СОҢҒЫ СӨЗ. В.ОБРУЧЕВ

СОҢ Ғ Ы СӨ З

Горюнов пен серіктерінің Санников жерінде бастан кешіргендерімен таныса келіп, жас оқ ырманның авторғ а мынадай сұ рақ тар қ оюы заң ды: Солтү стік поляр тең ізінде жасырынып жатқ ан осынау жер жалпы бар ма еді? Себебі бұ л кітап – ғ ылыми фантастикалық роман ғ ой?..

Оқ ырманның бұ л сұ рағ ына автор: осынау беймә лім жерге саяхат шынында да ойдан шығ арылғ ан деп жауап береді.

Ал осы кезде Санников жері бар ма деген мә селені Арктикада жү ргізілген жаң а советтік зерттеулер шешіп берді. Санников пен Толльдің бақ ылауларына қ арағ анда, бұ л жер жү з жыл шамасы бұ рын болғ ан да, бертін келе жойылып кеткен. Біздің поляр зерттеушілер барлағ ан Мұ зды мұ хиттың шығ ыс бө легі тө ң ірегінде жү зіп жү ретін аралдар бар. Совет ғ алымдарының соны зерттеулері адмирал С. О. Макаровтың 1899 жылдың ө зінде-ақ жасағ ан Мұ зды мұ хитта жү йткіп кө шіп жү ретін мұ з аралдары бар деген тұ жырымын дә лелдеді. Ү лкен Шпицберген аралынан терістікке қ арай жү зіп бара жатқ ан Макаров тең із мұ здарының арасынан белгісіз бір арал кө рген. Аралдан адмиралдың серіктері ү йінділер мен ұ сақ тастар тапқ ан, аралдың мұ зы тең іздікі емес, тұ щы судікі болып шық қ ан. Тегі, бұ л Шпицбергеннен бө лініп кеткен мұ зарттың пұ шпағ ы тә різді алып айсберг деген тоқ тамғ а келген-ді Макаров.

Мұ зды мұ хитта тең ізге сырғ ып жататын мұ зарттары бар тау-тасты ү лкен аралдардың ә жептә уір мол екені бұ рыннан белгілі. Айсбергке айналғ андары тең із суына тү сіп, жаз мұ з ойылғ ан тұ ста ағ ыспен бір орыннан бір орынғ а кө шіп жү реді. Мә селен, 1939 жылы Генриетта аралынан теріскей екі ірі айсберг кө рінді, ал 1946, 1948 жә ке 1950 жылдары жоғ ары ендіктерден совет ұ шқ ыштары жылжып жү рген ү ш аса ауқ ымды мұ з аралдарын ашты, олар қ ар мен мұ здың еруінен

пайда болғ ан ө зендер мен кө лдерді жә не таулар мен тө белерді, мұ зарт моренасы – алып қ ойтастарды кө рді. Совет ғ алымдары айсбергтердің Франц – Иосиф жері, Солтү стік Жер жә не Канада архипелагы мұ зарттарынан бө лініп, қ ашан еріп біткенше бірнеше жыл кө шіп жү ретінін анық тады.

Санников жерін де Солтү стік жер мұ зарттарынан бө лінген сондай бір мұ з арал – айсберг деп ойлауғ а болады. Тегі, ол Новосибирь архипелагынан терістікке қ арай тең іздің таяз тұ сында қ айраң ғ а шө гіп, жетпіс жылдан астам тұ рса керек, себебі оны Қ азандық аралының терістік батысынан Яков Санников 1811 жылы байқ айды да, ал 1886 жылы Эдуард Толль тұ п-тура сол тұ стан ашық кү ні ү шкір басы дің гектей шаншылғ ан тө рт шың мен оғ ан шығ ыстан жапсарласқ ан тау сілемін кө реді. Бә лкім, екі байқ аушының кө зіне тү скен бір арал емес, ә р жылы тү рліше кеп сол жердің қ айраң ына шө ккен басқ а аралдар шығ ар.

Ә рине, ондай кө шпелі мұ з аралдар Шығ ыс Сібір жағ алауларынан чукчалардан қ ашып шығ ып кеткен онкилондарғ а пана бола алмайды.

Кө шпелі аралдарда ешқ андай ө сімдік болуы мү мкін емес. Ондай аралдар ұ я басар қ ұ старды қ ызық тырмаса да керек. Жазда тү стіктен терістік жақ қ а ұ шып келген қ ұ стар балапанын басып шығ аратын сенімді жер іздейтіні хақ, ал ондай орын Мұ зды мұ хит аралдарының архипелагында жеткілікті деп айтуғ а болады.

