КИЕЛІ ТАС

Жатжерліктердің калуғ а келісім бергенінен қ уанып шулағ ан онкилондардың кө ң ілі тынғ ан тұ ста қ айта от тұ татты, ал Амнундак меймандарын ә ң гімеге тартты.

– Сендер біздің жерді тү гел кө рсек дедің дер. Оның қ андайлық қ атер екенін білесің дер ме? Ормандарда ә р алуан жыртқ ыш аң дар жү реді.

– Олардан біз қ орық паймыз – ө зімізге шапқ ызбай, жыртқ ыш аң ның кез келгенін жасынымызбен жайрата саламыз, – деген жауап алды ол ө з сө зіне.

– Орманда азулы аң нан басқ а ақ ымақ адамдар да жү реді, олар жыртқ ыштардан ә лдеқ айда қ ауіпті.

– Мынасы қ ызық екен! – деді Ордин жолдастарына.

– О не, олар да онкилондар ма? Олар неге қ атерлі?

– Жоқ, олар онкилондар емес. Олар тағ ы адамдар, біз солармен ұ дайы соғ ысулымыз. Жә не ө здері аса ә леуетті, жекпе-жекке келгенде біз белдесе алмаймыз. «Вампу» деп атаймыз оларды, бұ л «жалаң аш адамдар» деген сө з.

– Қ айда тұ рады олар?

– Олар ма, ә рменірек, біздің жердің шығ ыс жағ ында. Орманда жасырынып жү ріп, жауынгерлер аң аулауғ а кеткенде біздің мекендерге шабуыл жасап, кемпір-шал бала-шағ аны бауыздап, ә йелдерді алып кетеді. Қ атты қ орқ амыз біз олардан. Жасырынып жатып дә у шоқ пармен, найза, пышақ пен дү рсе қ оя берсе, сендердің ә лдерің жетпейді.

– Соншалық кө п пе олар?

– Қ анша екенін білмейміз. Бабаларымыз келгенде осы жер тү гел солардың мекені еді дейді ғ ой. Олармен ұ зақ соғ ысып, шығ ысқ а қ арай тық сырғ ан кө рінеді.

– Олардың да баспанасы бар ма?

– Жоқ, қ ыста олар ү ң гірлерде тұ рады, жазда ұ я салғ ан қ ұ с сияқ ты ағ аш басында жү реді...

– Ө ткен жолғ ы саяхатта кө ргеніміз, міне, солардың ізі болды ғ ой, – деп қ алды Горюнов.

– Олардың тірі тә ң ірісі бар, ашулы да алып қ ұ дайлары,

– деп сө з жібін ә рі созды Амнундак. – Оларғ а ылғ и қ ұ рмалдық шалады.

– Онысы не қ ұ дай болды екен?

– Біздің жерден тұ мсығ ында мү йізі бар алып аң ды кө рдің дер ме?

– Ә, мү йіз тұ мсық ты ма? Иә, кө ргенбіз.

– Олардың қ ұ дайы онан ә лдеқ айда ү лкен. Мү йіздік орнына олардың басында бесінші аяқ бар, ә лде қ ол ма екен, ә йтеуір ө зі ұ п-ұ зын болғ анымен ың ғ айлы. Сол қ олымен ол ағ ашты тү бірімен қ опарып, адамды да ұ стап алып, жерге атып ұ рады да, қ алғ ан тө рт аяғ ымен таптайды кеп.

– Міне, аң ның кө кесі! – деп қ айран қ алды Горюнов.

– Ол аң ның аузынан екі ү лкен тіс сойдиып шығ ып тұ рады, олары аюдың азуынан ә лдеқ айда ұ зын ә рі толық.

– Бә лкім, піл болар! – деп топшылағ ан Горюнов.

– Мамонт емес пе екен? – деп жорамалдады Ордин. – Солтү стіктен піл не алады? Жү ні бар ма екен ө зінің? – деп сосын ол Горохов арқ ылы кө семге сұ рақ қ ойды.

– Иә, ол сабалақ тау, жү ні қ ызыл.

– Қ ой, мамонттың жү ні қ ызыл ма еді? – деп кү мә нданды Костяков. – Суреттеріне қ арап жү ні қ ара ғ ой деп ойлап жү руші едім.

