ОНКИЛОНДАР МОЛАСЫ

От айнала жайғ асқ ан жауынгерлер бір-біріне жә не ә йелдерге жорық пен ұ рыстан алғ ан ә серлерін айтып, айқ астың кейбір кө ріністерін кө з алдына келтіріп, аз ғ ана қ ұ рбандық пен тағ ылардың тұ тас бір тұ қ ымын қ ұ ртуда басты кү ш болғ ан ақ адамдардың нажағ айы мен жасынын мақ тап жер-кө кке сыйғ ызбады. Онкилондардан шығ ын шынында да аз еді: бұ лардың опат болғ ан бір жауынгерінің орнына он вампу ө лтірілді жә не ұ рланғ ан мал-мү лкі тү гел қ айтарылды. Бұ рынғ ы соғ ыстарда мұ ндайды кө з де кө рмеген: бір онкилонның орнына екеу, ең кө п болғ анда ү ш жабайы жер қ ұ шатын. Енді аузы кү йген вампулар кө пке дейін бұ ларғ а бата алмайды. Амнундак пен жиһ ангездер, Аннуир жә не тұ тқ ыннан қ ұ тқ арып ә келген ә йел бар – бә рі бө лек оттың басында отыр. Аннуирғ а жорық жайын бақ айшақ тап Горохов ауыз жабатын емес.

Тілін там-тұ м тү сініп қ алғ ан онкилон ә йелден вампулардың тұ рмысы туралы бірдең е білгісі келетінін сездірді Горюнов. Оның айтуынша, тағ ылардың бір тұ рағ ы ө з алдына тұ тас отбасы, сондық тан жеке еркектер мен ә йелдердің арасында берік байланыс жоқ. Барлық ә йел барлық еркектің еншісі, ал балалар бә ріне ортақ. Кейде жігіт ұ натқ ан ә йелімен орманғ а қ ашып кетіп, бө лек тұ ратын кө рінеді, ал қ алғ андары бұ ғ ан кө нбей, оқ иғ а ердің ажалымен, келіншектің ү ң гірге қ айтарылуымен тынады. Ерлердің ө мірі аң шылық пен, шоқ пар, найза, қ ырғ ыш жасап, ас ішіп, аяқ босатумен, ал ә йелдердің кү ні отын дайындап, тері сыдырып, қ айыс тілумен ө теді –

бас ісіп, мұ рын қ анап жатқ ан жұ мыс жоқ, от басында, кү н кө зінде кө сіліп ұ йық тау бар бітіретіні. Етті ә детте қ анын сорғ алатып шикі жейді, кейде отқ а да ұ стағ ан болады, ал аң шылық сә тті аяқ талса, қ ызылғ а шең бірік атқ анша тояды. Тақ а ет табылмаса, кү нұ зақ аш жү реді немесе тамыр қ азып, қ арасү йір жинап, ірі қ ұ рт, болмаса бақ а ұ стап қ орек етеді. Оттың айналасында қ атар тізіліп, аяғ ын отқ а беріп тақ ыр жерде не тері ү стінде ұ йық тайды. Олжалы аң шылық тан, тоя ішкен тамақ тан кейін сілесі қ атқ анша от айнала билеп, кейде болмашы бірдең е ү шін тө белесіп тарасады. Тастың, ағ аштың, судың рухы деген бірдең елерден зә ресі қ алмай қ орқ ады да, тү нде ө лтірсе де жалғ ыз шық пайды. Аю мен басында бесінші аяғ ы бар алып бір хайуанғ а табынады. Тісі найзадай ол мақ ұ лық қ а ә йелдер саң ырауқ ұ лақ теріп, тамыр қ азып беріп жү реді.

Кешкі астан кейін жауынгерлер ұ йық тап, ә йелдер ә дет бойынша ө лгендерді жоқ тап жылауғ а кірісті. Ө лгендерді қ олына найзасы мен садағ ын ұ статып, тізесін қ алқ анымен жауып, оттың қ асына қ ойғ ан ә йелдер бұ рымын тарқ атып, алқ асы мен білезіктерін алып тастап, бетін қ олымен басып, опат болғ ан жауынгердің ерлігін мадақ тап ұ зақ сонар жоқ тау айтты. Ө лгендердің басында жоқ тау жыр айтып отырып, олар алғ а да, артқ а да тең селіп егіледі. Олардың жылауына салып Крот пен Белуха ұ лып еді, есті мақ ұ лық тар адамның қ айғ ысына ортақ тасып жатыр-ау деп ойлады онкилон ә йелдер. Жиһ ангездер иттердің ұ луын қ ойғ ызып, мұ ң лы жыр ә уенімен ұ йқ ығ а енді.

