ҚҰРМАЛДЫҚ БЕРУ ЖӘНЕ ҚҰЛШЫЛЫҚ ЕТУ

– Кө семге айтың ыз, – деді Никитағ а Горюнов. – Біз ең бейбіт адамдармыз, ешкімге де қ ияғ ымыз бен тұ яғ ымыз

тимейді. Бізді де мұ нда терістікке ұ шқ ан қ ұ стар алып келді. Сол қ ұ стар жаздай жайлайтын жерді ғ ана кө рсек дейміз. Кө ре сала ө з жерімізге қ айта ораламыз.

Горохов бұ л сө здерді аударып берді.

– Ал қ олдарың да алыстан жайрататын ә лгі нажағ ай мен жасын бар ма? – деп сұ рады Амнундак.

Осы сауалды бергенде бә збірдең ені алаң дай кү тіп отырғ андардың кө зі жатжерліктерге қ адала қ алды. Горохов Горюновқ а аң тарыла қ арап еді, ол былай деді:

– Біздің қ арулар қ иядағ ыны қ ағ ып тү сіретін нажағ ай мен жасын емей немене? Ол жайында онкилондар бә рібір біледі. Бізді қ ұ дайдың ө зі жіберген деп біліп, қ астық бірдең е ойламасы ү шін кезі келіп тұ рғ анда солай деп, тағ ы бір абыройымызды асырып алайық.

– Иә, нажағ ай мен жасын бар бізде! – деді кө семге Горохов.

Топырлап тұ рғ андар елең десіп, кү бір-сыбыр ете қ алысты. Жиһ ангездерге жақ ын отырғ андар ө з-ө зінен ысырылып, шалқ ая берді.

– Аспанның ө зі жібергеніне кө зімізді жеткізу ү шін нажағ ай мен жасындарың ды кө рсетің дерші ә уелі, – деді кө сем. – Бірақ бір ө тінерім – онкилондарды ө лтіре кө рмең дер.

– Жасын оты адамдарғ а тимес ү шін тысқ а шығ айық, – деді Горюнов.

Кө сем маң ғ аздана кө теріліп, есікке қ арай беттеді, оғ ан жиһ ангездер мен оларды қ ұ рмет тұ тып, ө здерін жырағ ырақ ұ стағ ан жергілікті жұ рт ерді.

– Қ ұ рмалдық қ а арнағ ан бұ ғ ыны ап келің дер! – деп ә мір берді Амнундак. – Қ ұ дайы садақ а ү шін оны ақ адамдар атып тү сірсін.

Бірнеше онкилон жертө ленің сыртына қ арай жү гіріп кетіп, ү п-ү лкен, солтү стіктікі сияқ ты ақ бұ ғ ыны алып келді, бір сұ мдық ты сезгендей жануар ө кіріп, тө рттағ андап жү рмей келеді. Гороховтың нұ сқ ауымен ол жертө леден екі жү з

қ адамдай жердегі қ азық қ а байланды. Жиһ ангездер мылтық тағ ы жарқ ыншақ оқ ты ә деттегімен ауыстырып, бір дү ркін атып еді – бұ ғ ы мұ рттай ұ шты. Мылтық гү рс еткенде онкилондардың бә рі қ ұ діретті жатжерліктерге тағ зым етіп, тізерлеп жата-жата кетті.

Амнундак орнынан кө теріліп, осында тұ рғ андардын бә рі еститіндей етіп, дауыстай сө йледі:

– Ұ лы бақ сы айтатын аспан жаушылары сендер екеніне енді кө зіміз жетті. Сыйлы қ онағ ымыз болың дар, мына баспанамыз, азық -тү лігіміз, киім-кешегіміз, бұ ғ ыларымыз – неміз бар, соның бә рі сендердің қ арамағ ың да, жұ мсай берің іздер бә рін де!

Бү гін кешке бақ сымыз тә ң ірімен тілдесіп, аспан жаушыларын сыйлы қ онақ етіп қ арсы алғ анымызды айтып, онкилондарғ а мархамат етуін тілеп табынатын болады.

Сө зін тә мамдап Амнундак қ олын маң дайына қ ойып, жү регіне апарып меймандарғ а басын иді, барлық онкилон соны қ айталады. Оғ ан дейін бұ ғ ының жансыз денесі ә келініп, кө семнің аяғ ының астына тасталды. Жануардың бү йіріне тө рт жерден қ адалғ ан оқ орнын кө рсетіп, ол тағ ы да сө йледі:

– Қ ұ рбан малына тө рт жай оғ ының тө ртеуі де тиіпті. Ал ә йелдер, мұ ның етін енді кешкі тә уапқ а қ амдаң дар! Жауынгерлер бақ сыны біздің тұ рақ қ а шақ ырып келсін.

