КӨПІРШІГЕН КӨЛ

Асын еш ә бігерсіз ішіп, тынығ ып алып, кө лге апарар деген оймен ө зекті жағ алай отырып олар ә рі жылжыды. Ү міт ақ талды. Шалғ ын арасы саз батпақ ты болғ анымен, ө зекті жағ алап жү ріп отыруғ а жарайды екен, ұ замай жиегі жасыл қ амыспен кө мкерілген диаметрі жарты шақ ырымдай ашық айдын шығ а келді алдан. Ә упілдек гү лінің жалпақ тостағ аны су бетінде су жаң ғ ағ ының (Тгара natans ) ұ сақ жапырақ - тарымен аралас орналасқ ан. Су жаң ғ ағ ы жер ү стінен жоғ алып кеткен ө сімдік еді, ал мұ нда аяқ алып жү ргісіз. Балдыр кө легейлеген кө л тү бі терең тартып барады, су асты ө сімдіктерінің арасы толғ ан қ оң ыз, ерсілі-қ арсылы жосып жү рген ұ сақ шабақ. Кө лдің ортасына таман ү йректер мен шағ алалар жү зіп жү р, айдынның ә р тұ сынан шоршып ойнағ ан ірі балық тар кө зге тү седі. Бұ лтты кө ктей ө тіп сығ алағ ан тү скі кү н қ иық сә улесімен осынау ендікке кереғ арлау бейбіт, молшылық ө мірдің суреттерін зерлеп тұ р.

– Бұ лақ тар кө лге емес, кө лден ағ ады екен ғ ой ө зі! – деп таң ырқ ады Горюнов.

– Бұ дан нендей тү йін шығ ады?

– Тү йін бе, ол былай. Ойпат суының тең ізге қ ұ ятын бір жолы болуы керек, яғ ни мынау айнала таулар тізбегі бір жерінен тү біне дейін жарылуы тиіс.

– Жарайды, солай-ақ болсын.

– Соны анық тап алу аса мә нді. Біз сырғ анап тү скен кү ртік қ арлар жаз бойы еріп аласаруы керек, онда бізге жоғ ары кө терілуге болмай қ алады. Демек, таудың жарығ ы ғ ана мына аң ғ ардан шығ ып кетуге мү мкіндік береді.

– Ал ол жарық тың болмауы да ғ ажап емес қ ой, – деді Ордин. Су жер асты каналы арқ ылы ағ ып кетуі ық тимал. Лава тасқ ынында ондай каналдар сирек болмайды. Геология курсынан Гавай аралдарындағ ы дельфиндерді еске тү сірің ізші.

– Ол не? – деп сұ рады Костяков.

– Ол – тең із жағ асынан терең ге тартылғ ан лава тасқ ынындағ ы ұ зын туннель. Су келген кезде ол жердің жарығ ынан фонтан болып атылады. Аты да осығ ан орай Дельфин қ ойылғ ан.

– Дұ рыс емес, кит сияқ ты дельфиндер су атқ ыламайды, жай ғ ана шашып ойнайды, – деп қ арсы пікір айтты Горюнов.

– Ал біз ү шін тауда жарық шақ тың болмауы жақ сы емес, онда кү ртік қ атуын кү тіп, қ ыстың аяғ ына дейін қ алуғ а тура келеді.

– Оның несі бар, мү мкіндік туып тұ рса, Санников жерінде қ ыстап қ алу жоспарымызғ а кірген. Ал қ азір қ ыстауғ а жағ дай бары айдан анық.

Осы тұ ста ә ң гімені бағ анадан бері кө лден кө з алмай тұ рғ ан Гороховтың айғ айы ү зіп жіберді.

– Қ араң даршы, ә не, не болып жатқ анына! Бір ғ аламат судан шығ ып келе жатыр.

Айдынның ортасында ү лкен тө мпе пайда болып, кө піршіп қ айнап тұ р. Кенет тө мпе тарс жарылды да, аппақ бу аспанғ а атылып, ә п-сә тте ауағ а жайылды. Сол жердегі бү кіл айдын бетіне толқ ын жү гіріп ө тіп, жү зіп жү рген қ ұ старды тербеп- тербеп кетті.

– Терең де кит я басқ а жануар бар ма екен ә лде? – деп топшылағ ан болды Горохов.