Келесі кү н ә деттегісінше қ алың тұ манмен қ ұ ндақ тала туып, от жарығ ы кө мескі ғ ана жылтырады. Ә йелдер таң атқ анша жоқ тау айтып, енді ас камдауғ а кірісті. Қ ыруар жауынгерді тамақ тандыру ү шін оншақ ты бұ ғ ы сойылыпты. Тұ ман айығ ып кү н кө терілгенде шә кіртін ертіп бақ сы да келді. Ө лгендерді зембілге салып бү кіл жасақ ү н-тү нсіз орманды басып, батысқ а қ арай аяң дады, олардың айқ аста опат болғ андарды жерлеуге

апара жатқ анын бар мекенге хабарлап, ауық -ауық дү ң гірлеген барабан ү ні шығ арып салды. Қ аралы шеруге ә йелдер мен балалар ермей қ алды.

Тұ рақ тан он шақ ырым жү ріп ойпаттың батыс жиегіндегі тас ү йілген тө беде тұ рғ ан онкилондардың басты моласына жетті. Ә р мола ү стіне тас ү йілген тө мпешік сияқ ты, басына ұ шын кө кке қ аратып найза шаншып қ ойғ ан. Кө не тө мпелер басылып, шанышқ ан найзалары қ исайып, кейбіреулері қ ұ лап та қ алғ ан. Ең ескілерінің басында еш белгі жоқ, тасын қ ына жауып қ алғ ан.

Мә йітті жерге қ оя тұ рьп, жауынгерлер қ абір қ азуғ а кірісті. Уақ тастарды екі жағ ына лақ тырып, терең дігі метрге таяу ұ зынша шұ ң қ ырлар ә зір болғ ан соң, ө лгендерді аяғ ын тү стікке қ аратып бө лек-бө лек соғ ан салды. Қ олын жанына салып біріне садақ, екіншісіне жебе толы қ орамсақ ұ статып, найзаны басына жастап болды да, жаң ағ ы сыртқ а шығ арылғ ан таспен бетін жасырып, топырақ пен кө міп тастады. Вампулардың ү ң гірінен жинап алынғ ан балалардың басы мен сү йегін бір қ абірге сап кө мді, бірақ басына еш белгі қ ойғ ан жоқ.

Жерлеу кезінде бақ сы моланың ортасындағ ы бір шоқ ығ а шығ ып ап, даң ғ ырасын қ ағ ып, даусын қ аттырақ шығ арып ә лдене айтып тұ рды. Шамасы, жас қ абірді жын-шайтан иектемей, мә ң гілік болғ андардың мазасын алмай, аулақ жү рсін деп жалбарынса керек. Қ абір қ азыспағ ан жауынгерлер моланы айнала қ оршап, найзаларына сү йеніп ү нсіз тұ рды. Қ абірлер жабылып болғ ан сон жауынгерлер бір кісідей қ олын кө кке кө теріп, бетін сипады да ө ксік бір зар шығ арды; бес жү з кө мейден шық қ ан осы ү н жартасқ а жаң ғ ырығ ып, тө ң іректі тітіркентті. Осыны ү ш қ айталады да, жасақ жиекке шегініп, тынығ уғ а жайғ асты.

Жағ дайды пайдаланып жиһ ангездер ойпаттың ернеуін жағ алап кө рді. Тұ ман айық қ ан, сә скелік кү н шақ ырайып қ ара қ ұ здарғ а шағ ылып тұ р. Текше-текше тастармен сатылап кө кке бойлағ ан найза шың дардан бас айналады, жақ пар

