ТОПАН СУ. ЖЕР БЕТІМЕН ЖҮЗУ

ТОПАН СУ

Жаз аздан еріп кең іген мұ з апанда ә лі тұ рғ ан казактың шатырына қ онып шығ ып, жиһ ангездер ертемен кү ртік жотасынан баспалдақ оюғ а кірісті.

Бесеуі де жан сала жұ мыс істеп, екінді кезінде текше- тастың тү біне жетіп те барды. Тө рттен – он метрге дейін ені бар текше тас кү ртіктің екі жағ ына бірдей созылып, бара- бара таутеке жү ргендей ғ ана болып қ усырыла тү седі. Оның ү стінде ең аласа тұ сының биіктігі он метрдей жарқ абақ бар, барлық жері бірдей тік емес, тә жірибелі альпинистің сатылап басына шығ уына ә бден болады. Алайда жү к кө теріп, иттерді шығ ару ү шін жарқ абақ тым биік, сондық тан арағ а бірер таяныш жасау керек, мынау базальт қ абатта ол тақ а алынбас асу да емес. Бірақ жұ мысы бір кү нге қ аптал.

Алаң ды шолып шығ ып Горюнов:

– Қ алай қ арайсыздар, бү кіл жү к пен нарталарды осында бү гін-ақ шығ арып қ ойсақ қ айтеді? – деген ұ сыныс айтты.

– Оның не қ ажеті бар? – деп сұ рады Костяков. – Тө менде тү неу қ олайлы, мұ нда ұ йқ ылы кө збен қ ұ здан қ ұ лап кету де кә дік.

– Тү неуін тө менде-ак тү неп шығ уғ а болады, бірақ ауырымыздың бә рін қ азір жеткізіп қ оялық. Оның себебі бар. Қ алдырып кеткен хатымызғ а қ арағ анда, біздің бү гін кешке тұ рақ -мекенге қ айтып оралуғ а тиіс екенімізді Гороховтың Амнундакқ а айтуы керек. Біздің жоқ екенімізді кө ріп, оның қ уғ ыншы жіберуі шә ксіз, ал онкилондар жол дегенді біледі. Қ уғ ын ертең ерте келеді, жү гіміз жерде болса, бә рімізді ұ стап алады, ал біз онкилондарғ а мылтық кезеуге ә лбетте батпаймыз. Жү к жоғ арыда болса, ө зіміз шапшаң кө теріліп ап, баспалдақ ты қ иратып кетеміз. Қ араң ыздаршы, жақ пардың жоғ арғ ы он метрдей бө легін қ ашауғ а кө п уақ ыт кетпейді, оғ ан шығ уғ а ешкімнің де батылы бармайды.

– Асылы, осының дұ рыс! – деп келісе кетті Костяков.

– Ал иттер қ айтпек? – деп сұ рады Никифоров. – Алаң оларғ а тар болады.

– Олар да тө менде тү неп шық сын, жү ксіз жү гіріп шығ уы қ иын емес.

Осы байламғ а тоқ тағ ан олар уақ ыттың қ алғ анын пайдаланып, жү кті жоғ ары шығ аруғ а кірісті. Бұ л онша оң ай да болғ ан жоқ. Ойып жасалғ ан баспалдақ қ а қ арамастан жү гі ауыр нарталарды иттер ең істен тік шығ ара алмады да, талай тә сілдер қ олдануғ а тура келді. Сондық тан қ ас қ арайғ анша мық шың дап, ақ ыры, не керек, кү ллі жү кті, сақ тық етті, отын мен нарталарды апарып алаң ғ а орналастырды-ау. Тө менде тө сек-қ ап пен ас-су ішетін ыдыс-аяқ тар ғ ана қ алды.

Қ ысқ а деп дайындағ ан отынның кө птігі аюларды маң ғ а жолатпау ү шін отты маздатып мол жағ уғ а мү мкіндік берді. Никифоровтың айтуына қ арағ анда аюлар ә лденеше мә рте болыпты, ө зін олардың маймақ аяғ ынан, етті талапайғ а салудан мұ з апандағ ы кү рке ғ ана сақ тап қ алыпты.

Белуханың сақ -қ ырағ ылығ ының арқ асында уақ тылы оянып, апан аузындағ ы тақ та мұ зды тасалап тұ рып, ет қ оймасының аузындағ ы ү лкен мұ здарды лақ тыра бергенде талай тү нгі қ онақ ты атып, қ уып жіберіпті.

Ас ү стінде ол екі дү ркін жер сілкінгенде қ атты қ орық қ анын айтты: ол жер ойылып кетеді екен деп апаннан атып шығ ыпты. Қ ұ здан тас қ ұ лап, бұ ршақ тай жауып тап жанына тү сіп жатыпты, жерде жарық пайда болыпты.

Жұ мыстан шаршап жығ ылғ ан жиһ ангездер Крот пен Белуханы кү зетке қ ойып, алаң дағ ы тө рт оттың ортасына жайғ асып қ атты ұ йық тап кетті. Алайда оларды қ атты жер дү мпуі тү н ортасында оятты. Басын ү рейлене кө теріп, олар тың тың дады: жер астынан бейнебір ойқ ы-шойқ ы тақ тай кө пірмен ауыр жү к артқ ан кө лік тасырлап бара жатқ андай дү ң гір естіліп, оғ ан алыс-жақ ын жерде жардан қ ұ лағ ан қ ойтастардың гү рсілі қ осылып, тө ң ірек тү гел жаң ғ ырығ ып кетті. Осы шудың бә рін ұ замай мұ з апанғ а қ амалғ ан иттердің ү здік-создық ұ лығ ан дауысы естіртпей жіберді.