– Жоқ, ол дұ рыс емес, – деп кесіп айтты Ордин. – Сібірден табылғ ан ө лігіне қ арағ анда, жү ні қ ызыл-кү рең немесе жирен... Ал мамонтты вампулар қ алай ү йретіп алып жү р десейші?

– Ә лгі аң сол тісімен жер қ азып, жеуге тамыр қ опарады,

– деп сө зін жалғ астырды кө сем, – қ ыста қ арды кү реп, шө п тауып азық танады. Олардың сол тістері бізге аса қ ажет, одан тамаша пышақ, найза, жебе жасалады. Бірақ біз оларды сирек соғ ып аламыз, себебі жабайы адамдар ө з қ ұ дайын қ атты қ орғ айды.

– Ендеше вампулармен, олардың ү йімен танысу тіпті қ ызық болды ғ ой, – деп қ уанып кетті Горюнов.

– Мен сендерге бә рін де айттым, – деді Амнундак. – Сендер енді тағ ы адамдарғ а жалғ ыз баруғ а болмайтынын

білесің дер. Жалғ ыз барсаң дар жайратып салып, жеп қ ояды, ал онкилондар ү шін бақ ытсыздық басталады. Біз сендерді қ орғ аймыз. Сендерге еріп тағ ы адамдарғ а барлық жауынгерлер барады. Оларды жою ү шін қ ырғ ын соғ ыс бастаймыз. Вампулар мен олардың қ ұ дайын жер жастандыруғ а сендердің нажағ айларың жә рдемдеседі.

– Жазалау экспедициясы... – деп мырс етті Ордин, – жендеттері біз ғ ой. Онша абыройлы іс емес екен.

Алайда онкилондардың кө ң іліне кө семінің сө зі қ она кетті. Шамасы, олардың вампуларды осылайша жек кө руіне бұ лтартпас себебі болса керек. Ә рине, ондай қ анқ ұ йлы кө ршілерді қ ырғ ын соғ ыстың қ ырсығ ынан қ ұ рлық тан кеткен тайпа жақ сы кө ре қ оймайды.

Вампу туралы бар білгенін сарқ ып, Амнундак меймандарғ а жатар орын ә зірлейтін уақ ыт болғ анын ескертті. Жертө леден кірер ауызғ а қ арама-қ арсы оның ө з отбасымен жататын бө легінің жартысын тазалап, ә йелдер жерге бұ ғ ы мен аю терілерін тө сеп, бұ ғ ы жү ні салынғ ан жастық тар тастады. Бұ л бө лікті ү й мү лкі салынғ ан сандық шаларды арағ а қ ойып, кө сем отбасы жатқ ан жақ тан бө ліп тастады да, Амнундак меймандарының енді тынығ уын ө тінді. Жертө ленің бү йірдегі қ алғ ан екі бө легінде онкилондар жатып та ү лгерген еді: ерлері тыр жалаң аш шешініп, киімдерін басына жастанып, қ аруларын қ асына қ ойды. Бір жауынгер кірер ауызда қ арауылда қ алып, ү шеуі оны ауыстыру ү шін от басына шешінбей жатты. Қ арауылдағ ы адам жертө лені жылыту ү шін отты жаң артып, ауық -ауық отын ә келу ү шін тысқ а шығ ып тұ рды. Бұ ғ ы табынын кү зететін жауынгерлер де біріне-бірі дыбыс беріп алмасып отырды.

Тү н тыныш ө тті. Онкилондар таң атқ асын тұ рды. Бә рінен бұ рын ә йелдер оянып, отты дү рілдете жағ ып, ет қ уыруғ а, сорпа пісіретін тас қ ыздыруғ а кірісті, қ алғ андары дала салқ ын болғ ан соң киініп, бұ ғ ы саууғ а шық ты. Олардың кигені ө згеге ұ қ самайтын бір тері киім: шалбары мен кеудешесі тұ тас,

омырау тұ сында ү лкен тілік бар. Ә йелдер ә уелі аяғ ын сұ ғ ып, киімнің кеуде жағ ын кө тереді де, қ ысқ а жең дерді кие қ ояды. Жертө леге қ айтып келген соң жең іл қ имылмен кү ртешесін иығ ынан ысырып тастаса, бар киім аяғ ының басына тү се қ алады.

