НИКИТАНЫҢ БАСТАН КЕШКЕНДЕРІ

АПАТ

Кү н ұ яғ а қ онар алдында ала жаздай қ ұ з-қ абырғ алары ой кө зін шектеп тастағ ан жиһ ангездер ойпатта не болып жатқ анын кө ру ү шін жотаның жарына шық ты. Санников жерінің тү стік беткейі жаз дегеннің не екенін кө рмегендей тұ тас ақ қ ар жамылып, етектен бес шақ ырымғ а дейін қ алың мұ з қ ұ рсанып жатқ ан тең ізге шымылдық боп тү сіп тұ р. Одан ә рі айдынында сең дер мен тұ тас мұ зды алаң дар қ алқ ығ ан кең шалқ ар су тү стік кө кжиекке дейін кө сіліп жатыр. Қ айық пен ө ту ү шін бұ л тең із тым шалқ ар, оның ү стіне байдаркағ а бү кіл жү к пен адамдар, иттер сыймайды. Кү згі аяздар тең ізді қ атырып, шық айдынның тарылғ анын кү ту керек, не мұ з ә рі қ арай тү стікке созылып жатуы мү мкін деген ү мітпен шығ ысқ а тарту керек, екінші жағ ынан Қ азандық аралына жақ ын отырып, оң тайлы сә ті келгенде ауысып тү се қ ою қ ажет.

– Біз қ азір кемесі апатқ а ұ шырап аралда қ алғ андар сияқ тымыз, – деді Ордин, – алдымыз – су, артымыз –

су алапат, ортасында – от, апат, ұ мытпасам ертегілерде осылай айтылмаушы ма еді.

– Ә зір оты жоқ, ал апаты мен суынан аяқ алып жү рер емеспіз ғ ой, – деп жауап берді Горюнов, – артың ызғ а айналып бір қ араң ызшы.

Санников жері шынында да алып бір кө л тә різді екен. Дү рбімен қ арағ анда бұ рын ойпаттың орта бө легінде бірнеше жерден атқ ылап тұ рғ ан гейзер фонтандарын байқ ауғ а болатын. Осының алдында ғ ана алаң қ айлар мен ормандар қ ыс кө рпесін айқ ара жамылып жатқ анды, ал енді қ ардың орнын су алып, терістіктен есілген жылы жел аралдың жылытқ ышы қ алпына келгенін аң ғ артып тұ р.

– Жердің ең сү белісі қ ұ рып кетті! – деді Ордин. – Лажсыздан бар жан-жануар терістік бө легіне топырлайды, ал о жақ тың тең жартысы тұ лдырсыз қ у тақ ыр.

– Иә, онда, ә сіресе, адамдарғ а тығ ыз болады, – деді Ордин. – Зады, енді онкилондар қ атерлі кө ршілерінің бірін қ алдырмай қ ырғ анша тыным таппай, тағ ыларғ а соғ ыс бастайды.

– Біздің нажағ ай мен жасынымыз ғ ой онда оларғ а таптырмас кө мек еді. Кетіп қ алуымызғ а тү рткі болғ андарына ө кінеді ғ ой енді.

– Жоқ, Гороховта да мылтық қ алды ғ ой.

– Е, енді есіме тү сті ғ ой, жертө леде біз кетерде Амнундакқ а тарту етеміз деп жү рген артық мылтығ ымызды ұ мыт қ алдырыппыз ғ ой. Онкилондардың кө ң ілін табу ү шін Горохов олардың кө семіне сыйлағ ан да шығ ар оны.

Кү н қ анқ ызыл болып талаурап, қ иыр тең із ү стіне тө нген тұ манды ө ртеп кө кжиекке барып сү ң гіген соң ғ ана жиһ ангездер текше тасқ а қ айтып келіп, от басында ұ зақ отырды. Барлығ ы да назалы: олар Санников жерін сү йіп кетіп еді, енді ақ тық тү нді одан тыс ө ткізгелі отыр. Осынау жұ мбақ жерді алғ аш жиек таулардан қ алай кө ргенін, тө меннен шық қ ан дауыстарды естіп, не кө рер екенбіз бұ дан деп ә ркім ө зінше бал ашқ ан

сә тін олар еріксіз еске алды. Ойлағ анынан олар ә лдеқ айда кө п кө рді, талай тылсымдарды ашты, жойылып кеткен жануарлардың ө з алдына бір тұ тас ә лемін тауып, поляр мұ здарының ортасындағ ы осынау тұ йық ойпатқ а ошарылғ ан алғ ашқ ы қ ауым адамдарын ұ шыратты. Экспедицияның нә тижесі керемет, кү ллі мү шелері дін аман, сап-сау, алайда олар соң ғ ы кү ндерінің оқ иғ аларына ғ ана емес, осы бір ғ ажайып аралғ а, оның бейкү нә тұ рғ ындарына бейуақ ытта тө нген апатқ а қ атты қ иналады.

Тү н ә жептә уір жылы болды да, олар отынды аяп от жақ пады жә не телегей тең із судан ө тіп не онкилон келе алмайтын, не азулы аң шығ а алмайтын биік текше таста ө здерін аса қ ауіпсіз санады. Кү ндіздің ө зінде бір нарта буылып-тү йіліп, терімен жауып тасталғ ан-ды: себебі экспедицняның кү ллі табиғ и-тарихи, этнографиялық коллекциясы, фотография мен кү нделіктер сонда болатын. Онша ауыр емес ол басқ алардан ә регірек текше тас шетіне қ арай тұ рғ ан-ды. Ү стіне жаң а ет жайылғ ан соң соғ ан ит тиіп жү ре ме деп, Костяков тө сегін тү нде соның жанына сап жатқ ан. Жартылай ғ ана тиелген басқ а нарта алаң ғ а кө лденең, иттерге жақ ын қ ойылғ ан да, қ асына тө сек-қ аптарына кіріп, қ алғ андары жайғ асқ ан-ды.

Горюнов бү йірден біреудің жең іл нұ қ ығ анынан оянып кетті. Ол біреу ә дейі оятқ ан шығ ар деп ойлап, кө зін ашса, ешкім жоқ, қ айта қ алғ и бергенде оның қ ұ лағ ына алыстан талып бір гү ріл естілді.