Жар етегінен жырақ ашық аспан астында жатқ андық тан жиһ ангездердің ешқ айда жү гірер реті жоқ еді, сондық тан олар ү рейленсе де, тө сек-қ абында тү регеп отырды да қ ойды. Ұ замай тағ ы бір қ атты дү мпу ұ рып ө тті: жатқ андар оның сә л кө тере солқ еткізгенін жақ сы сезді, жанып бітуге жақ ындағ ан от жалыны шайқ алып, шоқ пен шала жан-жақ қ а ұ шты. Тақ ау маң да бірдең е гү рс қ ұ лап, жақ ында ғ ана ішінде шатыр тұ рғ ан, ө зі сонда бір тү н қ онып шық қ ан ү ң гірдің алдында жатқ ан Горюнов тө беден бірнеше мұ з тақ тасы қ ұ лап

тү скенін кө рді.

– Ү ң гірде емес, ашық аспанның астында жатқ анымыз біздің бақ ытымыз екен! – деді ол дауыстап. – Қ азір ғ ой, анда жатсақ, мұ з басып қ алады!

– Иттерді езіп тастап жү рмей ме ү йшігі қ ұ рғ ыр! – деп қ ауіп ойлады Ордин.

– Езе қ оймас, олардың апаны ү лкен емес жә не кү ртіктің ең қ алың жерінде тұ р.

– Шығ арса олар тым-тырағ ай қ ашады, – деп сақ тық айтты Никифоров. – Оларды байлап қ оятын да ештең е жок

– нарталар жоғ арыда. Мейлі, тұ ра тұ рсын.

Алайда бірінен соң бірі ү стемелете ұ рғ ан бірнеше дү мпу ә лгі шешімді жиһ ангездердің ө згертуіне мә жбү р етті. Ә лде бір қ атер сезді ме, иттер азан-қ азан ұ лып, шыдамай кеткен Никифоров қ олына балта ап, толқ ында тербелген кеменің палубасындағ ыдай шайқ атылып барып ү ң гірдің аузына қ алағ ан тақ та мұ здарды оң ды-солды атып, хайуандарды босатты. Бейшаралар сыртқ а лап қ ойып, есінен адасқ андай бірінің ү стінен бірі қ арғ ып, атқ ып-атқ ып шық ты да, ұ луын табан аузында тыя қ ойды, сосын бірнеше қ адам жү гіріп барып, бір жерге ұ йлығ а қ ап, қ ұ йрығ ын бұ лғ аң датып каюрына қ арады. Никифоров қ айыс-саймандарын ә кеп, ү ш жегінді де ұ стап, бө ліп байлап, оттың айналасына ү ш жерге қ ойды. Сосын ол ү ш ү ң гірдің ү шеуіне де ү ң іле қ арап, қ айтып келді де:

– Тө беттердің тынышсызданатын реті бар екен, – деді.

– Тұ п-тура тө бесінен мұ з жарылыпты, жарығ ына қ ол сыйып кеткендей. Енді болмаса дә у сең қ ұ лап кеткелі тұ р екен.

– Ал бү гін тү нде онкилондар жертө лесінің, бә лкім, барлығ ы қ ұ лағ ан шығ ар, – деді Горюнов.

– Бұ л апатты енді олар біздің кетуімізге телиді, – деп бір ойдың ұ штығ ын шығ арды Костяков.

– Ә лде біздің біреуіміздің қ алып қ ойғ анынан кө ріп жү рмесе! – деп кү дік білдірді Ордин. – Енді Горохов кетем десе де сытылып шығ уы қ иын.

Аннуир кө зіне жас ала отырып ү нсіз тың дады. Оның тұ қ ымына, тайпасына тү гел жаң а опат тө нді, оларды тастап кетсе де туыстар қ айғ ы-қ асіреті қ абырғ асына қ атты батты.

– Бә лкім, бұ л жолы жер жақ сылық қ а бола сілкінген шығ ар, – деп оны жұ батуғ а жан салды Ордин. – Егер бұ л ыстық су мен будың жерасты жолын қ алпына келтірсе, жылылық қ айта орнайды, онкилондардың ө мірі бұ рынғ ы арнасына тү седі, ал жертө ле салып алу қ иын емес.

Суық тың неліктен ерте тү скенін Аннуир біліп те алғ ан, сондық тан Ординнің жорамалы аздап кө ң ілін орнық -

тырайын деді, жү зіне мейірім тө ге қ арап, баяу ғ ана оның қ олын сипай берді.

– Олар ү йді біздікі қ ұ сатып неге салмайды осы? Біздің жертө ле ғ ой, бә лкім, қ ұ лағ ан жоқ шығ ар, – деді ол ақ ыр аяғ ында.

– Бә лкім, біз кеткен соң солай сала бастар да.

«Сиқ ыршылар» кетті, ү йі қ ұ ламай ә лі тұ р деп себебіне бір ү ң ілер, – деді Горюнов.