Терінің ү стінде жатқ ан жиһ ангездер байқ атпай ә йелдердің қ алай шапшаң киініп-шешінгенінен, қ оң ыр тә ндері отқ а шағ ылып, тыр жалаң аш дерлік шаруамен қ алай шұ ғ ылданып жү ргенінен кө з алғ ан жоқ.

Жиһ ангездердің бір байқ ағ аны – тө рт бұ рымы арқ ылы ә йелдерден шапшаң айыруғ а болатын бойжеткендердің бұ лар жақ қ а жиі кө з тастап, ө зара сыбыр-кү бір сө йлесіп кү лісетіні. Сұ лулардың мазасын алып жү рген мә селе, соң ыра кө ктем тойында жар таң дағ анда жатжерліктердің қ алауы қ айсысына тү сетіні екенін аң ғ ару қ иын емес.

Онкилон қ ыздарын ү ш жолдасының қ алың сақ ал-мұ рты мен ақ жү зі ынтық тыратынын Горохов естіп те алды.

Онкилондардың бет-аузында тү к жоқ десе де болады, тек шалдарғ а ғ ана селеу мұ рт пен бес тал сақ ал шығ ады. Якут болғ андық тан Горохов та бұ л жө нінен онкилондарғ а ұ қ сас, ө ң і де солардай қ араторы. Сондық тан ол онкилон қ ыздарын онша қ ызық тырмайды.

Ә йелдер ас қ амдап болғ анша еркектер асық пай киініп, сонан соң қ ару-жарағ ын қ арап шық ты. Жертө ленің біресе ана, біресе мына бұ рышынан балалар даусы шығ ып, кейде сә бидің жылағ аны естіледі. Сә би жыласа-ақ болды, ас қ амдап жү рген ә йелдердің бірі емізгелі тұ ра жү гіреді.

Біртіндеп жұ рттың бә рі де тұ рып, ертең гі тамақ қ а бас қ ойды. Баяғ ы бірың ғ ай дастарқ ан мә зірі – пісірген, қ уырғ ан ет: тек сү т торсық тың салқ ын сү ті емес, ыстық еді: су қ осып, аздап жаң ғ ақ ұ нын сеуіп сорпағ а ұ қ сатып берді оны да. Бетінде кесек майлар кілкіген сү т-сорпа ә жептә уір дә мді болып шық ты.

Ертең гі ас ү стінде кө семнен онкилондар Санников жерінде қ анша жыл тұ рады деп сұ рады. Бұ л жұ ртта ешқ андай жазба жоқ екенін, бабаларының ө мірі туралы мағ лұ мат ұ рпақ тан- ұ рпақ қ а аң ыз есебінде ә сіреленіп жететінін жиһ ангездер біліп алғ ан. Алайда онкилондарда тұ рпайылау болса да шежіре бар болып шық ты.

– Тө рт жү з жылдан астам тұ рады, – деп жауап берді сә л ойланғ ан Амнундак. – Анық білу ү шін бақ сығ а баралық, соның ү йінің жанындағ ы тасқ а ә рбір жыл белгіленіп отырғ ан. Ас ішіп болғ ан соң жанында кө сем мен оншақ ты жауынгер бар жиһ ангездер ү лкен жолмен орманды басып батысқ а қ арай тартты. Жол-жө некей Амнундак оларғ а беті білдіртпей жабылғ ан қ амбаны, яғ ни ү стіне жің ішке сырғ ауыл салып, бұ тамен, жапырақ пен жапқ ан терең дігі екі метрден асатын тө ртбұ рыш ұ раны кө рсетті. Осындай орларғ а анда-санда ө гіздер, жылқ ылар, мү йізтұ мсық тар қ ұ лап, онкилондар оларды найзамен, жебемен мү рдем кетіріп, олжа етеді екен.

– Аң жү ретін сү рлеулерде мұ ндай ұ ралар кө п десе де болады, жол бастаушысыз жү рсең дер, сендер де тү сіп қ алуларың кә дік, – деп ескертті кө сем.

– Біздің алдымыздан ит жү гіріп отырады, – деп қ арсылық білдірді Горюнов. – Олар мұ йізтұ мсық пен ө гізің ізден есті, ор кездессе иіскеп тоқ тай қ алады да, белгі береді.

– Онкилондарғ а ит аса пайдалы болар еді, – деді Ордин.