«Ал енді жаң быр дегенің нін тіптен-ақ жө ні жоқ, жалаң аш тасқ а шатырды қ алай тігерсің! » деп ойлағ ан ол басын кө теріп, жан-жағ ын шолды. Аспан ап-ашық, ай тас тө беге шығ ып ап, ойпатты тү гел жарқ ыратып тұ р. Ол басын жерге бере беріп ө з астынан анық қ атты гү рілді есітті.

«Жерасты апаты тоқ тамағ аны ма? » деп ойлады ол. «Кү ндіз бә рі тып-тыныш сияқ ты еді, жер сілкіну ойпаң табаны тө мен

тү сіп, судың жарып шығ уымен бітіп еді ғ ой. Ә лде ол кө ң ілашар кү йі ғ ана ма екен? »

Қ атты дү мпу Горюновты жатқ ан орнынан бір кө теріп тастап, ойын ү зіп жіберді.

– Тағ ы да сілкінуге айналды ма? – деген Ординнің ұ йқ ылы-ояу даусы шық ты.

Тө сек-қ абында отырып Горюнов кө лге кө з салып еді, – беті бұ рқ ан-талқ ан: жер асты дү мпуінен шайқ алғ ан су толқ ын атып, бұ рқ -сарқ қ айнағ андай аспанғ а атылып аунап тү сіп ә лек, мың бұ ралғ ан толқ ын жоны шағ ылып сусығ ан сынаптай жылтырайды. Қ ұ з жағ алай жарғ а соқ қ ан толқ ын ү ні мен жоғ арыдан қ ұ лағ ан қ ойтастар шолпылы астасып кеткен.

Бірінен соң бірі тағ ы да бірнеше тегеурінді дү мпу ұ рып ө тті. Кенет Горюновтын қ ұ лағ ына тап іргесінен атылғ ан мылтық ү ніндей жарылғ ан бірдең е шалынды, қ арап ол он екі мү шесінің бірін қ озғ ай алмай, зә ресі ұ шып тас болып қ атты да қ алды, бірер қ адам жерден қ ап-қ ара ү ң гір ашылып, текшенің Костяков жатқ ан бө легі сә л қ исая берді де, ү ң ірейіп тұ рғ ан жерге кү мп етті. Шошынғ ан дауыс судың шолпылына, бір- біріне соғ ылғ ан қ ойтастардың гү рсіліне араласып, бұ рқ еткен шаң аспанғ а бір-ақ кө терілді. Осының бә рі-бә рі бірер секундта ғ ана болды. Тек біраз уақ ыт қ ана қ ұ лағ ан кө п жыныстан шоршығ ан су толқ ынының шуы ғ ана шығ ып жатты.

Тұ ла бойы дірілдеп Горюнов қ апшық тан ә рең шық ты. Даусы мү лдем шық пай, қ алтырағ ан бір ү н кө мейіне кептеліп қ алды. Екі-ақ қ адам ана жерде опырылғ ан ернеудің жаң а сызығ ы жатыр, ал алаң ның шығ ыс бө легінің орнында қ ап- қ ара шың ырау ү ң ірейеді. Ол ең бектеп шың ыраудың шетіне барып, тө менге ү ң іліп еді – толқ ынданғ ан судың ішінде жардың қ ұ лағ ан бө легі қ арауытып, баспалдақ ты кү ртік ү стінде ү п-ү лкен жыра жатыр, шамасы, бір жағ ына таман ұ шып тү скен қ ойтас орып кетсе керек.

– Тағ ы да не болып қ алды? –деген Ординнің даусы шық ты. Қ атып ұ йық тап қ алғ ан оны жердің жарылғ аны мен қ ұ лағ ан гү рсілі ғ ана оятып, есін енді жиғ ызғ ан еді.

– Же... жер... жа... рылды... Костяков... нарта... шың ырауғ а қ ұ лап кетті!.. – дегенді тө менге ү ң іліп жатып Горюнов ә рең айтты.

Осынау жаманат хабар Ординді аяғ ынан тік қ ойды.

– Ойбай-ау, іздеу керек қ ой, кө мектесіп, шығ арып алу қ ажет! Қ ане, тезірек! – деп айғ айлады ол қ аптан шығ ып жатып. – Ә й, Никифоров тұ р, бері кел! Байдарка қ айда?

– Енді мү мкін емес! – деді Горюнов торық қ ан ү нмен. – Қ айық тү сіру қ иын, қ ұ з қ ұ лап, кү ртікті алып кетті. Ал Костяковты жаншып тастады.

– Тә йірі, оны қ айдан білуші едің із?

– Алаң қ исая бергенде ол жатқ ан тө сек-қ ап пен нарта шың ырауғ а алдымен сырғ ып, қ ұ лағ ан қ ұ з тү п-тү гел солардың ү стіне тү сті.

Ордин де шың ырау шетіне келіп, тө мен ү ң ілді.

– Қ ап-қ ара су мен қ ұ лағ ан қ ұ здан ө зге тү к те кө рінбейді. Тө сек-қ ап пен Костяков кө бік сияқ ты судың бетіне шығ ар еді, қ ұ лағ ан жыныс басып қ алғ ан ғ ой.

– Қ андай сұ мдық! – деп аһ ұ рды Ордин. – Кө з алдың да адам ө ліп барады, ал қ ол ұ шын беруге ешбір ың ғ айы жоқ! Кү ртікке қ арап еді, алдын ала ә зірлік жасамай тө мен тусудің еш мү мкіндігі жоқ екен – оның жонында ені он бес,

терең дігі он метрдей жыра жатыр.

– Арқ ан бойлап жардан суғ а тік тү суге болмай ма? – деп ұ сыныс жасады ол.

– Мық ты арқ ан мұ ның жартысына ғ ана жетеді, ал мұ ның биіктігі сексен метрден астам, – деді Горюнов.

– Жә не екеуміз білдей бір адамды соншама уақ ыт ұ стап тұ ра аламыз ба? – деді жақ ындап келген Никифоров.

– Костяков қ ана емес, экспедициямыздың кү ллі нә тижесі қ оса кетті ғ ой! – деп айғ айлап жіберді Ордин.

– Иә, қ оса қ ұ рыды! – деді ү мітін ү зген ү нмен Горюнов.