– Ал осы жанартаудың ендігі атқ ылауы терістік бө ліктен басталып жү рмей ме? – деп ө зінше болжам айтты Костяков. Барлығ ы еріксіз терістік жақ қ а қ арады. Қ алың тұ ман тұ мшалағ ан аспан қ ап-қ ара, жер бетіне лава кө терілгеннің

белгісі боларлық қ ызыл ұ шқ ынның жұ рнағ ы да білінбейді.

Дү мпу ауық -ауық қ айталанып тұ р, бірақ алғ ашқ ысындай емес, бә сең. Ақ ыры, не керек, қ алжырап жығ ылғ ан олар қ алғ ып кетті.

Алайда ұ йқ ы оң бады, бұ зыла берді: бірде бірі, бірде екіншісі оянып, тө сектен басын кө теріп алып, жан-жағ ына ү рейлене жалтақ тайды, бә рі тыныш: кү ртік қ ұ ламай, от жанып тұ рғ анына кө зі жеткен соң сылқ етіп жата кетеді. Никифоров ә редік орнынан тұ рып, отқ а ағ аш салып жатты. Осылайша бұ л бір қ орқ ынышты тү н ә рең ө тті.

Міне, шығ ыс беткейдің бұ лты жарқ ырап бұ рын бұ лай байқ алмағ ан кү н шұ ғ ыласымен арайланды. Бұ лттың бергі жағ ында жақ ынырақ қ ұ з-қ абырғ аның жота шың дары ап-айқ ын кө рініп, басынан қ ар жалтырады. Терістіктен орман танаптары менмұ ндалап, кү ртік ө сіп, ағ ара тү скендей, оттың жарығ ы пә с тартқ андай кө рінді. Қ алғ ып жатқ андарды таң ғ ы суық оятты.

– Ә бден жарық болғ анша шай қ айнатып ішпейміз бе? – деп ұ сыныс жасады Горюнов. – Сосын жоғ арығ а барып, қ уғ ын жеткенше жұ мысқ а кіріселік.

– Бұ л да жө н! – деді орнынан атып тұ рғ ан Никифоров.

– Кетер болсақ, уақ ытында кетейік!

– Санников жерінің жылытқ ышы қ алпына келсе, кетудің де қ ажеті болмас, – деп ө з ойын Ордин дауыстап айтты.

– Бү гін кө реміз: жылы болып, қ ар кете бастаса, сіздің болжамың ыздың дұ рысқ а шық қ аны.

Таң ә лгіндегіден де ағ арды. Жыртылғ ан бұ лттар шығ ыста қ анқ ызыл бояуғ а малынды. Терістіктегі қ ара орман танабы тіпті айқ ындала тү сті. Ойпаттың екі жақ тағ ы аң ғ ар жары тү нде қ аншама тас қ ұ лағ анымен, қ аз-қ алпындағ ыдай қ арауыта созылып барады.

Никифоров отты кө сеп қ ойып, қ ұ манды алды да, кү ртіктің аяғ ындағ ы су кө сіп алу ү шін ойып қ ойғ ан кішкене бастауғ а тартты. Бара бере зә ресі ұ шқ ан казактың жан даусы шық ты:

– Кө кем-ау, су қ аптап келеді, су!

Тү тіні мен жалыны таяу жерді кө легейлеп тұ рғ ан оттың жанымен бә рі солай қ арай жү гірді. Жү гіріп келіп, таң қ алып қ алшиып тұ рып қ алды. Кү ртіктен жү з метрдей тө менде созылып жатқ ан, жақ ында ғ ана қ ардан кө рінбей қ алғ ан жатағ ан тастақ ты тө бені лай су алып, бұ талы шұ барғ а дейін жеткен. Бір-ақ тү нде пайда болғ ан осынау жаң а кө л кө з ұ шына дейін кө лкіп, ойпат аң ғ арының етегіне дейін жеткен, тек кү ртік жатқ ан тү стік бұ рыш қ ана аман. Кү ртіктің астынан шығ атын бастау бұ лақ сылдырап, жиһ ангездерді ө зге ә лемнен бө ліп тастағ ан жаң а кө лге қ ұ йып жатыр.

– Мә ссағ ан, жер сілкіністен кейін лава орнына су атқ ылағ аны ғ ой! – деп тыныштық қ аймағ ын Костяков шайқ ады.

– Қ араң ыздаршы, ә не, су бізге қ арай қ аптап келе жатқ ан сияқ ты! – деп дауыстады Ордин. – Ол барғ ан сайын кө бейіп барады.

Барлығ ы жағ ағ а жақ ындады да, ілгері лық сығ ан суды кө рді, кө здерінің алдында жерді жауып жатқ ан қ ар бойына су жинап, еріп, шө ге бастады. Оның орнын қ ар жентектері қ алқ ығ ан су басты.

– Ал жолдастар, енді алаң дар ештең е қ алғ ан жоқ! – деп дауыстады Горюнов. – Затымызды алып жоғ арығ а шығ айық, жарты сағ аттан соң тұ рағ ымызды су алады.

– Апырау, одан ә рі жол жоқ емес пе! – деп қ арсылық білдірді Костяков. – Екі ортада қ амауда қ ап жү рмейміз бе?

– Су текше тасты да қ арық қ ылар деп шынымен қ орқ асыз ба? Текше тас ойпат табанынан жү з метр биікте тұ р, су оғ ан жеткенше жоғ арыдағ ы жолымызды аршып та аламыз.