жарық тарынан қ ар ағ арып, кей тұ стан су атқ ылап тұ р. Кейде сонау қ иядан мұ з қ ұ лап, қ ұ лама жармен сырғ ып келе жатып уатылады да, жерге былш ете қ алады. Зең гір аспанда іліп ә кетер таутеке лағ ы мен бұ ғ ының баласын шолып, екі қ ыран қ алық тап жү р. Ауа да тұ п-тұ нық, тып-тымық, осынау тау жыныстарының ортасындағ ы қ ызыл, жасыл, сары қ ына жамылғ ан тө мпелер ақ басты қ ап-қ ара заң ғ ар қ ұ здар мен жасыл орман арасында бұ лтсыз аспанның астында кө ң ілді тіпті кө теріп те тастайтындай. Жанындай сү йіп, ә р пұ шпағ ы ү шін жаумен жағ аласып, аясында еркелеп еркін ө скен осы бір жасыл алқ ап пен кө к орманнан қ ап-қ ара қ ұ здың астына енді ө лілер. Осы ойдың ө зі-ақ кө з алдың а: «Мә ң гілік тыныш дү ние мұ нда», – деген сө здерді отпен жағ ып, алаулатып тұ рғ андай.

Жардың астың ғ ы жағ ынан молағ а қ арама-қ арсы аузы дә у тастармен қ оршалғ ан ү ң гірді кө рді жиһ ангездер. Бұ рын бұ л ү ң гірде вампулардың ү лкен бір ордасы болғ анын айтты Амнундак. Осы арада керемет айқ ас болып, кө п онкилон қ аза табады. Тағ ылар тобырын тірі пенде қ алдырмай, тү гел қ ырып, ү ң гірдің манындағ ы тастармен опат болғ ан ө з жауынгерлерінің басын бекітеді. Оларды мұ нда жерлеген, тірі қ алғ ан онкилондар жаралыларын алып кетуге ә рең жетеді. Содан бері вампулармен шайқ аста мерт болғ андар тек осында ә келіп жерленеді.

– Кө рдіндер ғ ой, ақ адамдар, – деп сө зін тамамдай тұ рып Амнундак сансыз тө мпелерді нұ сқ ады: – Біздің тайпаның қ анша ержү рек ерен жауынгерлері вампулардың қ олынан ажал тапты. Біздің оларды не ү шін осынша жек кө ретінімізді енді тү сінерсің дер. Олардың біреуі біздің жерде тірі тұ рса, біз тыныш ө мір сү ре алмаймыз.

Ү ң гірде адамның басы мен сү йектері бейберекет шашылып жатыр. Вампулардың ө лігін ү ң гірге ү йіп, жең іске жеткен онкилондар жеріне кеткеннен кейін аюлар мен қ асқ ырлар, қ арақ ұ стар кә реге батып қ алғ аны кө рініп тұ р. Сү йекке қ арап,

ол оқ иғ ағ а да бірнеше ғ асыр ө ткенін аң ғ ару қ иын емес, себебі сү йек қ озғ ап қ алсаң, кү л боп кетеді. Бірақ шашылып жатқ ан найза ұ штары мен пышақ тар, қ ырғ ыштар жақ сы сақ талғ ан, жиһ ангездер алғ ашқ ы қ ауым адамдарының бұ л бұ йым- дарынан тұ тас коллекция жинап алды. Сө йтіп, бұ л ү ң гір екінші мола боп шық ты. Қ аралы қ араң ғ ы тү тінмен ысталғ ан іші сыз, сү ң гілері салбырап, кө ң ілді қ ұ лазытқ ан бір қ апас.

Жиһ ангездер ү ң гірді қ арай жү ріп сонау алғ ашқ ы қ ауымның жартылай адам, жартылай жыртқ ыш пенделерінің тұ рмысы қ андай қ аратү нек болғ ан деп ойламай қ алғ ан жоқ. Жыртқ ыш аң сияқ ты бірде аш, бірде тоқ олар кү нкө ріс ү шін мына қ олапайсыз қ арулармен кү ресіп, ашулы аю мен қ атерлі қ абыланнан тартып алғ ан қ араң ғ ы ү ң гірлерде жан сақ тап, ұ зақ поляр тү нінде ызғ ырық суық тан дірдектеп, қ аудырлағ ан кө п теріге оранып, ө лмешінің кү нін кешкен ғ ой. Бар уақ ытты ас жеп, қ ару етер шақ пақ тас қ айраумен алғ аны жә не даусыз. Оларғ а қ арағ анда тас дә уірдің тағ ы да бір адамдары ә лдеқ айда жоғ ары, бақ ытты, кө ң ілді ө мір сү ріп жатқ аны бірден кө зге ұ рады, бұ лардың киім-кешегі, ыдыс-аяғ ы, рулық дә стү рлері мен тойлары бар жә не жасыл алқ ап пен орман арасында жү реді; жарық, жылы ү йлерде тұ рады, ас-суын тү рлендіріп, тері илеп, сү йекті ұ қ сата біледі, ү й малы – табын-табын бұ ғ ы ұ стайды. Онкилондар мен вампулардың тү р-тұ лғ асын, ә сіресе, бас сү йегін салыстыру адамзат ө з дамуында палеолит дә уірінен неолит дә уірін бө ліп тұ рғ ан ондағ ан мың жылдың ішінде қ андай алыс кеткенін айқ ын кө рсетеді.