– Тым қ ұ рыса қ ұ здың қ ұ лағ ан жеріне жарық тү сірейік те, ол кө лең кеден нашар кө рінеді. Бә лкім, Костяковты бір жақ қ а атып жіберіп, ол ессіз-тү ссіз жатқ ан шығ ар.

Никифоров отын арасынан бір қ ұ шақ майқ арағ ан алып кеп, байдарканың ырғ айының басына байлап тұ татты да, шың ырауғ а тү сіріп ерсілі-қ арсылы бұ лғ ады. Ордин мен Горюнов жарық кө здеріне тү спес ү шін шың ыраудын шетінде жатып тө мен қ арады. Тамыздық тез тұ танып лаулай жанып, опырылғ ан жерді жарық қ ылды. Онда баспалдақ жасалғ ан кү ртік пен қ асындағ ы жотаның арасынан тек толқ ынданғ ан лай су мен онан жоғ ары шашылып, бірінің ү стіне бірі мінгескен базальт қ ойтастар ғ ана кө рінді. Не онда, не суда адам белгісі, я нарталардың жү ргені байқ алмайды. Ырғ ай басына байланғ ан жіп кү йіп, тамыздық бір қ ойтастарғ а тү сіп біраз жанып, тө ң ірегін жақ сырақ жарық етіп еді, онымен де ештең е кө рінген жоқ.

Жаң а жерасты дү мпуінен олар атып тұ рды: кө з алдарында қ ұ здан бірнеше қ ойтас бө лініп, шың ырауғ а кү рс етіп қ ұ лап тү сті.

– Нарталарды кейінірек ысырайық, – деп ұ сьнды Горюнов, – ә йтпесе бұ лар да алдың ғ ының кебін киіп жү рер. Бағ анадан бергі кө рініске ү нсіз куә болып отырғ ан Аннуир кө мектесіп ү ш жігіт нарталарды сү йреп отырып, тө сек- орындарын қ ұ здан аулағ ырақ кү ртікке тү сетін тұ сқ а қ арай апарып қ ойды. Кү ртік – сіреу мұ зы мен қ ұ лама жар базальт қ абырғ аны тіреп қ ұ латпай, бұ л тұ с, ә йтеуір, аман тұ р. Алаң ның ірге жағ ы да, жоғ ары жардың етегі де қ ауіпсіз емес – олардан

бірнеше уақ тас та тү скен.

Алыстағ ы бір гү рсіл ауаны жаң ғ ырық тырып, барлығ ын теріскейге жалт қ аратты. Ойпаттың сонау терістік бө легінде жалаң дағ ан қ ызыл сә улемен жарқ ырағ ан тү тін бе, бу ма – бірдең е аспанғ а шаншылып, жиі-жиі жә не кү шті жарылыстар естіліп, оны аң ғ ар қ ұ здары ә лсін-ә лі жаң ғ ырық тырып тұ рды. Ә рбір жарылыс сайын аяқ астында текше жынысы солқ ете қ алады.

– Жанартау оянды! – деп қ алды Ордин.

– Ал адамдар ше, бақ ытсыз адамдар селден жан сауғ алап сонда тығ ылғ ан еді! Кү ні не болды бейбақ тардың? – деп

Горюновтың даусы шыжалактай шырылдап шық ты. – Бір жолдасымыз осы арада қ азір ғ ана опат болды, біреуі енді онда ө леді, ал бізде қ олұ шын берер тү к дә рмен жоқ.

Аннуир Ординге жабысып ап-алыстан кө з айырмайды, кө з жасы моншақ тап, ө ксігін сыртқ а шығ армай, денесі қ алш- қ алш етеді.

– Қ айткенмен де бұ л жердің кү ні бітті! – деп сұ рана қ арады қ асындағ ыларғ а Никифоров. – Ана жақ та не сұ мдық, қ араң даршы: жер астынан от, тү тін шығ ып жатыр.

Ал анау терістікте бір-бірімен ұ ласып, қ ара тү тін мен ақ бу бағ андары самсап, аспанғ а атылып ойпат аң ғ арынан ә лдеқ айда жоғ ары, Шамасы, ү ш мың метрдей биікке кө теріліп, ана тұ стан да, мына тұ стан да шырқ ай ұ шқ ан шоқ тастар ракета қ ұ сап, ерсілі-қ арсылы доғ а сызып жү р. Кейде бірнеше дү ркін жарылыспен жалғ асқ ан бу бұ лты артиллериядан атылғ андай бір жерден бұ рқ ете қ алып, биіктеген сайын жайыла тү седі. От бағ андар бұ лт арасында тіпті жарқ ырай алаулап кетті – тегі, бір жерден қ ызғ ан лава жарып шық са керек. Бірте-бірте ең кейіп бара жатқ ан мұ ң лы ай бұ рынғ ысындай ойпатқ а сә уле сеуіп, тыпырши толқ ын тыным кө рмеген кө лдің суын кү містей жалтыратып тұ р.

– Иә, Санников жерінің кү ні біткен шығ ар, – деп ү н қ атты Ордин. – Ө зіміз ашып едік, ө зіміздің кө з алдымызда бұ л қ ұ рып та бітті.

– Жарық тү скен соң қ арап кө релік, бірдең е ғ ып қ айық тү сіруге болар ма екен, ө ліп бара жатқ ан бейшараларғ а қ олұ шын беретін, – деді Горюнов.

Ординге жабысып алғ ан Аннуир жә не екеуі жанартау атқ ылауының барысын бақ ылап, онымен опат болғ ан жолдасы жайындағ ы ойларын алмасып, таң атқ анғ а дейінгі уақ ытты тө сек-қ апта отырып ө ткізді. Никифоров біраз қ арайлап отырды да қ айта ұ йық тап қ алды.