Жертө леге қ айта кірген соң сый-қ ұ рмет онан ә рі жалғ асты: бұ ғ ының сү р еті мен сү тіне қ оса су жаң ғ ағ ының жемісінен жасалғ ан ұ ннан пісірген шелпек пен қ уырғ ан бидайық баданасын берді. Нан, шай, темекі дегендерді онкилондар атымен білмейді екен, қ оржыннан алып ұ сынғ ан кепкен нан мен шақ пақ қ антты қ олдан-қ олғ а тү сірмей иіскеп кө ріп, дә мін татып таң -тамаша қ алысты. Тамақ тан кейін Горохов пен Ордин тартқ ан қ орқ ор оларды тіпті айран-асыр етті. Кө ршілерін тү шкіртіп, жө телтіп берекесін кетірген тү тінді ақ адамдардың шімірікпестен жұ туы онкилондарды біраз ү рейлендірді де. Олардың отқ а ілген бақ ыр қ ұ маны тіпті

керемет таң ырқ атты; онкилондардың ыдыс-аяғ ы ағ аш пен балшық тан жасалыпты, суды қ ыздырылғ ан таспен жылытып, етті соғ ан пісіреді екен. Ө здерінде де аз болғ андық тан жиһ ангездер қ антсыз берген шайды татып кө рген онкилонның ешқ айсысы да ұ натқ ан жоқ. Бір кесе шайды ә рең тауысқ ан Амнундак торсық ты нұ сқ ап, анадағ ы ас ә лдеқ айда дә мді екен деді.

Балталар мен аң шылық пышақ тарын да олар қ ызығ а қ арады, сипап жү зін байқ ап, жалтырап тұ рғ анына, онкилондардың тас балтасы мен сү йек пышақ тарындай емес, берік ә рі дә л ұ ратынына таң данды. Амнундактың ымымен ә йелі сандық тан тұ рпайылау жасалғ ан бір темір пышақ ты алып берді, тү гел тот басқ ан бұ л дү ниені олар аса асыл мұ ра есебінде сақ тағ аны байқ алып тұ р.

Оны меймандарына кө рсетіп, кө сем былай деді:

– Біздің бабаларда осындай пышақ, балта, найза мен жебенің ұ шы болғ ан, бұ ларды ө здері жасай білмей, якуттардан айырбасқ а алса керек. Мұ нда келген соң ол бұ йымдар бірте- бірте сынып, бү лініп пайдалануғ а жарамай, ақ ыры онкилондар қ ұ ралды қ айтадан тас пен сү йектен жасауғ а кірісті.

Меймандардың аяғ ына басын салып жатқ ан Крот пен Белуха алғ аш онкилондарда ү рей туғ ызды. Сосын Горохов бұ ларда ит неге жоқ деп сұ рап еді, Амнундак былай деп жауап берді:

– Біздің бабалардың чукчалармен қ ырқ ысы осы бір касқ ө й мақ ұ лық тың қ ырсығ ынан басталыпты. Бабаларымыз бұ ғ ы ө сірген ғ ой, бұ ғ ығ а шаба берген соң ит ұ стамаса керек. Тең із жағ асында тұ рып бабаларымыз бұ ғ ы ө сірумен, морж, балық, итбалық аулаумен айналысқ ан, баспананы тең із ағ ызып ә келген ағ аштан қ ұ рап салғ ан. Ө стіп ө мір сү ріп жатқ анында чукчалар келеді: оларда ит кө п те, бұ ғ ы жоқ. Бізді олар балық аулайтын, аң қ ағ атын жерімізден тық сыра бастайды, итке балық жетпей қ алса, бұ ғ ымызды тартып ә кетеді. Осыдан келіп соғ ыс басталады. Чукчалар кө п те, біз азбыз.

Ә лсізге ық пақ керек, ә рине. Осылай біз ол арадан кетіп, осында келдік.

– Осында қ анша онкилон тұ рады? – деп сұ рады Горохов.

– Кү ллі осындағ ы халқ ың ызды айтамын, – деп қ олын бұ лғ ап отырғ андарды нұ сқ ады.

– Бұ л тектес тұ рақ бізде жиырма, – деп кү лді Амнундак.

– Ә рқ айсысында бір ру, жиырма-отыз адамнан.