– Ол аң аулауғ а да, ү й кү зетіне де, тағ ы адамдармен соғ ысуғ а да керек.

– Сіздің иттер ө сіп-ө ніп, бірнеше жылдан кейін кү зетшіміз болады! – Осы сө зді Амнундактың сеніммен айтқ аны сондай, меймандары бір-біріне қ арап, еріксіз жымиып қ ойды. Ұ замай ү лкен жолдан бұ рылып, олар бақ сының жертө лесі тұ рғ ан шағ ын алаң қ айғ а шық ты. Бақ сының баспанасы да кө семнің жертө лесіне ұ қ сас екен, бірақ ә лдеқ айда кіші, себебі онда ө зінен басқ а бір ғ ана шә кірт пен кү туші егде ә йел тұ рады.

Алдын ала хабарландырылып қ ойса керек, бақ сы меймандарды табалдырық тан қ арсы алып, кірер ауызғ а қ арама-қ арсы қ ұ рметті орынғ а енгізді. Баспананың іші ө зінше бір анатомиялық музей: тө рт аша тү гел, бұ рыштағ ы ү ргілер сық астыра ілген қ ұ рмалдық ка шалынғ ан бұ ғ ы, ө гіз, жылқ ылардың басы, қ ұ рметті орында мү йізі карағ айдай мү йіз тұ мсық тың бас сү йегі тұ р.

Меймандардың жайғ асуы-ақ мұ ң екен, кү туші кемпір кеше жатжерліктер нажағ айымен жайратып салғ ан садақ а бұ ғ ының миы мен тілінен жасалғ ан тағ ам ә келіп қ ойды. Қ ұ рмалдық қ а шалынғ ан жануарлар етінің дә мді жері ылғ и осылай қ ұ дайдың қ ызметшісі деп бақ сығ а жіберіледі екен.

Меймандарының онкилондар ө мірінің жылнамасы жазылғ ан тасты кө рмек ниеті барын Амнундактан білген бақ сы оларды ілгері батысқ а қ арай бастап жү рді. Сү рлеу ұ замай аң ғ ар жиегінен бір-ақ шығ арды. Бұ л арада да ұ шар басы бұ лтқ а сү ң гіген адам аяқ баса алмас жып-жылтыр қ ара базальт қ ұ з тап болды. Сол кү ні аң ғ ар ү стін торлағ ан бұ лтпен тү нере тү скен тік жардың етегі – басқ а жердегі сияқ ты жоғ арыдан қ ұ лап, қ ына басқ ан тас жарық шақ тары. Солардың арасынан салмағ ы бірнеше жү з тонналық алып жартас айырық ша кө рінді. Оның айналасы тастан аршылып, ү лкен шең берге ұ қ састырылып тазартылғ ан. Осы жартастың тү бінде қ ұ лшылық етіп, қ ұ рмалдық шалатын кө рінеді. Садақ а болғ ан жануарлардың сү йегі қ ара тастың етегін кө мкеріп, ақ жолақ боп орап, ү йіліп жатыр.

– Бұ л тас біздің бабалар осы жерге келген жылы тү сіпті,

– деп баяндады Амнундак. – Сондық тан мұ ны тә ң ірінің жіберген сыйы деп білеміз. Жыл сайын қ ысқ ы тү ннен соң кү н кө зі кө рінген кезде осы арағ а жиналып қ ұ дайғ а қ ұ лшылық етіп, қ ұ рбан шаламыз. Осынау оқ иғ аны бақ сы тасқ а бір сызық салып, белгілеп қ ояды. Сол сызық тарды есептесендер, біздің бұ л арада неше жыл тұ рғ анымыз шығ ады.

Ол осыны айтып меймандарды жартастың тү стік жанындағ ы жылтыр бетіне алып келді, онда қ атты бір қ ұ ралмен тіке тартылғ ан таяқ шалар сызылыпты, ә р оныншы сызық ө згелерінен ұ зын, демек, санап шығ уы қ иын емес. Бақ са, онкилондардың Санников жерінде тұ рғ анына тө рт жү з жиырма тө рт жыл болыпты.

– Амнундак бұ л тас кө ктен қ ұ лады дегенде, ағ ып тү скен алып жұ лдыз болды ғ ой, тегі, деп қ ызығ ып калып едім, – деді сыбырлап Ордин.