Ә йтеуір, ү рейлі тү н де бітіп, шығ ыс шұ ғ ылаланып, бірте- бірте жарық бола бастады. Аннуир от жағ ып, шай қ айнатуғ а

кірісті. Ордин мен Горюновтың тү нде алаң да не болғ анын анық тауына мү мкіндік туды. Алаң ның шығ ыс бө легі бү тіндей жойылып кеткен, орнында тек ү ң ірейіп ү шкір басы тө мен қ адалғ ан сына сияқ ты жардың бір жұ рнағ ы ғ ана тұ р. Тегі, бұ л бұ рын бір тү скен сызат бойымен бө лініп, жер дү мпіген кезде ыдырап, жартысы кү ртікке қ ұ лап, бір бө легі суғ а кү мп етсе керек. Кү ртіктің даладай опырығ ында мұ з қ ап-қ ара шаң мен баттасып, тас сынық тары, топырақ ү йінділерімен кө міліп қ алғ ан; тө менде су бетінен қ ұ лағ ан жақ пар тастар бой кө рсетеді. Тү ні бойы судың лайы тұ нып, жоғ арыдан оның тү бі кө рініп жатыр, дү рбімен оны тү гел сү зуге болады, бірақ қ ап-қ ара ү йіндіден басқ а ештең е кө зге тү скен жок. Олар жолдасын да, экспедицияның бар жетістігін де осымен жерледі.

Кү ртіктегі, шұ ң қ ырды қ арап шығ ып, бұ л арадан ө ту ү шін екі жақ қ абақ тағ ы қ ұ здан ойып баспалдақ жасау керек деген шешімге келді.

– Тү ске шейін оны да жасаймыз! – деді Горюнов. – Байдарканың екі бө лігін жіпке байлап жеке-жеке тү сіреміз, жоғ арығ а да солай шығ амыз. Қ ане, ауқ аттанып алайық та, іске кірісейік!

Ойпаттың терістігінде су мен тү тін бұ лтына тасаланып жанартау ә лі атқ ылап жатыр, оның дү мпуі ауық -ауық солқ ете қ алғ ан алаң жартасынан-ақ білінеді. Бу мен тү тін шымылдығ ы апат кө рінісін кө рермендерден кө легейлеп тұ р. Кенет сол шымылдық тың бер жағ ынан от жарқ етті де, ілезде екі жақ қ а жайыла жө нелді. Дү рбімен жанып жатқ ан орман екенін айқ ын кө руге болғ андай.

– Шамасы, онкилондар ісінен енді қ айыр жоқ! – деді Ордин. – Жанартаудың атқ ылауы ойпаттың терістік пұ шпағ ында емес, орта тұ сында, яғ ни кеше біз жү зіп барып қ айтқ ан жұ рт судан жан сауғ алап тығ ылғ ан шамада басталғ аны енді айқ ын. Мү мкін, ол терістік бө лікті тү гел де қ амтуы.

Екеуі де нартағ а қ айтып келді, шай ә зір екен. Никифоров алаң ның батыс бұ рышына байланғ ан иттерге бір қ ұ шақ сү р етті апара беріп тұ рып қ алды.

– Бері келің дер! – деп айғ ай салды ол. – Іс оң ды емес мұ нда.

Қ ұ манның тө ң ірегіне жайғ асып та ү лгерген Горюнов, Ордин жә не Аннуир атып тұ рып, казактың қ асына жетіп барды. Ол тү нде қ ұ лағ ан тұ сқ а кесе-кө лденең, алаң ды батыс шетіне қ арай бойлап кеткен, ені алақ андай жарық тың ернеуінде тұ р екен. Нарталар мен адамдар осы жарық шақ пен алаң ның ішкі іргесінің арасында тұ р, ал иттер арғ ы жақ та.

– Кеше бұ л жарық шақ жоқ еді, – деді Никифоров.

– Жағ дай жаман! Екінші опырылым да дайын тұ р, – деді Горюнов.

– Мұ ның кү рс қ ұ лауы ү шін бір-ақ рет кү шті жер дү мпуі жетіп жатыр, – деп қ остады Ордин. – Тегі, мұ ны кү ртік тіреп тұ р, ә йтпесе тү нде-ақ бізді ала қ ұ лайтын еді.

– Зайыры, қ анша қ имағ анымызбен бұ л арадан қ ашу керек шығ ар, – деді Горюнов. – Ә йтпесе біз де Костяковтың қ асынан барып бір-ақ шығ атынымыз хақ.

– Онда заттарды жарық шақ тың ар жағ ына тасиық.

Айтты-бітті, орындалды. Ә упіріммен ертең гі асқ а да отырды. Отырғ аны не керек, ү ш қ адам жерде қ арайып жатқ ан жарық шақ қ а қ айта-қ айта қ арап, енді тура кү ртіктің ү стіне қ ұ лағ алы тұ рғ ан кү з қ абағ ынан жаутаң дап кө з ала алғ ан жоқ. Ас ішіп болып жедел жұ мысқ а кірісті: екеуі арқ ан алып баспалдақ пен жоғ ары шығ ып, екеуі тө менде қ алды; бір-бірлеп нарталарды, байдарканы, заттарды шығ арды, сосын иттерді шешіп алып жоғ арығ а айдады, тү нде қ ұ лағ ан тас тиіп ө лген

біреуінен басқ асының бә рі аман олардың.

Кесапат қ ырсық ты алаң нан ақ ырғ ы болып кетіп бара жатқ ан Горюнов шың ырау шетіне тағ ы да келіп тө мен ү ң ілді де, кү бірлеп шейіт болғ ан жолдасына қ оштасу сө зін айтты.

НИКИТАНЫҢ БАСТАН КЕШКЕНДЕРІ

Жолдастары кеткен кү ні Горохов кешірек тұ рды, оның ө зін де самбырлағ ан ә йелдердің даусы оятып жіберді.

– Аннуир қ айда? Байқ айсың дар ма, тү нде ол байына, ә лгі ақ сиқ ыршығ а қ ашып кеткен ғ ой, тегі! Тыйым салғ анды тың дамағ аны да!

– Барып осында алып келің дер! – деген Амнундактың ү ні гү р ете тү сті.

– Келмесе, шашынан сү йреп ә келің дер, – деген ә йел даусы қ остады оны.

Осыны есітіп, жолдастарының бү гін тү нде кетеміз дегені есіне тү сіп, Гороховтың кө ң ілі қ ұ лазып қ алды. Олардың кеткен-кетпегенін білу ү шін жалма-жан киіне бастады. Ол киініп болғ анша Аннуирге жіберген Аннуэн мен екі ә йел де келіп ү лгеріп, ө кінішті ү нмен былай деді:

– Ү й бос тұ р, Аннуир де жоқ, ақ сиқ ыршылар да жоқ, жалғ ыз ғ ана ит қ алыпты.

– Жақ сылап қ арадың дар ма? Тегі, олар кө рпесін тұ йық тап алып ұ йық тап жатқ ан шығ ар, – деді Горохов.