– Жоғ арығ а жү кті кеше шығ арып алғ анымыз қ андай жақ сы болғ ан! Бү гінге қ алса ғ ой – ү лгере алмаймыз, – деді Ордин. От басына қ айтып келіп олар керек-жарағ ын жинады да, кү ртіктің ү стіне шығ арып қ ойды. Содан соң қ арық болғ алы шақ тұ рғ ан қ оймадан тү бі қ ажет боп қ алар деп біраз ет алып, баспалдақ ты жағ алай отын ү йді – осының бә рін бірте-бірте жоғ ары кө теру керек. Соң ғ ы бө лең дерді олар кү ртікке жетіп

те қ алғ ан суда жү ріп шығ арды.

– Жарайды, енді иттерді жетелеп кө релік! – деді Никифоров.

Иттер тық ыршып ә рең тұ рғ ан-ды, кү ртіктің тік жотасымен жоғ ары қ арай жү гіре жө неліп, тайып қ ұ лап, улап-шулады. Сосын Никифоров, Ордин жә не Костяков бір-бір жегіннен алып, баспалдақ пен жоғ ары айдай жө нелді. Заттардың бір бө легін ұ стап Горюнов пен Аннуир алда жү ріп отырды. Жоғ арығ а шық ты да, олар айран-асыр, таң -тамаша болып тұ рып қ алды. Осының алдында ғ ана кү ртіктің жоғ ары жағ ы текшемен бірдей болып тұ рғ ан, енді қ араса арасында биіктігі бір метрдей ү ң ірейген жар тұ р. Зайыры, жер сілкінудің салдарынан кү ртік тө мен сырғ ып, кө шкен немесе ойпат табаны тү сіп кеткен. Иттердің алғ ашқ ы тобы сол жарғ а тіреліп қ ың сылай бастады да, ә рқ айсысын бө лек алып, биікке қ олмен шығ аруғ а тура келді. Алаң ғ а шық қ ан соң иттер арсалаң дап, нартадағ ы етке бас салып Никифоровты кө п ә уреге салды, оларды бір- бірлеп ә рең ұ стап, бір бұ рышқ а байлады да тастады. Қ алғ ан жігіттер кү ртіктің бас жағ ында қ алғ ан кө мбені алып келуге кетті де, Аннуир шай ә зірлеуге кірісті, алаң да жаң а қ ардың қ алың жауып қ алғ аны ерітіп су алуғ а жақ сы болды.

Барлық зат жоғ ары шығ арылғ ан соң ертең гілік асқ а дейін жиһ ангездер тө ң іректі тү гел шолуғ а мү мкіндік алды. Текше тастан ойпаттың біраз бө легі кө рінеді екен, бірақ кө з жеткен жердің бә рі кө лкіген су, барлық алаң қ ай кө лге айналып,

ормандар арал не мойнақ болып қ арауытады. Кө теріліп келе жатқ ан кү н шұ ғ ыласына шағ ылып, кү містей жылтырағ ан су ү рейден гө рі ү йлесімді суретті алғ а тартады: текше тастардың аппақ белдігі айнала орап, қ арлы жаң быр басына тә ж боп қ онғ ан қ ап-қ ара қ ұ здардың кемерін беті алашабыр аралдар мен тү бектер айшық тағ ан шалқ ар кө л кернеп, толқ ын толқ ып жатқ андай.

Алайда осы арада ә лгінде ғ ана тұ тас бір адамдар тайпасы ө мір сү ріп, сан-талай тө рт аяқ ты жануарлар жайылып жатыр еді-ау дегенді ойлағ анда, тө бе шашың тік тұ рады. Солардың бә рі қ арық болғ аны ма? Адамдар ағ аш басына шығ ып амалдар-ау, алайда онысы қ аншағ а бармақ? Су осылай ү стемелете берсе – ерте ме, кеш пе – бә рібір қ арық болады ғ ой; осылай тұ ра бергеннің ө зінде суық пен аштық тан ө луі жә не хақ. Хайуандарғ а тіпті барар жер жоқ, ойпаттың қ ұ з кемерінен таутеке мен қ ұ с қ ана аса алады. Санников жері енді алып бір тұ зақ сияқ ты.

Текше таста тұ рғ ан кісілердің басында осы ой аласұ рды. Ағ аш басына шығ ып жан сауғ алағ ан біреу-міреу кө рінер ме екен деп олар дү рбімен кө з жетер жердің кө бін шалды. Жақ ыннан ондайларды ұ шырата алмады, ал алысырақ ормандар бер жағ ындағ ылардың тасасында кө зге кө рінбейді.

– Ақ ылын мен таптым! – деп дауыстап жіберді Ордин.

– Бізде қ айық бар ғ ой, соғ ан мініп Гороховты, кө зге тү скен онкилондарды қ ұ тқ аруғ а барайық.

Осы сө зді айтуы-ақ мұ ң екен, Аннуир жұ п-жұ мсақ білегін оның мойнына орап, бетіне бетін тақ ап тұ рып кү бір етті.

– Дұ рыс-дұ рыс, қ ұ тқ аруғ а аттаның дар, енді олар сендерге еш жамандық істемейді.

– Желқ айық пен орман ү стінен қ алай ө тпекпіз? – деп сұ рады Костяков.