– Мынау ә ншейін ғ ана базальт екен ғ ой, ә рине, бұ л анау қ ұ здан қ ұ лап тү скен.

– Анау не айтып тұ р? – деп сұ рады бақ сы. Горохов оғ ан ақ адам мына тасты аспаннан емес, анау таудан қ ұ лап тү скен деп тұ р деді.

Бақ сы оғ ан ұ натпай қ арап, басын шайқ ады.

– Бабаларымызды осында бастап келген ұ лы бақ сы бұ л тастың қ алай қ ұ лағ анын ө з кө зімен кө ріп, бірінші болып тә уә п еткен оғ ан.

– Таудан тек уақ тастар ғ ана қ ұ лайды, – деді бақ сының сө зін қ олдағ ан Амнундак, – ал мынау біздің ү йімізден де ү лкен. Мұ ның астында бес бұ ғ ы жатыр. Осы жерге келгендердің қ ұ дайғ а берген қ ұ рмалдығ ы деп басып қ алды бұ л тас оларды. Кө ктің жазмышы солай.

Киелі тастың етегінде осылай ә ң гіме-дү кен қ ызып жатқ анда жырылып кеткен Костяков оларды ә ң гімелесіп тұ рғ ан қ алпында таспен қ оса суретке басып та алды.

Содан соң Амнундак меймандарды қ ұ здың етегіне бастап келіп, бұ рын вампулар тұ рғ ан ү лкен ү ң гірді кө рсетті. Тас тү сер алдында осы баурайда онкилондардың вампулармен ү лкен шайқ асы болыпты. Онкилондар вампуларды жең іп, шығ ысқ а қ арай тық сырып тастапты. Тіпті осы оқ иғ а да таспен сабақ тастырылады.

Ү ң гірде шіріген шоқ пар, сынғ ан найза, тү теленген тері, шағ ылғ ан сү йек, ү йілген кү л жатыр.

Жалпы, сү йек шашылғ ан мына ү ң гір, бұ лтқ а сү ң гіп тү ксиген қ ара қ ұ з, алып қ ара тас, оның тө ң ірегінде ү йіліп жатқ ан сү йек-саяқ кө ң ілді қ ұ лазытып, жиһ ангездер жертө леге барар жолдағ ы жасыл орманғ а жетуге асық ты.

Амнундак ү йінің алдындағ ы алаң қ айда жұ мыс қ ызыпты да кетіпті – онкилондар тұ тқ ын қ онақ тарына жертө ле салуғ а кіріскен. Жауынгерлер мен ә йелдер жұ мыстан бел жазар емес, бірі тө рт қ ұ быланың тө рт ашасына жер қ азып жатса, бірі ағ аш кесіп, бө рене сыптап ә уре, бірі балта даусы естілген орман жақ тан сырғ ауыл тасып жү р, ал ә йелдер тө беге жабатын шым ойып жатыр. Қ ұ рылысшылардың қ аншама жан салғ анына карамастан жұ мыс барысы баяу, себебі тас балта, сү нек пышақ, шақ пақ сү ргі ағ ашқ а онша батпайды.

Бағ ан-дің гекке деген жуан бө ренелер қ анша уақ ыт алғ анына қ арап тұ рды-тұ рды да, Горюнов жолдастарына ұ сыныс жасады.

– Кә не, онкилондарғ а ақ адамдардың жұ мысты қ алай істейтінін бір кө рсетіп жіберейік.

– Жә не кө рсеткенде қ андай! – деп жанығ ып кетті Горохов. Тө ртеуі де балталарын ә кеп жұ мысқ а кірісіп кетті, жаң қ алар жан-жақ қ а ұ шып, ұ рғ ан сайын балта ағ ашқ а терең дей кіріп, тас қ ұ ралмен онкилондардың бір кү н істейтін шаруасын бұ лар ширек сағ атта-ақ тындырып тастады. Ақ адамдардың балтасы бө ренеге тиісімен-ақ онкилондар ө з ісін тастай беріп, бұ ларды қ аумалай қ оршап, таң дай кағ ып тамсанумен, жұ мыстың шапшаң дығ ына қ айран қ алып, мадақ айтумен болды. Бақ ытына қ арай жұ мсақ жер кездескен ә йелдер ә уреленіп пышақ пен қ азып, қ олмен топырағ ын уыстап шығ арып, таяз тө рт шұ ң қ ыр ә зірлегенше бұ лар тө рт ашаны, оның ү стінен жү ргізетін ү ргілерді сыптап, сақ адай-сай етіп

ү лгерді.