– Кит тұ щы суда жү рмес болар, – деді Горюнов. – Бірақ бұ л қ ұ былыстың себебі не болды екен?

Ордин қ абынан термометрін суырып алып, жалма-жан суғ а сала қ ойды. Кө лдің астында кім барын білу ү шін жасағ ан мына қ арекет тым қ олапайсыз кө рініп кетіп Горохов кү ліп жіберді.

– Ойлап кө рің дерші, судың жылылығ ы Цельсий бойынша жиырма бес градус! – деп дауыстады Ордин.

– Мына ендіктің ерте кө ктемі мен судың жиырма бес градус жылылығ ы ойғ а сыймайды екен, – деді Костяков. – Бір жиырма градусқ а қ ателескен жоқ сыз ба?

– Сенбесең із ө зің із-ақ ө лшең із.

– Сонда мұ ны қ алай тү сінуге болады?

– Бә лкім, кө лдің астында жылы судың немесе жаң ағ ы біз кө рген будың кө зі бар шығ ар. Олай болса, бұ л менің ойпат ескі жанартау кратерінің тү бі деген болжамымды дұ рысқ а шығ арады. Оның тү бінде ауық -ауық жер жарығ ы арқ ылы сыртқ а шығ арып тұ ратын жылуы ә лі жеткілікті болғ аны бұ л.

– Ә лгі қ ұ былыс қ айта қ айталанбас па екен, кү те тұ ралық,

– деді Горюнов.

– Кү телік. Ә зір менің айтарым: осындай кө лдері кө п болса, Санников жерінің жылылығ ының да бір себебі сол.

Шең бер-шең бер толқ ындары сап тыйылып, кө л қ айтадан айнаша жарқ ырады. Жиһ ангездердің бә рі оғ ан бірдең е кү тіп телміре қ алғ ан. Горюновтың қ олында сағ ат.

Отыз екі минут ө ткен соң кө л қ айта кө піршіп, екі метр биіктігі бар тө мпе пайда болды да, ол тарс жарылып, бу атқ ылай жө нелді.

– Шамасы, сіздің айтқ аның ыздың жаны бар, – деді Горюнов.

– Жер астынан ыстық су немесе бу мезгіл-мезгіл бө лініп, кө л арқ ылы бү кіл аң ғ арды жылытып тұ ратын болса керек.

– Аң ғ арды биіктен де, жиектен де қ арап біз мұ ндай кө лдердің талайын кө рдік.

– Қ алай дегенмен де, ө з басым, су атқ ылап жатқ ан кит деп ойлаймын, – деді жанартау қ ұ былысына тіпті миы жетпей қ ойғ ан Горохов.

– Никита-ау, кит сонда кө лге қ алай келді деп ойлайсың.

Ол, сірә тау асып тү скен жоқ қ ой.

– Олай болса мү йізтұ мсық тар, ө гіздер мен жылқ ылар мұ нда қ алай келген, заң ғ ар биік жардан олар да қ арғ ып ө те алмайды ғ ой, – деп Костяков қ итық ты.

– Сіз Новосибирь аралдарының геологиялық тарихын нашар білесіз, – деді оғ ан Ордин. – Жер дамуының тө ртінші дә уірінің басында бұ л аралдар Сібір қ ұ рлығ ының қ ұ рамдас бө легі болатын; мына жанартау онда сө нген шығ ар да, жануарлар келіп мекендеген шығ ар, содан бө лшектену басталып, біраз алаң тең із астына тү сіп, қ алғ аны аралдарғ а айналуы ә бден мү мкін. Жануарлардың қ ұ рлық қ а ө тер жолы кө сіліп, ауа райының қ ытымырлығ ына орай басқ а аралдағ ыларының бә рі қ ырылып, жылылығ ына қ арай осы Санников жерінде ғ ана сақ талса керек.

– Ә лгі алапат жануарлардың мына шұ ң қ ырғ а кеп қ алай тү скенін мұ ның ыз дә лелдей алмайды.

– Біріншіден, ол кезде кратер қ абырғ асының жарық шағ ы қ азіргіден кең болып, кейін жан-жағ ы опырылып тарылуы ық тимал. Екіншіден, біз ойпаттың шеткі пұ шпағ ының ғ ана біраз жерін кө рдік, ә рі қ арай ендеп кірсек, терістік жақ тан қ олайлы ү лкен қ ақ па кездесуі кә дік емес.