– Барлық жерде аң жү ретін сү рлеу бар, қ азір олардың бә рі канал – бұ л бір, екіншіден, ойпат жағ алай жатқ ан тастақ тө мпелердің бірі кө рінбейді, тү гел су басып қ алғ ан, – деп оның жауабын Горюнов берді.

Апыл-ғ ұ пыл ауқ ат жасай салып, нарталардан байдарканы тү сіріп, қ ұ растырды да, рулі мен ескегін орнатып, бір қ апшық кепкен ет, бір шө лмек спирт, іркіп сақ тағ ан азын-аулақ кепкен нан, арқ ан жә не балта салды.

– Бә ріміз бірдей барудың, ә рине, еш қ ажеті жоқ! – деді Горюнов. – Екі адам жетеді, ә йтпесе ешкімді де қ ұ тқ арып жарытпаймыз. Рульде біреу отырып, екіншісі ескек ессе болды, солай алмаса береміз. Кім барғ ысы келеді?

Никифоров иттерге қ арау ү шін қ алуы керек, Аннуир ескек есе алмайды, енді қ алғ ан ү шеуінің арасынан шығ уы тиіс баратындар. Ақ ыры, Костяковты да осында қ алдыруғ а келісті.

– Қ алғ андарына да жұ мыс табылады, – деді Ордин. – Сендер бір кү ннің ішінде жартастан жоғ ары қ арай баспалдақ жасап қ оюларың керек.

Байдарканы арқ анмен кү ртік жотасымен сырғ ытып, терең дігі метрге жуық тап қ алғ ан суғ а тү сірді. Горюнов рульге отырып, Ордин ескекті алды да, Санников жерін жауып жатқ ан лай сумен желқ айық жең іл ытқ ып жө ней берді.

ЖЕР БЕТІМЕН ЖҮ ЗУ

Жү гі жоқ, жең іл ә рі жылдам жү зетін желқ айық тың шапшаң дығ ын сағ атына он шақ ырымғ а апаруғ а болады, Демек, ү ш сағ аттың ішінде Амнундак тұ рағ ына жетіп бару қ иын емес. Ойпаттың шет жағ ының ашық суымен, таяз тұ стың қ ойтасына соғ ылып қ алмас ү шін жарқ абақ тарғ а онша жақ ындамай, орман бауырын жиектей жү рді. Ық ылым жылдар жер қ ыртысын жауып жатқ ан ө лі жә ндік, қ у жапырақ, шө п-шө лең қ ұ жынап бетіне шық қ ан лай сумен желқ айық жең іл сызып келеді. Горюнов ара-тұ ра сырық тастап, судың терең дігін ө лшеп қ ояды – бір метрден асып кетіпті ол. Ойпаттың суы аз жағ ына қ ашып қ ұ тылмаса, ірі хайуандардың ө зі қ арық болуы шексіз. Ал су баспағ ан жер бар ма екен, ә й, болуы да мү мкін-ау. Жү ргіншілерді мазалағ ан енді осы ой болды.

– Осынша нө пір су қ айдан келді деп басымды кү ні бойы қ атырып кслемін, – деді Ордин. – Уақ ытша кідіріп қ алғ ан жерасты суының арнасы осы жерге айналып кеткені ме сонда?

– Су ойпатқ а тең ізден ө ткен жоқ па екен? Тең із тіпті жақ ын ғ ой жә не қ асиетті кө лдің кө мей-қ уысы сияқ ты қ атынас жолы бар! – деген болжам айтты Горюнов.

– Онда су ащы, тұ зды болуы керек. Дә мін татып кө рің із. Горюнов алақ анымен кө сіп алып ішті де тү кіріп тастады.

– Ап-ащы тұ зды су, тек тең іздікіндей емес.

– Ол да тү сінікті. Бұ л жерде ол кө л суымен араласып, бойына қ ар сің ірген. Тең із суы қ ұ йылғ ан болса, ойпат табанының тө мен тү скені енді айдан анық.

– Ондай болса, су бұ дан жоғ ары кө терілмейді ғ ой. Жеткен дең гейі осы болуы керек.

– Бұ л алдымен ойпат табанының қ анша тө мен тү скеніне, сосын кө мей қ уыс диаметрінің ойпат кө леміне қ атысына байланысты: кө мей-қ уыс тар да, аң ғ ар орасан ауқ ымды, сондық тан су тең із бетіне тең елу ү шін кө п уақ ыт керек. Ал табанның қ анша тү скенін біз білмейміз. Ойпат табаны таба нан сияқ ты тұ тас тү се қ ойды деп ойлау да қ иын, бә рінен бұ рын ол танап-танапқ а бө лініп, ә рқ айсысы ә р дең гейде тү суі ық тимал.

– Демек, кей танаптар орнында қ алып, жан-жануар соғ ан паналауы мү мкін ғ ой.

– Солай деп ойлап, солай ү міттенуге болады – онда ол Санников жерінің халқ ы ү шін зор бақ ыт.