– Басқ а қ оныстар қ айда?

– Ә р жерде. Бұ ғ ыларғ а жайылым керек, сондық тан кісіге де, бұ ғ ығ а да жер тарылтып, бір арағ а сығ ылыса беруге болмайды ғ ой.

– Ә р руда да сен секілді кө сем бар ма?

– Жоқ, онкилондардың басты кө семі менмін! – деп мақ тана айтты Амнундак. – Менің тұ қ ымым ең ү лкені. Алайда ә р мекеннің ө з басшысы – рубасы бар.

Шынында да, мына жертө ленің тұ рғ ындары ә йелдер мен бала-шағ аны косқ анда алпысқ а жетіп жығ ылады екен. Басқ а мекендерде жуық мә нінде жиырма бестен адам тұ рғ анда Санников жерінде бес жү з отыз онкилон бар екен деп, ойша санап шық ты Горюнов.

Ас ішіп, ә ң гіме қ ұ румен уақ ыт озып, кү н де кешкірді. Кү н ұ ясына қ онар алдында жертө ле маң ына бұ ғ ылар табынын айдап келіп саууғ а кірісті. Жиһ ангездер қ арап тұ р, сауынғ а қ ыз-келіншектер тү гел қ атысты, ағ аш шелегін сү йреп ұ рғ ашы бұ ғ ылардың бірінен соң бірін сауып жатыр, Тегі, табында ең кемі екі жү з тұ яқ бар. Табын тү нде алаң қ айда тү неп, ит- қ ұ стан сақ танып, жауынгерлер кезек-кезек кү зетіп шық ты.

Ымырт ү йірілген соң бә рі жертө леге қ айтып кірді. Бірнеше шақ ырым жерде бө лек тұ ратын бақ сы да келді. Бұ л ұ зын бойлы, тыриғ ан арық, жағ ы суалғ ан шал екен, тү ксиген қ абағ ының астынан ө ткір кө зі тінте қ арайды. Куннің мамыражай жылылығ ына қ арамай ү стіне жү нін сыртына қ аратқ ан ұ зын тон киіпті, жағ асынан беліне дейін тағ ылғ ап қ айыста жезден, темірден жасалғ ан нетү рлі сылдырмақ тар

саусылдап, ә бден қ ажалып ақ жем болғ ан таяқ ша салбырайды, сірә, барлығ ы да баяғ ыда қ ұ рлық тан бірге келіп, бір бақ сыдан бір бақ сығ а мирас болып қ алып отырса керек. Қ олында қ ызыл, қ ара қ айыстармен кестеленіп, темір сылдырмақ тағ ылғ ан шағ ын даң ғ ыра бар. Тү гі тү сіп бітуге тақ алғ ан шошақ бө ркі шашын басып, кө рсетпей тұ р. Кө семге иіліп сә лем беріп, киімі оғ аштау адамды кө ргенде, абалап қ оя берген иттер мен жатжерліктерге тінтіне қ арағ ан бақ сы лаулап жанғ ан оттың басына барып оқ шау отырды. Даң ғ ырасын жерге қ ойып, бірдең елерді ө зінше кү бірлеп, саудырағ ан қ у сү йек саусақ тарын отқ а қ ақ тады. Берген белгісі бойынша ә йелдер тостағ анмен сү т ұ сынып еді, алғ ашқ ы ұ рттамын отқ а бү ркіп, бақ сы оны ішіп алды.

От ү стіндегі істікте кесек-кесек боп бө лінген бұ ғ ы еті ү йтіліп жатты. Оның қ асындағ ы дө ң гелек ағ аш ыдыста отқ а қ ыздырылғ ан тастар ә лсін-ә лсін салынып, бұ ғ ы сорпасы мен бидайық ботқ асы пісіп тұ р. Бір ә йел екі таяқ пен қ ызғ ан тасты сорпағ а салып, сорпадағ ыны отқ а алып қ ойып кү нұ зақ сонымен ә уре боп жү р.