– Бұ л арадан ә лі де тың да қ ызық ты дү ниелер ашылатындығ ына менің кү мә нім жоқ, – деді Горюнов. – Жә не қ арт академик қ ұ рғ ақ сө зге сеніп, ұ стата салғ ан ақ шаның далағ а кетпей, ғ ылымнан жойылып кеткен жануарлардың ө сіп-ө нер орны сияқ ты қ ымбат сыйлық қ а ие болғ алы тұ рғ анына қ уанамын.

– Адамдар мекенін жә не айтың ыз, – деп қ осып қ ойды Ордин.

–Экспедициямыздың ғ ылыми зерттеулерге азырақ ә зірленгені ғ ана ө кінішті. Біз, ә рине, тә жірибелі оқ ымыстыларды алмастыра алмаймыз, сондық тан біраз нә рсені аң ғ ара бермеуіміз мү мкін.

– Енді не амал бар! Біз осынау жұ мбақ жерге бірінші болып жол аштық. Ә рине, академия ә р мамандық тағ ы

оқ ымыстылардан ү лкен экспедиция жарақ тар да, біз оларғ а жолбасшы болып келерміз.

Ә ң гімелесіп отырғ ан кезде кө л ортасында тағ ы да тө мпе пайда болып, алдындағ ысы дә лме-дә л қ айталанды.

– Осы жолы уақ ытын анық байқ адым! – деді Ордин.

Арасы тұ п-тура отыз ү ш минут.

– Сонда осы ыстық суда балық тар мен қ ұ стар қ алай тіршілік қ ұ рып жү р? – деп сұ рады Горохов.

– Сіз байқ адың ыз ба, қ ұ стар кө лдің ортасына қ арай жоламайды. Демек, ортада су тым ыссы да, арасан маң ынан аулақ қ ашып қ ұ стар жағ аны ғ ана сағ алайды.

– Онда балық та жоқ, оларғ а кө лдің ө зге тұ сы жетіп жатыр. – Кө лді мейілі білгенше бақ ылап болғ асын, олар орман бауырын сағ алай алаң қ айды айналып ә рі жө нелді. Бір жерде бағ ана тоқ тағ ан тұ стан шапқ ылап ө ткен мү йіз- тұ мсық тардың ү йіріне тап болды; ә кесі мен енесі мойнын созып, жас шалғ ынды қ ұ йрығ ын бұ лғ ап қ ойып қ ұ нығ а таусап тұ р да, баласы біресе шө п ү зіп, біресе ебедейсіз секіріп ойнақ салады; сырт қ арағ анғ а ол тек кү лкі ү шін аяқ қ адай қ ойғ ан бір дә у кеспек сияқ ты. Бұ та арасында жасырынып жатып жиһ ангездер оларды ұ зақ қ ызық тап, ақ ырын суретке тү сіріп алды. Бұ л ү йірдің бейбіт ө міріне жалғ ыз Горохов қ ана немқ ұ райды қ арайды; мү йізтұ мсық баласының қ орбаң дап секіргеніне кү лгенімен, ол осынау «кеспектен» неше пұ т май тү сетіні, оның жон терісінен нартағ а тағ ар қ анша қ айыс тіліп алуғ а болатынын ойлап тұ р еді.

Ойын жү зеге асыру ү шін шаруақ ор жазғ ан мылтығ ын оң тайлай беріп еді. Горюнов оны тоқ татып ү лгерді.

– Ақ ылың нан алжасқ ансың ба, Никита! Баласын атсаң, анау ата-енесі таптап тастамай ма бізді. Бұ л жануарлармен ерегесу жаман, – деп сыбырлады ол.

Орман ішімен мү йізтұ мсық тарды абайлап орап, олар келесі шоқ ты кесіп ө тетін жолғ а тү сті, мұ нда ағ аштардың биіктігі он метрге жетіп, самсай ө скен жас шыбық тары қ иналмай

сыбдыр-шусыз жү руге мү мкіндік бермеді. Сү рлеу жолдың тағ ы бір қ атері бар: ү лкен бір аң мен бетпе-бет келіп қ алуғ а болады, мылтығ ын ә зір ұ стап, солтү стік Сібірдің тұ лдырсыз тундрасына ү йренген, ал мына орманда адамдардан жырылып кетуге жү регі дауаламайтын Кротты алғ а салды.