Желқ айық судан басы ғ ана қ ылтиып тұ рғ ан бұ талардың жиегімен сыдыртып келеді; бұ л бұ талардың сол қ анаты ең селене келіп орманғ а ұ ласады да, оң қ анаты барып, жардың етегіне тіреледі, оның бер жағ ында екеуіне де жуыспай, аралдай оқ шырайып қ ойтастар жатыр. Жарқ абақ та ә р тұ стан таутекелер кө зге тү седі, кейбірі тыпыр етпей суғ а телміріп, кейбірі ерсілі-қ арсылы безіп жү р жануарлар! Бұ л бейшараларғ а аштық, ажал тө ніп тұ р, себебі бар азығ ы шө п пен мү гін су басып қ алды, ал текше тастар тү к еспейтін қ у тақ ыр. Судан

шығ ып тұ рғ ан қ ойтастардан тастақ тө белерді мекендеген кө ртышқ ан, сарышұ нақ, егеуқ ұ йрық сияқ ты ұ сақ жә ндіктер байқ алады, олардың арасындағ ы бірді-екілі қ оян алып сияқ ты кө зге ұ рады. Біріне-бірі жабысып бұ л мақ ұ лық тар аштық аранына мойынсұ нып отыр. Жақ ынырақ бір қ ойтасқ а шү йіліп келіп бір қ ыранның қ оянды іле жө нелгенін, онан қ орқ ып тырағ айлай қ ашқ ан қ алғ ан жә ндіктердің шолп-шолп суғ а тү скенін де жиһ ангездер кө ріп келеді. Оң ай олжа іздеген басқ а да қ анатты жыртқ ыштар аспан шарлап, қ ойтастарғ а қ айта-қ айта шү йіліп жү р. Бұ л олжа мың кү н азық бола ма, бә рібір олар да аштық ажал тырнағ ына ілігеді ғ ой. Бір жартаста олар ошарылып тұ рғ ан тү лкілер мен қ асқ ырларды кө рді, жанынан жү зіп ө ткен адамдарды кө зімен ұ затып сап бірі тұ р, бірі жатыр жазғ андардың.

Екі сағ аттың шамасында қ асиетті кө лдің тұ сына келді, оны екі жағ ынан жарты шең бер жасай қ оршағ ан қ ұ здан ғ ана айырды. Бұ л кезде ескекке ауысып отырғ ан Горюнов есудің қ иындай тү скенін байқ ады. Желқ айық ты тоқ татып, ағ ынғ а қ арсы келе жатқ анын аң дады, су қ ышқ ылтым тұ зды ә рі таза екен. Кө лдің ө з орнында ағ ын кү шейіп, су жалданып шығ ып жатыр.

– Байқ айсыз ба, су ә лі келіп жатыр, кү шті келіп жатыр,

– деді Ордин.

Ол сырығ ын суғ а тастап еді, тү біне ә рең жетті, ол ө зі ү ш метр болатын.

– Қ ұ рмалдық тасы да кө рінбейді, – деді Горюнов, – ал ол кө л бетінен екі метрдей шығ ып тұ ратын-ды.

Ойпат жағ алай ә лі де біраз жү ріп, жү ргіншілер керекті бағ ытпен орманғ а қ арай кеткен таза су жылғ асын тапты да, солай жү зіп жө нелді. Ұ замай канал қ усырылып, қ айық ағ аш арасымен тартты. Осынау қ арық болғ ан орманғ а қ араудың ө зі аянышты: сидаң тартқ ан жапырақ ты ағ аштар, жасыл шырша мен самырсын жапырақ, бұ тақ, тағ ы басқ а қ оқ ыс кө лкіп жү рген суда тұ р, арасында ө лген қ ұ с, уақ жә ндік не сә н. Ағ аш бұ тақ тарында бірден-бірге шырылдай ұ шқ ан қ ұ стар

жү р, бұ тақ қ уысында жылтиып ә детте бірін-бірі жеп қ оятын тышқ ан, егеуқ ұ йрық, сасық кү зен, ақ тышқ ан, сусар сияқ ты кеміргіштер отыр. Жалба-жұ лба бұ лттарды жыртып шығ ып кү н кө зі осынау оғ аш суретті жиі зерлеп тұ р.

Орман арасымен тү бірге, не ү шкір бұ лақ қ а соғ ып алмас ү шін абайлап, ақ ырын жү зуге тура келді. Міне, қ арсы алдан ашылып, алаң қ ай орнынан айдын су кө рінді. Соғ ан шығ ып жү ргіншілер тұ рағ ымыз тұ рғ ан алаң осы ма, осы емес пе деп ойланып қ алды. Орманның бедер белгісі ұ қ саң қ ырайды. Кенет кө лдің ортасынан судың бұ рқ ана жоталанып шық қ аны кө зге тү сті. Баяғ ы бу бұ рқ ырағ ан тұ стан су ә лі де кө теріліп, шығ ып жатыр екен.

– Бұ л біз тұ рғ ан алаң қ ай емес! – деп дауыстап жіберді Горюнов. – Ол жердің кө лі кө піршімейтін де.

– Мен де солай ойлаймын, ал бұ л сол алаң қ айдың тү стігінде кө ршілес жатқ аны, – деді Ордин. – Енді тең із ғ ана қ ұ йып жатқ ан жоқ, жерасты су кө зі де қ алпына келгені белгілі болды... Ал бұ л арада су тұ щы болуы тиіс, – деп келіп, ол іліп алып ішкелі қ олын суғ а малды. – Тұ щы деуге кә міл болады жә не ә жептә уір жылы, – деді ол шө лін қ андырып алып.

– Олай болса, жылы судың біздің қ айық қ а тү к те пайдасы жоқ, – деді Горюнов. – Оның қ ұ рсаулары еріп сө гіліп кетуі кә дік – кө піршіген жерден аулақ кету керек.

