ТАҢҒАЖАЙЫП ЖАНУАРЛАР

Ертең гілік бұ лың ғ ыр болғ анымен жауын-шашынсыз жә не тұ мансыз еді, сондық тан аң ғ арды аралап, зерттеуге еш кедергі келген жоқ. Арқ асында қ оржыны, иығ ында мылтығ ы бар тө рт жиһ ангез терістікке бет алып жү ріп кетті. Олар иттердің есті, иісшіл деген екеуін таң дап, ө здерімен ертіп ә кетті; оның біреуі қ ара да, біреуі ақ біріншісінің аты Крот, екіншісінікі – Белуха. Екеуі де жегін басы. Ү шінші жегін басы Пеструханы ертіп жолдастарын шығ арып салуғ а келе жатқ ан Никифоров таяу кү ндерге талғ ажау болса деп ізінше аң қ ағ ып қ айтпақ шы еді.

Кү ртіктен жырақ тағ ан сайын кө к қ алың дауғ а айналды, мү к енді шө пке алмасып, поляр қ айың ының шоқ тары, жатағ ан ү йең кі мен жерге жабысқ ан қ ызыл шырлы кездесті. Тү ске тармаса кү ннің кө зі сығ алап, ө сімдік дү ниесін бір серпілтіп тастады. Ішке ендеп кірген сайын шоқ тар да ең селеніп, кә дімгі бал қ арағ айлар мен ақ қ айың дар, қ ызыл шырпылар алдан шығ ып, шө п арасында қ ызыл-жасыл гү лдер кө з тартты. Биіктігі ү ш-тө рт метр ағ аштардан айналасы алаң қ ай, ә жептә уір қ алың тоғ айлар тү зілген.

Осындай тоғ айлардың бірінен ө ткенде қ арғ ылаулы иттер алғ а жұ лқ и-жұ лқ и тартып, ызық ты да қ алды. Жиһ ангездер мылтық тарын оң тайлап, абайлап басып тоғ айдың шетіне келіп

еді, алаң қ айда жайылып жү рген ү лкен табынды кө рді. Шү йдесі ө ркеш сияқ ты біп-биік, жон арқ асы қ ап-қ ара, қ ұ йрығ ы сабалақ қ ысқ а сыпыртқ ы сияқ ты бір жануарлар. Біреуі басын кө теріп еді, егізге ұ қ сас екен, дө ң маң дайдағ ы шаң ырақ мү йізі алғ а қ арай иірілген. Жануар бірдең ені сезді ме, мө ң іреп қ алып еді, бү кіл табын дү р ете тү сті.

Бө гелуге болмайды, Горюнов жақ ын жү рген бір бұ қ аны кө здеп атып сап еді, ол секіріп тү сіп, тізерлеп жата кетті, қ алғ андары жалт берді, бірақ тұ ра қ ашқ ан жоқ. Кейбіреулерінің мү йізі қ ысқ а ә рі нә зік екен, арасында ә р жастағ ы тайша – тана да жү р.

Аң шылар иттерін босатып, жү гіріп жаралы бұ қ ағ а келді. Адамдарды кө ріп табын тым-тырақ ай қ аша жө нелді де, иттер Никифоров атып жаралағ ан бұ зауды ұ стап қ алды. Кісілерді кө ре сала жаралы бұ қ а атып тұ рып, ышқ ына ө кіріп қ арсы жү рді, ө зі қ ан-жоса болып, басын тұ қ ыртып, ү шкір мү йізімен жайғ ап ештең еге қ арар тү рі жоқ. Бір бү йірден абалап келген иттерге ол жалт бұ рылғ анда бұ лар да екі оқ ты қ адап ү лгеріп еді, бұ қ а жерге гү рс етті.

Олжасын қ оршап алып аң шылар оғ ан таң ырқ ай ү ң ілді кеп.

– Қ алай десең дер де бұ л біз ойлағ андай, мускус ө гізі емес, – деді Костяков. – Мұ ның жү ні де қ ысқ а, басы мен мү йізі де басқ а.

– Иә, бұ л мен зоологиялық бақ тан кө рген тағ ы тибет қ одасына ұ қ сайды, – деді Горюнов.