Тіршілік дегенің орманда кө п екен. Ә р алуан ұ сақ қ ұ стардан басқ а бұ тақ та сайрап отырғ ан шілдерді, біріне-бірі ысқ ырып дыбыс берген шұ бар шымшық тарды, бір ағ аштан бір ағ ашқ а ұ шып-қ онып жағ ы сембей шық ылық тағ ан сауысқ андарды кө рді, сарторғ ай сияқ ты ә нші қ ұ стардың ү нін есітті. Бұ та арасындағ ы сыбдыр басқ а да кішігірім сү тқ оректілер бар екенін байқ атып тұ р. Сү рлеу тік жолғ а тартатын бір бұ рылыстан олар алпамсадай бір ірі жыртқ ыштың тұ рқ ын шалып қ алды, жер иіскеп, жай басып бұ л қ арсы келе жатқ ан, шамасы, аю болуы керек.

– Зады, мұ нда сенделіп жү рген аюлар аз емес-ау деймін,

– деп бір қ ойды Горюнов.

– Тек ө здері жү рексіздеу ме қ алай!? – деді Костяков.

– Қ андайына тап болатының а байланысты ғ ой бә рі, ашы кез келсе, адамғ а да шабады.

– Сақ тық та қ орлық жоқ, мылтық тардың жартысын жарқ ыншақ оқ пен оқ тауды ереже есебінде ұ стауымыз керек,

– деп ұ сыныс айтты Горюнов.

Бұ л жолы орман танабы екі шақ ырымғ а созылды, одан ә рі жағ асы биік теректермен, ү йең кілермен, мойыл, долана, итмұ рын бұ таларымен кө мкерілген жылғ асы бар тағ ы бір алаң қ ай кездесті, ағ аштарда сайрағ ан сан-алуан қ ұ с ү ні тө ң іректі тербеп тұ р.

– Мынау кө л де кө піршір ме екен, білсек қ ой, – деп ынтық ты Ордин.

– Тізе бү гіп тынығ а тұ райық, қ алғ анын кө ре жатармыз. Ширек сағ ат отырып, ә р жердің қ ұ старына қ арады, кө л беті жыбыр-жыбыр етіп, балығ ының молдығ ын білдіріп

жатыр.

– Мұ нда ө мір емес, рахат қ ой бір! – деп тамсанды Горохов. – Біздің қ у тақ ыр тундрадай емес, қ ұ сың -балығ ың ит-ырғ ын.

– Мұ хиттың қ ары мен мұ зына қ арамай жыл қ ұ старының неліктен осылай қ арай тартатыны енді тү сінікті болды, – деді Горюнов.

– Бір ғ ажабы, жыл қ ұ старының бә рі бірдей бұ нда келмей, дені терістік тундрада қ алып қ ояды.

– Ұ шқ ан кезде қ ұ старды ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ауысып келе жатқ ан инстинкт қ ана билейді, – деп тү сіндірді оның себебін Горюнов. – Мұ нда тек осы арада туғ андары ғ ана келеді. Ал тундрада туғ андары басқ а қ ұ стар терістікке қ арай кетіп жатқ анын кө ре тұ ра ә рі ұ шпай сонда қ алады.

– Ә рине, қ ұ с ақ ылды болып кетсе, біздің тундрада ө мір сү руіміз қ иындар еді. Жыл қ ұ сы мен тү леген қ аздар балық аз ауланып, аң нан пайда тү спеген жылдары бізді аштық тан қ ұ тқ арып қ алып жү р, – деп шынын айтты Горохов.

– Япырай, қ ұ стар кейде тіке ұ шпай қ ажеті жоқ шең бер жасап ұ шушы еді, сонда ата-бабаларының салғ ан жолынан аумайды екен ғ ой. Арасынан ағ ашы кесілген ну ормандар мен мұ з басқ ан орындарғ а тынығ уғ а тү спей, ата-бабалары да осылай айналып ұ шқ аны ма сонда.

Осы кезде кө л беті екі жерден біртіндей кө теріле бастады. Ара қ ашық тығ ы едә уір екі тө мпе де кө теріліп барып жарылды да, аппақ бу аспанғ а атылып, қ айтадан басылды.