– Кірмек болып едік, ит ырылдады бізге. Айғ ай салып едік – ешкім ү н қ аткан жоқ. Ө ліп қ алды дейсің бе?

– Жарайды, мен ө зім барып кө рейін, – деп Горохов шығ ар ауызғ а беттей беріп еді, Амнундак оғ ан:

– Аннуирді осында алып кел! – деп барқ етті.

Жертө лесіне бара жатып Горохов жолдастарының кетіп қ алғ анына шү бә ланғ ан жоқ. Алайда ол ө зіне нұ сқ ау қ алдырғ анына да сенеді олардың, сонда да бұ л қ ылығ ын онкилондарғ а қ алай тү сіндірмек керек, ө з жағ дайын нашарлатып алмас ү шін Амнундакқ а айтар сө зін алдын ала жү йелеп, тігісін жатқ ызып қ ою шарт. Кеткендер Кротқ а еріп, соң дарынан қ алмай жү рмесін деп ә дейі жертө леге қ амап кеткен Пеструха оны қ ың сылап еркелей қ арсы алды. Оның кө зі бірден ашағ а жапсырып кеткен қ ағ азғ а тү сті. Жадында

жақ сы сақ тау ү шін оны ол ежіктеп бірнеше рет оқ ыды да, Амнундактың ү йіне оралды.

– Ал Аннуир қ айда? – деп оғ ан Аннуэн бірден бас салды.

– Тоқ тасаң шы! Ә уелі айтып алайын да! Ақ адамдар жылы киімдерін ә келу ү шін ө з тұ рағ ына кетіпті. Кө рмейсің бе мына қ ар мен суық ты, ал олардың киімдері болса, ана жақ та жатыр. Мағ ан да ала келмекші. Ертең кешке оралады.

– Олар кетіп қ алғ ан болса, мұ ның бә рін сен қ айдан білесің?

– деп айқ ай салды Амнундак.

– Міне, мынада жазылғ ан, олар мағ ан хат қ алдырыпты. Мә, оқ ы! – деп кү лкісін ә рең іріккен Горохов оғ ан қ ағ азды ұ сынды.

Амнундак оны қ олында бұ лғ ап бә збір қ ара белгілерді кө рді де:

– Мұ ны бақ сығ а жіберемін, сенің айтқ аның шын ба екен, сол ажыратады, – деді.

– Онда олармен Аннуир неге кеткен? Оның жылы киімі осында ғ ой, – деп бір жағ ынан қ ызғ аншақ Аннуэн де қ ыстырылып қ алар емес.

– Демек, ол оны сенен кү штірек сү йеді! – деп Горохов та бір-ақ тү йді.

– Сү юіме кө сем тыйым салды – мен соның ә мірін тың даймын.

– Міне, мә селе осында, кү штірек сү йгендіктен де ол кез келгеннің кө лденең сө зін тың дамайды.

– Ол оның тоқ алы, ө зі жабысқ ан...

– Доғ ар сө зді, қ атын! – деп Амнундак оны тыйып тастады.

Ол ө зі ә лі не істерін білмей қ олындағ ы қ ағ азбен ә лек. Кеткендердің ізімен қ уғ ын жіберсе ме екен, ә лде Гороховтың сө зіне сеніп кү те тұ рса ма екен? Қ олда келімсектердің тағ ы да біреуі бар, олар жолдасын тастап кетпеске тиіс деген ой келді оғ ан.

Кенет оның басына ақ адамдар ана жолғ ыдай қ асиетті кө лді суалтқ алы кеткен жоқ па екен, онда да Гороховсыз барып еді деген бір ой сумаң ете қ алды.

Киініп ол жертө лесінен шық ты да, ү ш жауынгерді шақ ырып алып, ақ адамдар барғ ан-бармағ анын біліп келу ү шін қ асиетті кө лге жұ мсады. Ү йге келген соң ол Гороховқ а:

– Басқ аларың оралғ анша сен осында, менің ү йімде қ ал,

– деді.

Тү ске қ арай жұ мсағ ан жауынгерлер қ айтып келіп Амнундакқ а:

– Қ асиетті кө лде ақ адамдар жоқ, – деді, – алайда олар болыпты онда. – Біз қ ардан ү ш ү лкен, бір кішірек із кө рдік.

– Міне, кө рдің бе, сен мағ ан ө тірік айтқ ансың немесе олар сағ ан хатпен ө тірік айтқ ан!.. – деп барқ ылдады Амнундак Гороховқ а қ арап, сосын жауынгерлерден: – қ асиетті кө л қ айта суалып па екен? – деп сұ рады.

– Жоқ, мә ртебелі кө сем, ол суалудың орнына ү лкейе тү сіпті, су кемерінен асып, қ ұ рмалдық тасына баруғ а болмай қ алыпты.

Судың кемерінен асқ анын не жақ сылық қ а, не жамандық қ а жорырын білмей Амнундак қ абағ ын тү йді. Қ ашанғ ысындай қ иын сә тте бақ сығ а иек артты.

– Кө рген-бақ қ андарың ды барып бақ сығ а айтың дар!.. Айтпақ шы, қ ардағ ы ақ адамдардың ізі екенін сендер қ айдан білдіндер? Олардың аяқ киімдерін танушы ма едің дер?

– Анығ ын айтқ анда із аюдікі, – деді жауынгерлердің ү лкені, – алайда ақ сиқ ыршылар ізінен қ айда барғ анын бізге білгізбес ү шін аюғ а айналуы да мү мкін ғ ой.

Горохов қ арқ -қ арқ кү лді. Оғ ан онкилондар таң ырқ ай қ арады, ал Амнундак ашу шақ ырып:

– Сен нең е жетісіп кү лесің? – деп зекіді.

Онкилондарды ақ адамдардың қ ұ діреттілігіне деген сенімнен тандыра алмайтынын сезген Горохов ө зін бірден тыйып, салиқ алы жауап қ атты:

– Мағ ан олардың Аннуирді аюғ а айналдырып жібергені кү лкі боп кө рінді, ойбай-ау, олар ү шеу ғ ана еді, ал жауынгерлер тө рт із кө ріпті.

– Иә, иә, тө ртіншісі кішірек, Шамасы, ә йел ізі болуы керек! – деп жауынгерлер қ оштап қ ойды.