Осынау жырақ тағ ы Санников жерінде, оны ө зге дү ниеден бө ліп тастағ ан мұ здардың арқ асында ә лдеқ ашан қ ұ рып, жойылып кеткен алғ ашқ ы қ ауым адамы хайуан қ ұ сап тірі қ алғ ан. Барлығ ы ө згеріп, барлығ ы жетілген жерден жырақ жатқ андық тан, олар дамудың тым тө мен сатысында қ алғ ан. Вампулардың тіршілік-тынысы бұ л аралдар мұ з қ оршап қ ұ рлық тан бө лінген кездегі қ алпында қ алғ ан, ауа райы да

сол кү йінде, азық жеткілікті, онкилондар келгенше тұ рмыс тә сілдерін жетілдіруге тү рткі болар тіпті себеп те табылмағ ан.

Амнундактан жиһ ангездер вампулардың онкилондардан ол-пұ л ү йрене бастағ анын да білді, бұ рын олар оттың не екенін білмей, қ ысты ыстық қ айнарлар тө ң ірегінде тастан қ алқ а жасап ө ткізеді екен. От жағ уды ү йренген соң олар қ ысты қ ар мен ызғ ырық суық тан жақ сы қ орғ айтын ү ң гірлерде ө ткізе бастағ ан. Ә лі де шикі жегенімен, етті отқ а аздап шыжғ ыратын болғ ан, ағ аштан жобалы ыдыс жасап, теріден кө рпе, қ ысқ а шекпен тігетін болғ ан. Сү йектен найза сү ң гісін жасай бастағ анымен, ә ліде берігі берік шақ пақ тасқ а кө бірек қ ұ лық ты.

«Вампулар қ аруына шақ пақ тасты қ айдан алады? » деген Ординнің сауалына Амнундак жауап бере алмады: онкилондарғ а бұ л жағ ы белгісіз еді, олар сү ң гіге кө бінесе сү йекті пайдаланып, кейде ойпаттың базальт ернеуінен, халцедон бездері мен ақ не қ ызыл ақ ық ты қ олданатын. Ақ ық тастардан сү ң гі жасауғ а уақ ыт кө п кетеді, сондық тан ә детте оны ұ зақ поляр тү ндеріне сыбағ а етеді. Базальтта шақ пақ тас жоқ, демек, вампулардың иелігіндегі қ ұ з-жарларда ә к пен бор сияқ ты қ ұ рамында шақ пақ тас бар басқ а да жыныстар болуы керек деген болжам ойғ а келеді. Бұ л – вампулар жеріне дендей еніп, жаң а саяхат жасау керек деген сө з.

Ү ң гірді қ арап болып жиһ ангездер мен Амнундак жасақ қ а қ айтып келді. Жауынгерлер ү йді-ү йіне таратылды да, бір бө лігі сү рлеу қ уалап бытырай тартты, тү стік жақ та тұ ратындары Амнундакпен бірге аң ғ ар жиегін жағ алап жолмен жылжыды. Осы сә тті де орынды пайдаланып, жиһ ангездер жаң а орындармен танысты. Жалпы біркелкі болғ анмен, жол- жө некей ә р жердің ө зіндік ерекшеліктері де кө зге тү сті: бірде жар бас айналдырардай биіктен тік қ ұ лағ ан қ ұ з қ абырғ а болып келеді де, етегінде кө лкіп еріген қ ар жатады, ол ауық -ауық тө беден сырғ ығ ан кө шкінмен жаң ғ ырып тұ рады; бірде жар биіктігі ә р тү рлі сандық тастардан сатылай биіктеп,