– Ара мерзімін білу ү шін тағ ы да кү те тұ ралық, – деп ұ сыныс жасады Ордин.

– Кү тсек кү тейік. Оғ ан дейін шай қ айнатып ішейік.

Ынғ айлы орын таң дап алып, от тұ татып, мосығ а қ ұ ман ілді. Қ осауыз мылтық ты алып, Горохов жағ ағ а тақ ау жү зіп жү рген бір ұ я ү йрекке жасырынып жақ ындай берді. Мылтық гү рс етті, ү йректер дү р кө терілген кезде кө л бетінде екеуі қ алып қ ойды. Мылтық даусы ізінше тағ ы да шығ ып, іле- шала Гороховтың айғ айы естілді.

– Келің дер тез, кө мектесің дер!

Ү шеуі де мылтығ ын ұ стай-ұ стай жү гіріп, бұ та мен шілікке сү ріне-қ абына дауыс шық қ ан жерге жетсе, Горохов етпеттеп, жаң а ғ ана шолп еткен бір заттың ізімен шең берленген иірімнің қ асында жатыр.

– Бұ л не? Не болып қ алды?

– Ой, айналайындар-ай, кешіктің дер-ау! – деді ө кініш ө зегін ө ртеген Горохов аяғ ына тік тұ рып жатып. – Кетіп қ алды.

– Ол не? Балық па?

– Итбалық. Нағ ыз итбалық.

– Мү мкін емес! – деп кесіп айтты Костяков. – Тұ щы суда итбалық болмайды. Бә лкім, оның ө зен камшаты шығ ар.

– Тағ ы да не айтасың дар! – деп шамдануғ а айналды якут. – Мен осы ғ ұ мырымда итбалық ты аз ұ стаппын ба?

– Қ ане, қ айда жү р еді ол?

– Мына томарлардың арасында жү р екен. Мен ү йректерді атып қ алғ ан сә тте, есі шығ ып мағ ан мойнын созып қ арайды. Аяйын ба, оны да бір бастым. Ол теріс айналып тү сті, мен баса қ ап сендерге айқ ай салдым. Сендер жү гіріп жеткенше қ олымнан жылп етіп шық ты да кетті – ұ стар тү гі жоқ жып- жылтыр неме ғ ой.

– Қ алай, ү лкен бе еді ө зі?

– Жоқ, біздің жақ тағ ылардан кішірек, бә лкім, жасы болар.

– Итбалық кө лге қ айдан келеді? – деді ә лі таң -тамаша Костяков. – Миыма кірмейді, сенімсіздеу.

– Сіз қ ателесесіз, Павел Николаевич, – деді оғ ан Ордин

– Еске тү сірің дерші, суы тұ щы Байкалда да итбалық тың айрық ша тү рі Рһ оса sibirica Орон кө лінде де бар дейді.

– Болсын-ақ онда, ал мына кіп-кішкене кө лге қ айдан келді олар?

– Бұ л Санников жеріндегі кө лдің ә уелде ү лкен болғ андығ ын, тең ізбен ашық байланыста тұ рғ анын дә лелдейді. Итбалық мұ нда сол тұ ста келген, бә лкім, осы араның бә рі

тең із шығ анағ ы болып, ащы сумен толғ ан шығ ар, сонан бірте- бірте бө лініп, шығ анақ кө лге айналып, тұ щы суғ а бейімделіп кетуі кә міл.

Қ айнап жатқ ан қ ұ манғ а қ айтып келіп, жиһ ангездер кө лдің қ айта кө терілгенінің куә сі болды. Ара мерзімі қ ырық минут болып шық ты.

Шайдан кейін кө л жағ алап ілгері тартқ ан жиһ анкездердің Горохов сө зінің шындығ ына кө зі жетті.

Бір жерден олар судан басын қ ылтитып дө п-дө ң гелек жұ мсақ жанарын кісілерге жаудыратып тұ рғ ан итбалық тарды кө рді. Иттер еті дә мді таныс аң ын кө ріп, абалап тұ ра ұ мтылғ анда ә лгілер тыжырына бір пысқ ырып, суғ а сү ң гіп кетті.

– Сө зің із шын екен, Никита, кө ргенің із, ә рине, итбалық,

– деп мойындады Костяков.

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 111213 14 15 16 Следующая ⇒