– Ал мұ нда, Солтү стікте ол тұ қ ымдардың бірден-бір ө кілі мускус егізі, яғ ни Оvibos моsсһ аtus, – деп сө зге араласты Ордин, – оның ө зі де Азияда емес, Солтү стік Америкада ғ ана.

– Сө зің іздің жаны бар, бірақ бұ л қ ойө гіз емес, оғ ан дау жоқ.

– Зайыры, бұ л бізге Санников жері тартар жұ мбақ тың жә не бірі, – деді Костяков. – Бә лки, бұ ны онкилондар

ө здерімен бірге ала келген шығ ар, оғ ан қ ол жұ мсап, меншік заң ын бұ зып тұ рғ ан болармыз.

– Жоқ, бұ лар тағ ы жануарлар, – деді Горохов. Біздің жерде мұ ндайлар ешқ ашан болып кө рген емес.

– Жұ мбақ ты шешу ү шін бұ л бастың сү йегін тым қ ұ рымаса мү йізімен ала кетуіміз керек, – деді Горюнов. – Менің есімде қ алғ аны, қ одастың мү йізі ұ шына қ арай кө бірек иірілген ә рі нә зіктеу еді, қ ұ йрығ ы қ ысқ арақ жә не жү ндесті.

Осы екі ортада Никифоров туғ анына екі-ү ш апта болғ ан бұ зауды сү йрелеп алып та келді.

– Міне, бұ л керемет дә мді қ уырдақ болады, – деді ол.

Бұ зау етін жемегеніме кө п болып еді.

– Қ осқ а қ айтып бар да, Капитон, нартаны алып кел, – деп бұ йырды Горюнов, – оғ ан дейін біз мына еттерді бұ за берейік.

Аласа орман танабының артында қ ара жардан айқ ын кө рініп тұ рғ ан аппақ кү ртікті бетке алып Пеструханы ерткен Никифоров кері қ айтты.

Қ алғ андары бұ қ а мен бұ заудың терісін іреуге кірісті де, Горюнов жануарлардың тұ рқ ын ө лшеп, тү р-тү сін жазып алып жатты. Адамдар олжасының бір бө легін тастап кетер деп ойласа керек, алаң қ айды айналып, тө беде кү шігендер ұ шып жү рді. Алайда олардың ойлағ аны болмады, Никифоров ә рі қ осқ а апарар жү кті жең ілдету ү шін, ә рі тойындырып алу ү шін кү ллі итті ертіп келіпті. Қ оштасарда оғ ан атып алғ ан аң ның да, ұ стағ ан жануарлардың да бас сү йегін мұ з ү ң гірге жиып сақ тай беру тапсырылды.

Тө рт жиһ ангез ә рі тартты. Жаң ағ ыдай ішке кірген сайын ағ аштар биіктеп, шө п шү йгінденіп сала берді: шынар, мойыл, терек, итмұ рын, ырғ ай, тағ ы басқ алар ұ шырасты, кейбіреуі жапырақ жайып, гү л атып қ алыпты. Горохов ө сімдіктерге қ ызығ а қ арады, ө йткені Казачьенің тө ң ірегінде, тіпті бү кіл жағ алауда мұ ндайды ол кө рмеген, ал тү стік жақ қ а ол барса, ылғ и қ ыста ғ ана жолы тү сетін-ді. 80 градус ендіктің тап

тү бінде Сібірде Поляр шең берінен шық пай, мына секілді ө сімдіктердің ө суі басқ аларын да қ айран қ алдырды.

Барғ ан сайын орман танабы мен далаң қ ы жер алма-кезек алмасып, қ оюлана тү сті, екі шоқ тың бауырынан бағ анадағ ыдай жайылып жатқ ан табын ұ шырасты. Адамдарды кө рісімен- ақ жануарлар тұ ра қ ашты. Бұ л тағ ы ө гіздерді аулайтын адамдардың бұ л ойпатта бар екенін аң ғ артқ андай еді. Алайда олардың отты қ аруы жоқ секілді, себебі ә лгі жануарлар мылтық даусына тіпті міз бақ пайды. Аң ғ ардың жиектен сегіз шақ ырым жерінде ә лгі қ ара ө гіздерден басқ а бойы дә л сондай бір қ оң ыр хайуан кездесті. Біреуі басын кө теріп алғ анда Горохов:

– Матвей Иванович, қ араң ызшы, мынау кә дімгі ат қ ой,

– деп айғ айлап жіберді.