Жің ішке каналмен терістікке қ арай тартты да, ұ замай тұ рақ тары тұ рғ ан алаң қ айғ а шық ты, оны айнала ағ ашы кесілген орманнан таныды.

– Ә, міне, біздің жертө ле! – деп Ордин қ уанып кетті. Кө лдің қ арама-қ арсы жақ шетінде жертө ленің ортаң ғ ы биік бө легі ғ ана қ ылтиып кө рініп тұ рды, оның ү стінде еріген қ ардың қ алдығ ы мен тү ндіктің бір жағ ын жапқ ан қ абық жатыр. Жү зіп келді де Ордин шаң ырақ қ а шығ ып, тө мен ү ң іліп айғ айлап жіберді:

– Қ аншама казына қ алқ ып жү р!

Жалма-жан ол қ олын тығ ып жіберіп, кө рпе-жастық, ә йелдердің бірнеше кеудеше-шалбарын, ағ аш аяқ тағ ы басқ а кә кір-шү кірлер алып шық ты. Бә ріне де су сің ген, зіл қ ара тас.

– Кө рпе-жастық ты алайық – Аннуирге жарап қ алар, – деді ол. – Тек жақ сылап сығ у керек.

Заттарды алып Ордин қ айық қ а қ айтып оралды да, олар кө семнің жертө лесі тұ рғ ан жерге жү зіп барды. Бұ л арада судағ ы тек тө рт аша ғ ана қ ылтиып, шатырдың бір бө легі кө рінеді. Сырық тастап еді, ү йілген топырақ пен бө ренеден басқ а ештең е байқ алмады.

– Тіпті еш жерде адам белгісі білінбейді! Оларды ағ аш арасынан да байқ ай алмадық, ө здері кө ріп, айғ ай салуы керек еді ғ ой, – деді Горюнов. – Келің із айғ айлайық одан да.

Амнундакты, Никитаны, атын білетін ә йелдерді айғ айлап шақ ыра бастады. Бірақ ү н қ атқ ан ешкім болғ ан жок. Тылсым тыныштық мең деп алғ ан тө ң іректі.

– Барлығ ы бірдей суғ а кетуі мү мкін емес қ ой. Біреуі боллмаса біреуі ағ ашқ а иә біздің жертө ленің шатырына бас сауғ алауы керек еді.

– Тегі, кетіп ү лгерген болды. Ә регірек барып іздеу керек. Бә лкім, олардың асық пай кө шуіне мү мкіндігі болардай, су біртіндеп басқ ан шығ ар, – деп топшылады Горюнов.

– Оғ ан да ұ қ самайды, – деп ө з пікірін алғ а тартты Ордин.

– Асық пай-саспай кө шкен болса, қ ыста ең қ ажет кө рпе- жастық, киім-кешек тә різді заттарын тастап кетпес еді.

Каналмен жү зіп отырып олар екі шақ ырымдай жердегі келесі тұ рақ қ а келді. Одан жартылай қ ұ лап, белуардан суда тұ рғ ан жертө лені кө рді. Горюнов судың терең дігін ө лшеп еді, бір жарым метр.

– Ал бұ л арада кісі суғ а кетуі мү мкін емес, – деді ол даусын шығ ара. – Шамасы, ойпаттың бұ л тұ сы аз тү скен. Жертө леге келіп, қ ұ лағ ан бү йірден ішке кө з салып еді, кө ң -қ оқ ыс, шала, ескі-қ ұ сқ ы бірдең елер ғ ана су бетінде

жатыр, бірақ киім-кешек жоқ.

– Мұ ның тұ рғ ындары бағ алы затын алып, кетіп ү лгерген,

– деді Ордин.

Жақ ын маң дағ ы ағ аштарды барлап, айғ ай сап кө ріп еді,

– судың тартылуын кү тіп бірнеше ағ ашқ а топырлай қ онып, қ имылсыз отырғ ан қ арғ алар ғ ана қ арқ ылдап жауап қ атты.

Келесі екі алаң қ айды да аралап, тұ рақ тарды тексеріп кө ріп еді, жертө лелері жартылай не тү гел қ ұ лағ ан екен, бірақ еш жерде тірі пенде жоқ; судың терең дігі метрге дейін таяздап, кей жерде желқ айық қ ұ лағ ан ағ аштың тү біріне тиіп қ ап, абайлап жү зуге тура келді.

– Осы іздеуді доғ арсақ па деп ойлаймын, – деді Горюнов.

– Кү ллі онкилондар ойпаттың су баспағ ан терістік бө легіне кө шіп ү лгеріп, аман қ ұ тылғ ан. Демек, біздің кө мегімізге ділгер ешкім жоқ, ал қ ұ рғ ақ жерге барсақ, онкилондармен ұ шырасып, қ олайсыз жағ дайғ а тап болуымыз кә дік.

– Бә лкім, ә рі қ арай су тағ ы да терең деп, босқ ын кезінде суғ а тап боп, кө мек кү ткен біреулерге кезігерміз, – деп болмады Ордин. – Іздеген соң ақ ырына дейін іздейік, арымыз алдында айыпты болмайық та.