– Жарайды, бақ сығ а жө нелің дер! – деп тү йді Амнундак.

... Қ айтып оралғ ан жаушылар қ асиетті кө лге бақ сының ө зі барғ ысы келеді, содан оралғ ан соң тә уеп етуге отырмақ, қ ұ рмалдық қ а шалатын бұ ғ ыны дайындай берсін деген хабар ә келді.

Амнундактың ә мірімен жауынгерлер басқ ан ізін аң дып отырғ ан Горохов ө з тө сегінде жатып онкилондарда осы жалғ ыз қ алуым дұ рыс па, ә лде бұ рыс па деген ойғ а кетті. Тағ ы бір бақ ытсыздық бола қ алса ғ ой, оны бұ ғ ан жаба бастайды, не жолдастарының кетіп қ алғ анына аударады. Немесе бұ дан қ олынан келмейтін бірдең е талап етіп, оны орындамаса қ оқ ан-лоқ қ ы кө рсетеді... Бұ лар ма, бұ лар не ойлап таппайды дейсің!

Кетіп қ алса ма екен? Жолдастары екі тә улік кү теміз деп уә де етіпті. Тек енді мұ ны аң дып, бұ ра бастырмайды ғ ой. Кешкісін бақ сының не айтатыны жә не беймә лім. Осылай ол ә бден қ ұ лазып кетер еді, жалғ ыз-ақ жанына отырып ап ә йелі Раку ә рнені айтып кө ң ілін аулайды.

Қ ас қ арая бақ сы да келіп, Амнундакпен сыбырласты да, ошақ басына жайғ асып, отқ а жылытқ алы сү йекті қ олын созды. Оттың жалынына тесіле қ арап, ерні жыбыр-жыбыр етіп, ү н-тү нсіз козғ алақ тап қ ояды. Сосын басын кө теріп алып:

– Уақ ыт болды! – деді.

– Қ атындар, балаларды алып ақ адамдардың тұ рағ ына барың дар, ол бос тұ р. Қ ашан шақ ыртқ анша сонда отырындар!

– деп ә мір берді кө сем.

Горохов қ орқ айын деді. Ақ ырғ ы рет анада ә йелдерді шығ арып жіберіп бә туаласқ анда, артынан қ асиетті кө лдің басында қ ұ рбандық қ а адам шалынғ ан еді. Оны да бү гін аяқ астынан ә рнені айтып алдарқ атып отырғ ан ә йелінен есітті.

Бақ сы бұ л жолы да қ анды қ ұ рбандық пен кө лді кемеріне тү сіреміз демес пе екен? Онда қ ұ рбан болатын бұ л ғ ой! Ол аяқ -қ олы мұ здап, жү регі тоқ тап қ алғ андай болды кеудесінде.

– Ә йелдермен сен де ө з тұ рағ ың а тарт!.. – деді оғ ан Амнундак. – Қ атындар байқ аң дар, мынау ешқ айда кетіп қ алмасын, бұ л ү шін жауап бересің дер!

Бұ л Гороховтың кө ң ілін аз-кем орнық тырайын деді. Қ ұ рбандық қ а шалынатын болса ғ ой, бұ ны бү йтіп ә йелдермен жіберудің не қ ажеті бар оларғ а.

Ол кетісімен Амнундактың екі жауынгерге оның жертө лесін сырттан кү зетуге ә мір бергенін білсе, бұ ндай жайбарақ аттық қ айда оғ ан.

Қ аң ырап қ алғ ан жертө лені ә йелдер ойын-кү лкі мен ә зіл- қ алжың ғ а толтырып, отты жағ ып жіберді де айнала отырды. Горохов ө з тө сегіне қ исайып, қ олын ұ дайы іргесінде жататын мылтығ ына созды. Мылтық жоқ. Оны кім ә кетті? Жолдастары ма ә лде? Мұ ны олар қ ұ діретті қ аруынан айырып, тұ лдырсыз қ алдырмаса керек еді ғ ой. Онда олар патрондарын да ә кетуге тиіс. Горохов қ оржынын ақ тарып, тұ тас бір қ орап патрон тапты. Зайыры, Амнундактың ә мірімен онкилондар бү гін оның тө сек-орнын аударыстырып, нажағ ай мен жасын отын ататын зә рлі таяғ ын алып кеткен, сө йтіп, мұ ны қ орғ анатын қ аруынан айырғ ан. Іс насырғ а шабайын деді, мұ ның астарында бір сойқ ан бар.

Горохов ө зіне Ракуды шақ ырып алып, ә йелдердің кү лкісі мен қ алжың дарының арасында одан онкилондардың не ойы барын тұ спалдай сұ рады. Ақ сиқ ыршылардың қ ұ діреті мен кесепат-қ ырсығ ы туралы ә йелдердің алыпқ ашпа ө сегінен артық жарытып ол ештең е айта алғ ан жоқ.

Кенет Гороховтың есіне базағ а соң ғ ы барғ анда кетерде Амнундақ қ а тарту етпек болып алып келген су жаң а мылтық тү сті. Жолдастары оны ұ мытып кетпеді ме екен? Ұ мытса, бұ л деген бақ ыт! Ол Горюнов тө сегінің басында бө лшектеліп оралғ ан қ алпында жататын-ды, тапса да оны онкилондар нажағ ай мен жасын отын ататын сол деп білмейді. Оның орнында бар-жоғ ын Гороховтың қ азір тексеруі керек. Бақ сының зікірі аяқ талғ ан соң ө з ө мірін қ орғ ау ү шін бұ ғ ан мылтық ә бден қ ажет болуы мү мкін. Жалма-жан ол Ракуды

қ ұ рбыларына қ арай жіберіп, бұ рышта жатқ ан кө ң ілді ә рі қ ұ рметті орын деген желеу айтып, аздан соң ол Горюновтың тө сегіне ауысты. Қ исайып жатып ақ ырын ғ ана ол тө сеніштері мен шө птің арасына қ олын сұ ғ ып буманы тапты. Ал оны қ алай ашып, ә йелдердің кө зіне тү сірмей қ айтып жинамақ керек? Бұ лардың кө зін немен алса екен? Ә лде мұ ны да бір сиқ ыр деп тү сіндіріп, бә рін кө з алдында жасаса ма? Асылы, осы жө н болар – олар қ ағ аз бен бө лшектен ү рейлі таяқ ө сіп шығ атынын кө рсін.