– Ұ қ сасы ұ қ сас, сонда бұ л ү й жылқ ысы болды ма екен?

– Ү й жылқ ысы болуы екіталай, бә рінің тү р-тү сі бірдей қ ұ бақ ан екен, қ ыр арқ асы шоқ тығ ына дейін қ ара жолақ, жалы мен қ ұ йрығ ы сидаң, қ ұ лағ ы ұ п-ұ зын, – деп сипаттап берді оны дү рбімен анық тап кө рген Ордин.

– Онда бұ лар Пржевальский Орталық Азияның бір қ ойнауынан тапқ ан тағ ы жылқ ығ а ұ қ сас болғ аны да, – деді Горюнов.

– Ал бұ л поляр мұ зының ортасы ғ ой. Тылсым жердің тағ ы бір жұ мбағ ы десейші бұ ны, – деді Костяков.

– Қ ане, жақ ындап кө рейікші ө здеріне.

Орманды сағ алап алаң қ айды жиектей жү ре отырып, олар жылқ ығ а едә уір жақ ындады. Олар егіз тектілерден бө лек жайылып жү р. Шамасы, айғ ыры ма, ү йірдің басы ма, бір ат басын ә лсін-ә лі кө теріп, алаң қ айды шолып танауы делдиіп, ауаны иіскеді. Кенет кісілерді кө ріп қ ап, кісінеп жіберді, онысы есектің бақ ырғ анына да ұ қ сас. Сол-ақ екен, жиырма шақ ты ірісі, оншақ ты қ ұ лыны бар, ү йір басын кө теріп ап, қ ұ йрығ ын шаншып тұ ра шапты.

– Қ ап, қ олдағ ы олжадан қ ағ ылдық -ау, – деп кү рсінді Горохов. – Қ ұ лынның еті қ андай дә мді десейші!

– Қ ажеті не оның? Бү гінге жетерлік ет бар, басы артық жү ктің қ ажеті қ анша. Жә не жазық сыз жануарларды қ ыра беріп, обал да.

– Ал қ оллекция жинайтынымыз қ айда? – деп қ ыстырылды Ордин.

– Жабайы жылқ ы кү нде кездеспейді ғ ой, мү мкін, мұ ның тұ қ ымдары бө лек шығ ар.

– Жай ғ ана тағ ы боп кеткен жылқ ылар ғ ой, – деген болжам жасады Костяков.

– Жоқ, олай болуы мү мкін емес. Біздегі аттардың бә рі ақ боз, ал қ ұ бақ ан, бурыл жылқ ы деген ілуде бір, – деді Горохов.

– Тіпті тү р-тұ рпаты, мү сіні де бө лек, – деп қ остады оны Горюнов.

– Зады, Санников жерінде ә зір ашылмағ ан табиғ и жағ дайғ а орай атамзаманғ ы геологиялық кезең нің қ азір басқ а елдерде қ ұ рып біткен жануарлары сақ талғ ан.

– Қ ұ дды Австралияда ә лгі тағ ы ит, кенгуру сияқ ты қ алталылар, қ анатсыз қ ұ стар жә не ө зге де тасқ а айналғ ан тірі жануарлар деп аталатын хайуанаттардың сақ талғ анындай,

– деп тү сіндірді Ордин.

– Сіз, мұ нда мамонт, қ ылшық жү нді мү йізтұ мсық, ү ң гір аюы жә не басқ а да алғ ашқ ы қ ауым адамдарының тұ стастары да ө мір сү реді дерсіз, – деп кү лді Костяков.

– Ол да ық тимал, тек адамдар қ ұ ртып жібермесе, – деп жауап берді Горюнов.

– Санников жерінің қ ызық тылығ ы ө зінің орны мен тү ріне қ оса тасқ а айналғ ан тірі жануарлары сақ талуымен де кү шейе тү седі десең ші, – деп сө зге араласты Ордин.

– Анау алаң қ айдың ортасынан кө рінген кө лшімекке баралық шы, су сиырын кездестірмес пе екенбіз, – деп ойын- шыны аралас ұ сыныс енгізді Костяков.

– Су сиыры тас дә уірдің еншісі емес, – деп тү сінік берді Горюнов, – олар Африка ө зендерінде қ азір де ө ріп жү р, бұ л арадан біз оны таба алмаймыз.