Горюнов кө нді де, ә рі қ арай жү зді. Алайда келесі алаң қ айда желқ айық тың асты қ айраң ғ а тиіп, бұ рынғ ы кө лдің орнынан қ амыс-қ ұ рақ, ши басы қ ылқ иып кө рініп тұ рды. Алаң қ айлардан арғ ы каналдың терең дігі жарты метрден аспай, кей тұ стан жер кө рініп жатты.

– Келесі алаң қ айда онкилондарғ а тап болатынымыз хақ,

– деді Горюнов.

– Дұ рыс айтасыз, ә не, орман ү стінен тү тін кө рінеді. Бұ л олар қ ұ рғ ақ жерде отыр деген сө з, – деп оның ойын Ордин де қ остады. – Тіпті дауыстарын да есітерміз.

– Жер сілкіну мен сел басудың салдарынан онкилондар ойпаттың терістік жартысына ауысып қ онғ ан, сонда енді баяғ ысынша кү н кеше береді, – деді Горюнов.

– Кө піршіген екі кө лге қ арағ анда ойпаттың жылытқ ышы да қ алпына келген, – деп пікірін ширата тү сті Ордин, – ендеше, онкилондар тағ дыры жө нінде алаң дайтын да тү к

жоқ. Ал бә збір апатқ а орай оларғ а бару деген басты бә леге байлап, тұ тқ ын тұ зағ ына ө зің мойын ұ сыну болып шығ ады... Егер тең із тым далиып, жү зіп ө те алмастай жағ дай болса, текше тасқ а қ айтып келіп, суық тү суін кү туімізге болады, отын су да, итке азық та ол арадан жақ ын, онкилондардан су бө ліп жатыр. Тек Гороховты тағ дырдың тә лкегіне тастап кетіп барамыз, ендігі ол шешімін ө згерткен де шығ ар.

– Горохов қ азір текше таста отыруы да мү мкін, – деген пікір айтты Горюнов. – Топан су оны пікірінен қ айтарғ ан болса, ол қ арбалас кезінде қ абық қ айық ты қ олғ а тү сіріп алып, ө зі не ә йелі екеуі бізге бір-ақ тартады. Ол қ айық тың қ ай жерге жасырылғ анын жақ сы біледі, ара-тұ ра балық аулауғ а пайдаланып та қ оятын. Келісілгеніндей оны ертең таң ертең ге дейін кү тейік.

Ә ң гімелесіп отырып олар аздап тынығ ып алды да, шапшаң дату ү шін алаң дай, каналдармен ә уре болмай, ойпат шетіне қ айта шық ты. Соғ ан қ арамай қ айтар жолғ а тө рт сағ ат уақ ыты кетті. Бұ рынғ ы қ асиетті кө лдің маң ынан ө ткенде кө мей-қ уыстан су ә лі келіп жатқ анын, бірақ бұ рынғ ыдан баяу екенін байқ ады. Тегі, су дең гейлері тең елуге айналса керек. Сырық тастап кө ріп еді – ү ш метрден асып кетті. Бұ лар жоқ та кү ртіктің маң ы да кө лкіп кетіпті. Судың терең дігі екі метрден де асады.

Текше таста қ алғ андар бұ ларды қ ұ тқ арғ ан адамдарына кө мектесеміз деп мұ з баспалдақ тың басында қ арсы алды.

– Ешкімді ә келмегенсіздер ме? – деп таң дана дауыстай сұ рады Костяков.

– Текке барып келдің дер-ау?! – деп ө кінді Никифоров.

– Бә рі-бә рі қ арық болғ аны ма? – деді ө ң і қ ашып боп-боз болып кеткен Аннуир кү бірлеп.

Ә рине, Ордин жұ бата бастады.

– Қ арық болғ ан бірер зат осы біз тапқ ан, – деп ә зілдеді Горюнов қ айық тан Аннуирге ә йел киімін ә періп жатып.

Бә рі бірлесіп байдарканы жоғ ары шығ арды, бұ ның ө зі едә уір кү шке тү сті, себебі кү ртік пен екі ортадағ ы жар кү ні

бойы екі-екі жарым метр биіктепті, бұ л – су шайып кү ртік шө кті, не ойпат табаны ә лі тү сіп барады деген сө з. Текшемен қ атынас жақ сарсын деп казак, ә йтеуір, баспалдақ тарды тақ та мұ здардан жасап қ ойыпты.

Тү скі ас ү стінде олар бір-біріне кү ні бойы қ айсымен айналысқ анын айтысты. Қ алғ ан ү шеуі текше тастың ү стіндегі жар-қ ұ здан баспалдақ жол салып, жотада болып, жақ ын маң нан ашық тең ізді кө ріпті. Алайда ойламағ ан жерден бұ лар кетісімен кү ртіктегі баспалдақ қ а ү п-ү лкен екі аю шығ а келіпті, ойлары адамдармен бірге текше тасқ а шығ у болса керек сабаздардың. Ә рине, мұ ндай қ атерлі кө ршіліктен аулақ болғ ан абзал – атуғ а тура келеді, біреуі кү ртіктен сырғ ып суғ а кү мп береді де, екіншісін текшеге шығ арып алып қ ұ латады. Жолғ а жаң а еттің осылай қ исыны келе кетіпті.

Ордин ө здерінің жертө лесінен тапқ ан кө рпе мен ә йел киімі Аннуэндікі екен, оны Аннуир жазбай таныды.

⇐ Предыдущая 27 28 29 30 313233 34 35 36 Следующая ⇒