Жас оқ ырманғ а Мұ зды мұ хит аймағ ында осы бертінде болғ ан мына оқ иғ аны да білу қ ызық: Еуропа, Азия жә не Америка жағ алауларын кө мкеріп жатқ ан Солтү стік Мұ зды мұ хит ұ лылы-кішілі аралдарғ а жалпы бай. Сол аралдарда жас жанартау жыныстары жиі кездеседі. Ал Исландия аралы сияқ ты кейбірінде жанартау кү ні бү гінге дейін атқ ылап жатады. Мұ ның ө зі – менің Санников жерін жойып жіберген жойқ ын жанартау жайындағ ы топшылауым Жердің осынау ө ң іріне

сыйымсыз бірдең е емес екенінің дә лелі. Геологиялык зерттеулер Мұ зды мұ хиттың Таймыр тү бегінен бастап Врангель аралына дейінгі шығ ыс бө лігі мен солтү стік ендіктің 80 градус терістігі тү гел жер дамуының тө ртінші дә уірінің басында Сібірдің солтү стік жиегі болғ ан қ ұ рлық екенін ашып та берген. Бұ л осы аралдар жынысынан табылғ ан мамонт, мү йізтұ мсық, ө гіз, жылқ ы сияқ ты ірі сү тқ оректілер қ алдығ ымен де дә лелденіп отыр. Бұ л аралдар жер дамуының тө ртінші дә уірінің басында Сібірмен біртұ тас болмаса, ә лгі қ алдық тар бұ дан кездеспес те еді. Зерттеулер сондай-ақ кейбір аралдарда бір кезде қ ұ рлық тың жоғ арғ ы жағ ын жауып жатқ ан мұ зарттардың қ алдығ ы – мұ з қ абаттары қ алғ анын да кө рсетіп берді.

Новосибирь архипелагының бір бө легі болып саналатын Ү лкен Ляховский аралының қ азбалы қ алың тоң ында мамонттардың кө птеген тісі табылды, тең із толқ ыны шайып мұ здан шығ арып тастағ ан сол тістерді жинау ү шін ерте кө ктемде қ ұ рлық тан ә дейі іздеп кә сіпкерлер келетін-ді. Баяғ ы кезде Якутскідегі жә рмең кеге жылына бір-екі мың пұ т мамонт тісі тү сетін. Бұ л жер дамуының тө ртінші дә уірінде бұ рынғ ы болғ ан қ ұ рлық та жү здеген ірі жануарлар ө мір сү ргенін дә лелдейді. Бұ рынғ ы қ ұ рғ ақ жердің биігірек белесі болғ ан кішігірім аралдарда осыншама мамонттардың болуын олардың бұ рынғ ы қ ұ рлық Мұ зды мұ хит дең гейімен тең еліп, су басқ анда бас сауғ алап паналағ андығ ынан деп білген абзал. Сө йтіп, Сібірдің терістік қ ұ рлығ ының осынау бұ рынғ ы бө легінде жанартаулардың атқ ылағ анына, мамонттар табын- табын ө ргеніне, мұ зарттар болғ анына біздің дә леліміз бар, енді сол қ ұ рғ ақ жердің тең із астына тү скен мезгілін де анық тай аламыз. Ол тең із астына соң ғ ы мұ з басу дә уірінің кезінде немесе оның аяғ ында кеткен. Мамонттардың алғ ашқ ы қ ауым адамдары салғ ан бейнесінің табылуы, ол кезде сол адамдардың ө мір сү ргеніне дә лел.

Демек, менің романымдағ ы Мұ зды мұ хиттың ортасында бір кезде ү лкен жанартаудың кратері болып шың ғ а ұ қ сап тұ рғ ан оқ шау байтақ арал – жылылығ ының арқ асында мұ з басу дә уірінен бермен қ арай мамонттар мен алғ ашқ ы қ ауым адамдарын сақ тап келген жер деген жорамал шындық тан ешбір шалғ ай емес. Поляр мұ здарының ортасындағ ы сол жерұ йық аралдан Америка индеецтеріне тұ қ ымы жақ ын Аляскадан чукоттардың тық сыруымен Мұ зды мұ хит аралдарына шығ ып кеткен онкилондардың пана табуы ә бден мү мкін.