Алайда олар кө лге жете алмады, оғ ан жақ ындағ ан сайын жағ асы қ орыстанып, бетіне шө п ө скенмен, асты мибатпақ қ а айналып, аяқ ты терең тарта бастады. Шамасы, бұ рын кө л едә уір ү лкен болғ анымен кейін тартылса керек. Сондық тан оның суын татудың да, балығ ы бар-жоғ ын анық таудың да реті келген жоқ. Ал су сиыр туралы сө з қ ылудың қ ажеті шамалы-тын, себебі оның алып денесін мына мибатпақ бірден-ақ жұ тып кетер еді.

Бұ л алаң қ айдан ә рі жануарлар шиырлағ ан із қ алмағ анда, арасынан аяқ алып жү руі қ иын қ алың орман кезікті, ә сіресе тұ мсық батпас жас шыбық тары жол берер емес оның.

Жалғ ызаяқ сү рлеумен келе жатып жиһ ангездер алуан қ ұ стың кө ктемгі ә нін, орман кептерінің гү ркілін, талып жеткен кө кек ү нін есітті. Шұ бар шымшық, ұ зақ қ арғ а мен сауысқ ан бары байқ алады, алаң қ айдан жем кө здеп тас тө беде екі бү ркіт қ алық тап жү р.

Шынында да ғ ажайып ел! – деп тамсанды Горюнов. Солтү стік полюстің оныншы градусында емес, Сібірдің тү стік алқ абындағ ы бір жерде тұ рмыз деп ойлап қ алуғ а болады.

– Тапа-тал тү с екеніне қ арамай, кү ннің тө мен тұ рғ аны ғ ана біздің дә л қ азір Қ иыр Сібірде екенімізді білдіргендей,

– деді Ордин.

– Мағ ан анау шеткі жотаның қ ап-қ ара найза шың дары, оның алашабыр қ ары атамекенім Иркут жазығ ын елестетеді, оны жағ алай жатқ ан Тункин тауларының да суреті осындай еді, – деді Костяков. – Ал ө сімдіктері мен қ ұ стары тіпті қ иялды баурап барады.

Ортасында кө лі бар келесі алаң қ айда жайылып жү рген ө гіздер мен жылқ ыларды тамашалай тү су ү шін тоғ айдың бауырына тоқ тап, ас пісірмекке аялдады. Кө лден шығ ып алаң қ айды кесіп ағ атын бұ лақ тан таза су тапты. Тура жолдың

ү стіне тоқ тап, оның алаң қ айғ а шығ ар шетіне от жақ ты, қ азан мен қ ұ манды мосығ а іліп, шыбық қ а шаншып, бұ зау етінен шашлық шыжғ ыруғ а кірісті. Ө здері жайылып жү рген жануарларды тамашалауғ а қ олайлы жол жиегіндегі ағ аштың тү біне жайғ асты.

Кенет орманның тү кпірінен таяп келе жатқ ан аяқ дү сірі естілді. Айран-асыр болғ ан жиһ ангездер бұ та тү біне бой тасалап ү лгергенше сү рлеумен ышқ ына ө кіріп бір қ арақ оң ыр хайуан шапқ ылап ө те шық ты.

– Мыналары не пә ле тағ ы? Неткен керемет! – деп мің гірледі шошып қ алғ ан Горохов.

– Тұ мсығ ындағ ы ү лкен мү йізін байқ адың ыз ба? – деп сұ рады одан кем таң данбағ ан Горюнов.

– Қ ұ йрығ ы қ ұ йтақ андай торай қ ұ йрық, – деп қ остады Костяков.

– Міне, ізі! – деп Ордин жолдың жуынды тө ккен жеріне тү сіп қ алғ ан ізді кө рсетті.

Іздің диаметрі он сегіз сантиметрге жуық, бірнеше тұ яқ тиген жер едә уір шұ ң қ ыр боп қ алыпты.

– Сонымен, тасқ а айналғ ан тірі жануарды тағ ы кө ріп тұ рмыз – бұ л ұ зын қ ылшық ты мү йізтұ мсық, – деді Ордин.

– Тірлігі бар болсын, бұ л тас тү скірің нің! – деп байбалам салды Костяков. – Бү кіл асымызды бү лдіріп кетті.