Буманы суырып алып, ә йелдермен қ атарласпай тө сектің шетіне отырып, «кісіжегіштерден тартып алғ ан мына шоқ пардан нажағ ай мен жасын отын ататын таяқ жасаймын» деді. «Ой, керегі жоқ! » деп кейбір ә йел баж ете қ алды, кө пшілік жағ ының жең сігі жең іп кетті. Астананың дү кенінде буып байланғ ан орауды шешіп, Горохов оның жібін бұ рын мұ ндайды қ олына ұ стамақ тұ рсын, кө рмеген ә йелдерге берді. Жіп қ олдан-қ олғ а жү гіріп тү сер емес. Сосын ол онкилондар ө мірі кө рмеген орау қ ағ аздың ү лкен парағ ын жазып еді, ол да қ олдан-қ олғ а кө шіп, «жұ қ а сары былғ ары» бә рін таң - тамаша етті. Отқ а тым жақ ын ұ сталғ ан бір парақ лап ете қ алғ анда терінің бұ лай жанғ анын кө рмеген олар ә рі таң данып, ә рі шошып шар ете қ алды. Жұ рттың назары жайғ ан қ ағ азғ а ауып отырғ анда Горохов шапшаң жинап, қ осауыз мылтық ты ә зір етіп, кө здеп кө рді де:

– Міне, таяқ дайын болды! – деді.

Жақ ын отырғ ан ә йелдер шалқ ая беріп, одан қ азір жасын оты жарқ ете қ алады екен деп шың ғ ырып қ алды. Горохов оғ ан кү лді де тү сіндіре бастады.

– Қ орық паң дар, нажағ ай тек мағ ан қ астық ойлағ андарғ а ғ ана атылады, ал сендер ізгі жанды ә йелсің дер.

Бұ л кө збояушылық тың ә сері кү шті болды: ә йелдердің кейбірі «боз сиқ ыршыны» (Гороховты олар қ ара торы ө ң іне қ арап ө згелерден айыру ү шін осылай атайтын) бү гін қ арусыз қ алдыру ү шін зә рлі таяғ ын алып қ ойғ анын білетін. Міне, кө з

алдында ол жай бір шоқ пардан жаң а зә рлі таяқ жасап ала қ ойды. Мұ ны ерлерге сө зсіз жеткізу керек.

Жаң а мылтық тың жанында болғ ан бір қ орап патронды қ ажет кезінде оқ тай қ ою ү шін Горохов қ алтасына салып алды. Мылтық тауып алып қ обалжығ аны сә л басылайын деді. Кө ң іл кү йі де кө теріліп, мылтық ты қ олына алып:

– Ал енді, ә йелдер, ө ткен жолы бізде қ онақ та болғ андағ ыдай билең дер. Сыйлық қ а мынау былғ ары мен таспа жіпті беремін. Бақ сы рухын шақ ырып болғ анша билең дер. Зә рлі таяғ ы бар сиқ ыршының айтқ анын істеуге тура келді.

Сонда да ә йелдер биге қ ұ мар еді, ә сіресе жылдай ұ зақ поляр тү ндерінде кө п билейтін, ал қ азір де қ ыс емес пе, қ ар тү сті де ерімей жатып алды. Жертө леге кіре шешінбегендер енді шешінді. Ана жолғ ыдай лаулағ ан оттың айналасында би басталды. Горохов Горюновтың тө сегіне қ исайып жатып, қ орқ орын сорып қ ойып билеген ә йелдерден кө з алар емес. Алайда бұ л жолы ә йелдер қ ұ лап жығ ылғ анша билей алғ ан жоқ, бір жауынгер келіп зікір аяқ талғ анын, енді ү йге қ айтуғ а

болатынын хабарлады.

– Раку осында менімен қ алады... – деді Горохов. – Раку! Естіп тұ рсың ба?

– Амнундак, сен де соның ү йіне келіп жатсын деген, – деді жауынгер.

– Амнундақ қ а айт, мен ө з тұ рағ ымда ұ йық тайын жә не Раку менімен қ алады! – деп кесіп айтты Горохов.

– Амнундак айтты, – деп тағ ы мің гірледі жауынгер.

– Мен онкилон емеспін жә не Амнундакқ а бағ ынышты емен, – деп оның сө зін Горохов тыйып тастады. Ол мағ ан бұ йрық бере алмайды... Раку, бері кел.

Киініп жатқ ан ә йелдер бір-біріне таң ырқ ай қ арасып сыбыр- сыбыр етісті де, жауынгер аң ырып тұ рып қ алды. Кү ні бү гінге дейін білдіртпей қ астандық жасап, апат ә келіп жү рсе де, ақ адамдар мұ ндай сө з айтпайтын, кө семнің кө ң ілін табуғ а тырысатын. Ал қ азір жалғ ыз қ алып «боз сиқ ыршы» былай

сес кө рсетеді, ө зге ә йелдермен кетерін де, Гороховпен қ аларын да білмей Раку тұ р.

– Раку, сағ ан айтып тұ рмын, бері таман, мағ ан кел! – деп айғ айлап жіберді Горохов.

Осынау ә мірлі ү н ә сер етіп Раку оның жанына келді.

– Міне, мында отыр, Раку! Бә рі кеткесін кешкі асымызды ішеміз.

Балаларын алып ә йелдер, бірінен соң бірі ү йден шық ты; жауынгер ә рі-сә рі болып тұ рды да, ақ ыры ол да кетті. Раку тізе бү гіп отырып кү бір етті:

– Амнундак енді қ атты ашуланады. Осында қ алғ аным ү шін мені жазалайтыны хақ.

– Қ орық па, ол сағ ан ештең е істей алмайды. Кө ресің ғ ой!

Ал енді шай қ айнат.

Гороховтың салқ ын сабырлылығ ы ә сер етіп, келіншек ү й шаруасына оралды. Олар алаң сыз ауқ аттанып алып, жатқ алы жатыр еді, есік ашып, қ арулы тө рт жауынгер кіріп келді.

– Амнундак айтты: менің ү йіме қ онақ болғ ысы келмесе

– сонда-ақ қ ала берсін, – деді олардың ү лкені. – Алайда ол сен қ орғ ансыз қ алмас ү шін бізді жіберді. Орын бар, осында ұ йық таймыз.