– Қ ап, бұ рғ ының болмағ анын қ арашы, мынаны тесіп, мық ты бір сына жіберсек қ ой, аша мен ү ргінің басы қ алай керемет ұ стасар еді! – деп ө кінді Горохов.

– Қ ашау болғ анда да екеуі жақ сы қ июласатын еді! – деп қ остады оны Горюнов.

– Иә, ә рине, ол жақ сы болатын еді, жазатайым жер сілкінсе, мынау ашаның басынан кө лденең ағ аш шығ ып кетіп, басып қ алуы кә дік, – деп қ ауіп айтты Ордин.

– Мұ нда жер сілкінуі де мү мкін бе? – деп сұ рады Костяков.

– Тіпті ә бден мү мкін. Біз ә лі сө ніп біте қ оймағ ан кө не жанартау кратерінің тү бінде тұ рғ ан жоқ пыз ба, кө лдегі анау ыстық қ айнарлар – соның белгісі.

– Кә не, Никита, сұ рашы, мұ нда жар шайқ ала ма екен? – деді Горюнов.

Кү мә нді қ уаттағ ан жауап алынды: онкилондар анда-санда жердің шайқ алғ анын сезініп тұ рады, бірақ сілкініс онша кү шті емес, залалы жоқ. Қ ариялар бұ рынырақ та қ атты жер сілкінгенін біледі, содан ү йлер тү гелге жуық қ ұ лап, жү гіріп шығ а алмағ ан жиырма шақ ты адам астында қ алғ ан.

– Олай болса, біз бағ анды жылжымас ү шін тағ ы бір сырғ ауылмен бастырып тастайық, – деді Ордин.

Тү ске дейін тө рт ашаны орнатып, ү ргінің басымен ұ штастыра бекітіп те ү лгерді. Тү скі астан кейін жиһ ангездер тө беге жаяр сырғ ауыл кесіп ә келу ү шін онкилондармен орманғ а кетті. Жуандығ ы жең ді білектей сырғ ауылды кесу ү шін онкилондар бір сағ аттан артық уақ ыт жұ мсайды, ал бұ лар болса, оны бес-ақ минутта қ ұ латып тастайды. Кешке қ арай қ ажет ағ аш ә зір болып, алаң қ айғ а сү йреп шығ арылды.

Бұ л кү ні ақ адамдардың келгені жайындағ ы хабар онкилондардың барлық мекеніне тарап ү лгерді де, кешке қ арай жатжерліктерді кө ргісі келген жақ ын жердегі жауынгерлер ағ ылып келе бастады. Жиһ ангездер жұ мыстан кейін тынығ ып жатқ ан жертө ле ә п-сә ттің арасында тарылып шығ а келді. Бірақ шеттен келгендер шетін мінез кө рсетпей ө здерін жақ сы ұ стады, жертө ле тұ рғ ындарына, меймандарғ а сауалдар беріп, ә серлерін ортағ а салды. Амнундактың тілегі

бойынша балта мен пышақ қ олдан-қ олғ а ө тіп, келгендердің жұ мысты жапыра жылдам істейтіні, онкилондардың бір аптада ә рең бітіретін жертө лесін бұ лардың бір-ақ кү нде салып боп қ алғ анын ә ң гіме етті.

Тек кешкі астан кейін ғ ана жертө ле босады, меймандар қ оналқ ағ а алаң қ айдағ ы оттың айналасына жайғ асты.

Кө п жауынгерлердің келуін пайдаланып ертең гі кү нді мү йізтұ мсық аулауғ а арнасақ деп ойлады Амнундак. Ондағ ы ү міт артқ аны, ә рине, ақ адамдардың нажағ айы. Ә йтпесе орғ а мү йізтұ мсық тар аз тү сіп жү р, ал оның қ алың терісіне онкилондардың найзасы мен жебесі ө тпейді. Мү йізтұ мсық тың терісі дегенің тең десі жоқ қ азына, одан жасалғ ан қ алқ ан вампулардың шоқ парын денеге дарытпайды.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 151617 18 19 20 Следующая ⇒