Шынында қ ұ йындай ұ шқ ан мү йізтұ мсық біраз лаң ды салып кетіпті, сорпасы бар қ азан бұ таның арасына ұ шып, еті жерде жатыр, шашлық тар шанышқ ысымен қ оса тапталып, қ ұ ман тө ң керіліп қ алғ ан.

– Аспаз, бә рін басынан баста! – деп мырс етті қ азан мен қ ұ манды кө теріп суғ а кетіп бара жатқ ан Горохов.

– Жер-кө кке сыймайтын бір пә ле ғ ой! – деп мің гірледі шашылғ ан етті жиыстырып жү рген Костяков, – жол аз болды ма екен шіркінге!

– Келесіде ақ ылдырақ болармыз, – деп кү лді Горюнов.

Аң жолынан аулағ ырақ орналасу керек еді.

– Тағ ы біреуі шауып келеді, – деп жан даусы шық қ ан Ордин бұ таның арасына беріп кетті, қ алғ андары да одан қ алысқ ан жоқ.

Жаң ағ ыдай ышқ ына ө кіріп, бірнеше минуттың ішінде бірінің артынан бірі шапқ ылап жә не ү ш мү йізтұ мсық ө тті. Бұ л жолы оларды анық тап кө руге мү мкіндік болды. Тұ мсығ ында ү п- ү лкен бір мү йізі, оның артында келтелеу тағ ы бір мү йізі бар алдың ғ ысы еркегі екен. Оның соң ындағ ы сың ар мү йіздісі ұ рғ ашысы болса керек, ә рең ілесіп келе жатқ ан аяғ ы қ ып- қ ысқ а баласында ә лі мү йіз жоқ, ү шеуін де сирек, бірақ ұ зын қ арақ ошқ ыл қ ылшық басқ ан.

– Енді сақ таның дар, жігіттер! – деп ескертті Горюнов. Тегі, бұ лар бір жыртқ ыштан қ ашып келеді. Мылтық тарың ды сайлаң дар!

Айтып ауыз жиғ анша болғ ан жоқ, жолдан жыртқ ыштың ө зі де кө рінді, оның алпамсадай аса зор аю екенін айыру қ иындық келтіре қ оймады. Ол басын тұ қ ыртып, иіскелеп екі жақ қ а кезек тең селіп шайқ алақ тап, жолдан тү тіндеп жатқ ан отты кө ріп ол бірден тоқ тай қ алды да, басын кө теріп, азуын ақ ситып, қ ып-қ ызыл тілін кө рсетті. Осы арада оғ ан ту сыртынан иттер дү рсе қ оя берді де, ол жалт бұ рылып, гү ж- гү ж етіп жү гіре жө нелді.

– Ал, жолдастар, енді алаң қ айғ а шығ айық, – деп дауыстады Горюнов. – Ә йтпесе хайуандар бұ л арада тамақ ты пісіртпес те, пісірткенмен жайлап ішкізбес те.

– Қ андай дә у аю! Мұ ндайды мен ғ ұ мыры кө рген емен,

– деді бұ та арасынан шығ ып жатып Горохов.

– Білекті болса да, жү ректі емес екен, иттерден зә ресі ұ шты, – деп кү лді Ордин. – Біле білсең дер, бұ ның жай жойқ ын қ оң ыр аю ғ ана емес, ү ң гір аюы, мү йізтұ мсық пен

мамонттың тұ стасы екеніне, ө з басым, кә міл сенемін. Кө рдің дер ғ ой, аузының қ андай екенін!

– Яғ ни тасқ а айналғ ан тағ ы бір тіршілік иесі де. коллекциямыз тез кө бейіп, кісі сенгісіз болып бара жатқ аннан сау ма ө зі! – деді Костяков.

– Иә, бұ л қ азба жануарларды табиғ ат аясында суретке тү сіріп алмасақ, айтқ анымызғ а ешкім сенбес, – деді Горюнов.

– Қ ап, фотография пластинқ аларды аз алып шық қ анымызды қ арашы. Бірақ, кім білген, бұ л Санников жерінің зоологиялық, дә лірек айтсақ, палеонтологиялық бақ екенін.