Сібірдің терістігінде бұ дан ү ш жү з немесе тө рт жү з жыл бұ рын ө мір сү рген осы бір жұ рттың тарихын анық тау ү шін онкилондардың жойылып кетуі мә селесімен СССР Ғ ылым академиясының Тарих институты не Материалдық мә дениет тарихы институты шұ ғ ылданғ аны жө н болар еді. Новосибирь архипелагы аралдарынан олардың ө зіндік тұ рпатта салынғ ан баспана тұ рағ ының қ алдық тары табылды. Бұ л – осы тайпа ө кілдерінің біраз уақ ыт сол аралдарда тұ рғ анының белгісі, ал одан басқ а ешбір мағ лұ мат ә зір жоқ. XIX ғ асырдың поляр зерттеушілері оларды бұ л аралдардан таба алмағ ан. Онкилондардың бә рі ә лдебір індеттен қ ырылып қ алды ма, ә лде бір аралдан екіншісіне қ айық пен жү зіп ө теміз деп жү ріп немесе ә бден қ атып болмағ ан мұ з ү стімен жү ріп, опат болды ма – ол жағ ы белгісіз.

Сол секілді хабары кейде баспасө з бетінен ұ шырасып қ алатын жыл қ ұ старының кө ктемде терістікке ұ шып, кү зде қ ұ рлық қ а қ айтатыны да басы ашылып, айқ ындалмағ ан мә селе. Бұ л мә селені шешу ү шін былай жасау керек:

1. Батыста Оленек пен Лена ө зендерінің сағ асынан бастап, шығ ыста Колыма ө зенінің сағ асына дейінгі Сібірдің терістік жағ алауының кү ллі тұ рғ ындарынан, сондай-ақ Жаң а Сібір мен Врангель аралдарында қ ыстаушылардан жыл қ ұ стары кө ктемде терістікке, кү зде кері ә лі де ұ ша ма, ұ шса шамасы

қ анша, қ ұ рамы қ андай, ұ шып бара жатқ ан қ ұ с керуенінен қ андай тұ қ ымы байқ алады, олардың басым бө лігі қ айсысы деп бә рін-бә рін мұ қ ият сұ рау керек.

2. Егер қ ұ стар кү ні бү гінге дейін ұ шатын болса, онда Солтү стік тең із жолымен жү зу мә селесіне байланысты мұ хит мұ здарының мө лшері мен қ озғ алысын зерттеу ү шін жылда жіберілетін барлау самолеттері мұ здар арасындағ ы беймә лім жерлердің бар-жоғ ын назарда ұ стап, кездессе-ақ олардың кө лемін, бедерін, бү кіл ерекшелігін анық тауы керек. 1938 жылы Генриетта аралында қ ыстаушылар байқ ағ ан қ ұ стардың терістікке ұ шуы сол жылы терістіктегі, мұ здар арасында олардың жаз жайлап, ұ я басуына қ олайлы бір жердің болғ анын дә лелдейді. Ал бұ л аралдың шығ ыста тұ руы ол қ ұ стар батысқ а таман болуы тиіс Санников жеріне (егер арал 1938 жылы болғ ан болса) бет алды деп топшылауғ а ың ғ ай береді. Демек, мұ здардың ортасында 1938 жылдың ө зінде Де Лонга архипелагынан теріскей қ ұ стардың жаз жайлап шығ уына жарайтын бір жер болғ ан. Мү мкін, жас оқ ырмандардың ә лдебірі поляр ұ шқ ышы болып шығ ып, ө з алдына осынау жұ мбақ жердің қ ұ пиясын ақ таруды міндет етіп қ ояр, тіпті тұ ман пердесі астынан оны ашып, оғ ан қ онар да, зерттеп, бізді бұ л жердің қ азіргі жай-кү йімен таныстырар.

Қ орытындылай келіп, Мұ зды мұ хитта Таймыр тү бегінен терістікке қ арай Солтү стік Жер архипелагы бар екенін еске сала кеткен де артық болмас. Оны ең алғ аш 1930-1932 жылдары тө рт адамнан тұ ратын экспедиция зерттеді. Соның қ ұ рамында болғ ан геолог Урванцев экспедиция мен оның жерді ашуын ә сем суреттеген жақ сы кітап жазды. Алайда бұ л экспедицияның да архипелагты зерттеуі кө п мә селенің басын ашық қ алдырды. Архипелагты толығ ырақ зерттеу ү шін таяу жылдары сондай экспедицияны қ айталағ ан абзал.

В. ОБРУЧЕВ

⇐ Предыдущая 32 33 34 35 36 37 383940 41 Следующая ⇒