текшелерінде кө мескі жұ лдыздай жалт етіп, жоқ болып таутекелер жү реді, бірде су мен жел мү жіп, адам мен айуан мү сіндес етіп тастағ ан жартастары тү нере тө ніп тү ксиген қ ұ з қ абырғ аларының арасындағ ы қ ұ лазығ ан қ уыстар етектен басталып, сонау кө з жетпес биікке дейін бойлап кетеді. Бірақ бұ л қ уыстарғ а таутекелер болмаса, адам кіріп, жоғ ары ө рмелеуі екіталай. Ә р тұ ста бейнебір қ ұ быжық тың тырсиғ ан бү йіріндей алып тастар оғ аш шығ ып, ү стінен тамшылап су ағ ып тұ р. Бір жерде жү з метрлік биіктегі, тік жардың бір жарық шағ ынан шың басында еріген қ ар суы атқ ылап, жан- жақ тағ ы тау жыныстарына шашырап жатыр. Қ айда кө з салсаң да сол баяғ ы балқ ып қ атқ ан бірде тығ ыз, бірде кө піршіген, бірде коқ ыс базальт, ә редік тү рлі-тү сті тастардың соғ ан жабысқ ан бездері жалтырайды. Қ ыз-келіншектердің ә шекейі, қ ару-жарақ тың тетігі ретінде онкилондардың аса бағ алайтыны да осы без тастар.

Бір жерге келгенде екі жү з метр биікте қ аннен-қ аперсіз жақ пар тас жиегінде тө мендегі екі аяқ тылардан еш кү дік алмай, емін-еркін жү рген таутекені Гороховтың кө зі шалып қ алды.

– Жауынгерлерің нің қ айсысы анау таутекеге тигізе алады жебесін? – деп сұ рады іле Горохов.

– Жебеміз оғ ан жетпейді! – деп басын шайқ ады Амнундак.

– Ал біздің жай оғ ымыз жетеді, кешкі асқ а сол таутекені атып тү сірейін бе?

Амнундак жақ пар тас пен екі ортаны кө зімен ө лшеп кө ріп, тағ ы да басын шайқ ады.

– Ал, Никита, мақ тануын мақ тандың, енді онкилондар алдында масқ ара болып, мазақ қ а қ алып жү рме! – деді Горюнов оғ ан ескертіп.

Горохов мылтығ ын оқ тап алып, тізерлеп отыра кетті де, қ озғ алмас ү шін қ ұ лағ ан бұ таны таяныш етіп, нысанағ а кішкентай қ оң ыр дақ болып тү сіп тұ рғ ан таутекеге кезенді. Амнундак

пен жауынгерлер атқ ышты алқ алай қ оршап алды. Якут ұ зақ кө здеп басып қ алды, гү рс еткен ү н жаң ғ ырығ ып, тө ң іректі тітіркентті. Қ оң ыр дақ шайқ ала тү сіп, ілгері ұ мтылды да, тө мен қ ұ лдырады. Оқ шау шық қ ан тастарғ а мү йізімен соғ ылып, допша секіріп, бү гілген аяғ ы мен аппақ таң ы ә р жерден бір жарқ етіп, ақ ыры таутеке қ ұ з етегіне келіп гү рс етті. Онкилондар қ иқ улап олжағ а қ арай тұ ра-ақ ұ шты.

– Ақ адамдардың нажағ айы қ ияндағ ыны қ ағ ып тү сіреді, онан ешкім де қ ұ тыла алмайды, – деп мойындады Амнундак.

– Онкилондарда осындай он нажағ ай болса, қ ыста кү н кө рінбей кеткенге дейін жер ү стінде бірде-бір вампу қ алмас еді.

Жол-жө некей жауынгерлер жасағ ы бірінен соң бірі бө лініп, ормандағ ы ө з тұ рақ тарына бұ рылды да, соң ғ ыларымен қ оштасып, таутекенің басын беру ү шін бақ сы лашығ ына соқ қ ан жиһ ангездер жатағ ы тұ рғ ан алаң қ айғ а шық ты. Кү ні бойы бірге жү рген Аннуир алаң қ айғ а шығ а-ақ тайпасының ғ ұ рпы бойынша кү йеуін ө з ү йінің табалдырығ ында басқ а ә йелдермен қ атар тұ рып қ арсы алу ү шін тұ ра жү гірді.

⇐ Предыдущая 16 17 18 19 202122 23 24 25 Следующая ⇒