– Никита, енді сіздің дос-жар каюрларың ызғ а эксекю қ ұ стың тырнағ ы деп жү рген мү йізін мү йізтұ мсық тың басынан кө ргенің ізді айтуың ызғ а болады.

– Бұ л мақ ұ лық ты мен бұ рын да кө ргенмін.

– Қ айда, қ ашан? Бү гін тү нде ме?

– Жоқ, бұ л баяғ ыда болғ ан. Янағ а солдан келіп қ ұ ятын Ачада ө зеніне кө ктем кезінде жағ алаудан қ ұ лағ ан осындай хайуанның суда жатқ анын кө ргенмін. Менің кө зіме тү скенде кө к тү лкілер оның басының етін жеп, шабын жарып та тастағ ан екен. Біздің исправник губернаторғ а мә лімдеп, ол хайуанды алып келу ү шін арнайы чиновник жіберген. Бірақ ол келгенге дейін ә лгіден жұ рнақ та қ алмағ ан. Етін кө к тү лкі жеп, сү йегін су ағ ызып ә кеткен-ді.

– Сирек олжалардың тағ дыры ә місе осылай болады, – деп мақ ұ лдады Горюнов. Оларды біреу кө ріп, басшыларғ а, одан Петербургке хабарлағ анша, академия біліп, зерттеуге ғ алым жібергенше кө п айдың жү зі болады. Оғ ан жыртқ ыштар мен ағ ын су қ арап тұ ра ма! Осылай қ ұ рып кеткен керемет олжаларда сан жоқ.

– Ал сіз бен біз тә уірірек олжа табуғ а тиіспіз, – деді Ордин. – Қ азба жануарлардың ө лілерінің емес, тірілерінің терісі мен бас сү йегін жә не суретін апарсақ, одан артық не керек.

– Суреттерін апаруын апарармыз, ал тері мен бас сү йек жағ ы қ иындау. Олардың ө зі зіл қ ара тас жә не жер-кө кке сыймайды, ал нарта бізде ү шеу-ақ, – деп ескертті Костяков.

– Мына мамонт терісі мен бас сү йегін біздің кө лікпен, ә рине, жеткізе алмайсың! – деп кү лді Горюнов.

– Зайыры, сіз тірі мамонтты да кө реміз деп ойлайсыз- ау, деймін? – деп мысқ ылдай сұ рады Костяков.

– Неге кө рмеске?! Мұ нда мү йізтұ мсық тар рахат тіршілік қ ұ рып, ө сіп-ө ніп жатса, мамонттың болуы да ә бден мү мкін.

– Бұ л арада болғ ан болса, онкилондарың ыз оның тұ қ ымын баяғ ыда-ақ тұ здай қ ұ ртқ ан шығ ар.

– Не ү шін қ ұ ртсын, оларғ а оның тісінің қ ажеті шамалы – сата қ оярлық ешкім жоқ мұ нда. Мамонтсыз қ ұ стар-ақ жетеді оларғ а. Оның ү стіне бұ л кереметті отты қ арусыз қ алай жық пақ.

– Ал тас дә уірде адамдар мамонтты қ азіргіден де тұ рпайы қ арумен аулағ ан емес пе.

– Менің ойымша, Матвей Иванович, – деп сө зге Горохов араласты, – мұ нда ә лгі мамонт бар болды ма, онда оғ ан бұ л араның адамдары эксекю қ ұ сы сияқ ты киелі аң ретінде тағ зым ететін болады.

– Ә лбетте, ә бден мү мкін, Никита. Сондық тан да мен ол хайуанды кө рермін деп ү міттенемін.

Кә кір-шү кірін жинап, олар алаң қ айдың шетіне шығ ып, ө зен маң ына кеп от тұ татты. Алаң қ ай бос қ апты – Тегі, мү йізтұ мсық тар тасыр-тұ сыр ө тіп, барлық жануарларды ү ркітіп жіберсе керек.

– Тағ ы да тақ ырғ а отырғ ызып кетті! – деді Ордин. – Мен болсам, ас піскенше баураймен бой тасалап барып ө гіздер мен жылқ ыларды суретке тү сіріп аламын ғ ой деп дә меленіп едім.

– Иә, қ ұ стар ғ ана қ алыпты, қ уырдақ тан басқ а неге жарайды бұ лар, – деп Костяков кө л ү стінде ұ шып жү рген ү йректерді нұ сқ ады.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