«Данышпанның айласын-ай! » – деп ойлағ ан Горохов:

– Амнундак ө те жақ сы ойлап тапқ ан! – деді дауысын кө тере. Онда екеуің анау арағ а жат, – деп Ординнің тө сегін нұ сқ ады, – ал екеуің мында жайғ ас, – деп ө зінің бұ рынғ ы орнын кө рсетті. Ө зге ақ адамдар оралғ анша мен қ ұ рметті орынғ а жатуғ а тиістімін.

Ү ш жауынгер шешінбестен жатты да, біреуі от басында отырды.

– Ө зге ақ адамдар сияқ ты білдіртпей тайып отырмасын деп сені аң дуғ а келді бұ лар, – деп ү рейлене сыбыр ете қ алды Раку.

– Олар бізді вампулардан, аю мен жер ү сті жын-перісінен қ орғ ауғ а келді, аң қ ауым! – деді Горохов байсалды ғ ана. Ә рине, Амнундактың айла-шарғ ысын толық тү сініп отыр.

Ал тү нде ол біраз сақ тық жасады: бір бытыра, бір жарқ ыншақ, екі оқ пен оқ талғ ан мылтығ ын алып ө зі іргеге жатты, Пеструханы тө сегінің аяқ жағ ына қ ойды. Ұ йық тап жатқ ан иесіне иттің ешкімді маң айлатпайтынын Горохов жақ сы білетін.

Тү н тыныш ө тті. От басындағ ы жауынгер ұ йық тап жатқ андардың бірімен алма-кезек ауыстырылып тұ рды; ол отты ү степ қ ойып, қ олына найзасын ұ стағ ан қ алпы, бағ анғ а арқ асын сү йеп қ алғ ып отырды. Горохов қ атты ұ йық тады да, Раку ә лсін-ә лі аунақ шып тынши алмады: ертең Амнундак не қ ылады деген ой оны қ айта-қ айта мазалай берді.

Таң атқ ан сон жауынгерлер кетті де, оның орнына ізінше Аннуэн мен екі ә йел келді. Горохов ә лі ұ йық тап жатқ ан. Раку сол замат тө сектен тұ рып ә йелдердің жанына келіп, рухтардың бақ сығ а не аян бергенін, Гороховтың қ арсылығ ына, мұ ның мойынсұ нғ анына кө сем қ алай қ арағ анын сұ растыра бастады. Алайда алдын ала нұ сқ ау алғ ан ба, ә йелдер ашыла сө йлемей:

– Рухтардың не аян бергенін біз білмейміз. Амнундак жауынгерлердің айтқ анын тың дады да, келісімін білдірді, тү нде оны ү йің де ө зін де есіттің, ал сен туралы лә м-мим деген жоқ, – дей салды.

Ракудың кө ң ілі осымен орнығ ып еді, оянып оның сұ растырғ андарының нә тижесін білген Горохов оғ ан қ анағ аттанғ ан жоқ. Оғ ан ең керегі – тү нде бақ сының не деп арбап кеткені. Кү ні бойы ол ө з ү йінде, аздап таза ауада болды да, кө семнің жертө лесіне ә лденеше барлауғ а барып келген Раку ештең е ө ндіре алмады. Алғ аш ол Амнундактың ә мірімен ұ стап алып, ә йелдер тыржалаң аш шешіндіріп сабайды ғ ой деп жү рексініп барғ ан еді. Ә детте ұ рысқ аны, ақ ылғ а бақ пағ аны, жалқ ау болғ аны ү шін ә йелдерді осылай жазалаушы еді. Алайда Амнундак оның келгенін кө рмегендей, кө ң іл де аудармады.

Кешкісін Гороховқ а Амнундактың ө зі келіп, от басына жайғ асты да, сө з бастады:

– Сен менің қ онағ ым болғ ың келмеді, міне, енді ө зім келдім... Сен ғ ой кеше ақ адамдар бү гін оралады дедің. Тү н болды, бірақ олар ә лі жоқ. Тағ ы не айтасың?

– Кө ріп отырсың ғ ой, қ ар қ алың, оппалап жү ру қ иын, оларда шаң ғ ы жә не жоқ, содан кешігіп жатқ ан шығ ар. Тү нде не ертемен келіп қ алуы керек.

– Шаң ғ ыны онкилондардан неғ ып алмағ ан олар? – деп Амнундак аз-кем ү нсіз қ алды да, сө зін ә рі қ арай сабақ тады.

– Таң ертең ге дейін тосайын. Егер келмесе іздеуге жауынгерлер жіберемін, бір кә дікке ұ шырады ма екен, біліп қ айтсын.

Ол ә лі де аз-кем отырып, қ ар қ алың тү сіп, ерімей жатып алғ анына, қ ыстың табаны кү ректей бір ай бұ рын тү скеніне қ апаланып, осығ ан онкилондар қ атты алаң болып отырғ анын айтты. Сосын тұ рды да кетіп қ алды. Оның ізінше жолдастарының кү ні бойы осы жертө леде болғ ан ә йелдері де кетуге жнналды. Кетіп бара жатып олар Ракуге:

– Раку, келіп сү т пен шелпек алып кет, – деді.

Ыдысын алып солармен бірге кеткен Раку қ айтып оралғ ан жоқ. Оның орнына қ оналқ ағ а тағ ы да тө рт жауынгер келді. Горохов Ракуды кө п кү тті, ақ ыры жібермей қ ойғ ан екен деп тү йді ойын. Кү ні бойы ол ө з жағ дайын таразығ а тартып, жападан-жалғ ыз Амнундакпен қ арсыласа берудің жақ сылық қ а апарып соқ пайтынын, оның қ атерге бас тігу екенін тү сінді, ерегестіре берсе, олар айламен де, кү шпен де мылтығ ын тартып алып бақ сы не айтса, бұ ғ ан соны істеуі айдан анық. Екі тә улік кү туге уә де еткен жолдастарын мұ ның куып жетуіне де болады. Уә делі мерзім ертең кешке ғ ана ө теді. Осылай ол бү гін тү н қ ашпақ қ а бел буды.

⇐ Предыдущая 28 29 30 31 323334 35 36 37 Следующая ⇒