Ұ сақ туралғ ан ет пісті-ау дегенде оттан алынып, сорпа қ ұ йылғ ан аяқ қ а салынып, тә п-тә уір жасалғ ан шанышқ ымен қ оса кө сем мен бақ сығ а жә не меймандарғ а берілді. Сорпаның дә мін татып кө ріп жиһ ангездердің онда атымен тұ з жоқ екеніне кө зі жетті. Сорпағ а салғ алы қ оржындарынан тұ з алып еді, онкилондар тә тті бірдең е ме деп оны да қ олдан-қ олғ а тү сірмей қ ағ ып ә кетті. Татып кө ріп тү кірініп, мынау ап-ащы нә рсемен ақ адамдардың сорпаны бү лдіретініне таң ырқ асты. Сорпадан кейін ү йткен ет пен су жаң ғ ағ ынан жасалғ ан шелпек берілді, кешкі ас бір-бір тостағ ан сү тпен тә мамдалды. Ыдыс-аяқ жиналғ аннан кейін, жанып болғ ан от басқ а жерге ысырылып, орта тұ стан бақ сы ойнап, қ ұ дайғ а қ ұ лшылық қ ылатын алаң тазартылды. Жертө ле кү ң гірт тартып, шоқ тың

қ ызыл сә улесімен ғ ана сол жарық болып тұ рды.

Кешкі астың ү стінде Амнундак бақ сығ а ақ адамдардың онкилондар жеріне қ алай келгенін, бұ лардың кім екенін, не істеп, не қ ойғ анын, бұ ғ ыны қ алай атып тү сіргенін айтты. Бақ сы басын изеп қ ойып, ара-арасында сауал бере отырып, ү нсіз тың дады оны. Кешкі астан кейін тә уеп етер алдында ол ү йден иттердің шығ арылуын талап етті. Ол тілегі орындалган соң сыпырып-сиырылып тазартылғ ан алаң ғ а, алқ а-қ отан қ оршағ ан жұ рттың ортасына отыра кетіп, беліне байланғ ан былғ ары дорбасынан бір шө кім ақ ұ нтақ ты алып алақ анына салды да, тілімен бір-ақ жалады. Мұ нысы кептірілген улы атқ ұ лақ деді Горохов жиһ ангездерге, камчадал коряк жә не басқ а халық тар ө зінше лә йлітіп масаң тартқ ызар наша ретінде қ олданады.

Біраз уақ ыт сө ніп бара жатқ ан оттың шоғ ына мең ірейе телміріп отырды да, бақ сы даң ғ ырасын алып қ ағ ып жіберіп еді, саусақ астында қ атты тартылғ ан ішек естілер-естілмес ү н шығ арды. Ү н бірте-бірте ү деп, оғ ан қ осылып, бақ сы баяулата ә ндетіп кетті, ә уелі кө мейден қ ырылдай ақ ырын шық қ ан дауыс бірте-бірте екпіндеп тү йдектеле тү сті. Дауыс пен даң ғ ыра дү рілі ү йлеспей, ара-арасында ө ксіген, еніреген ү н мен жеке сө здер жарық шақ танып шығ ып кетеді. Бақ сы ә уелі оттан кө з алмай, алды-артына тең селіп отырды да, жыны буғ ан кезде атып тұ рып бір орында шыр айналды, даң ғ ырасын жебей қ ағ ып, ең іреп екпіндеп кетті. Шыр айналғ анында ұ зын тоны, сылдырмақ тақ қ ан белдігі мен таяғ ы иығ ынан ысырылып, бірінің ү стіне бірі кигізілген конус болып, шошақ бө ркіне ұ қ сады да қ алды. Даң ғ ыра ұ стағ ан қ олы тө бесіне кө теріліп безек қ ақ ты, даң ғ ыра шырқ ү йіріліп, селкілдеп, секіріп, билеп, қ атты кү мбірлеп кетті.

ЬІшқ ына ө ксіген айқ аймен ә н кенет кілт ү зіліп, сылқ ете қ алғ ан қ олынан даң ғ ырасы ұ шып кетіп, бақ сы жерге сұ лап тү сті де, есінен танғ андай сұ лық жатты, осы қ алпын бұ зуғ а ешкімнің дә ті бармады. Екі езуінен кө бік бұ рқ ырап, еті қ ашқ ан бетінен тө мен ағ ып жатыр. Кө рермендердің бә рі тылсым

тыныштық қ а батып, жаң а ғ ана айғ ай-сү рең кернеп кеткен жертө ле мү лгіп, мазаң ү нсіздік басты. Ә лгі ә зірде бақ сы ә ніне абалап ү й сыртынан ауық -ауық ү н қ осып тұ рғ ан байлаулы иттер де сап тынғ ан.

Бес минут ө ткенде бақ сы орнынан тұ рып, ұ сына берген бір тостағ ан сү тті бірден басына кө терді де, ә лсіз ү нмен бірер ауыз сө з айтты. Ол сө зі табан аузында-ақ тың даушыларын толқ ытып, сыбыр-кү бірді кө бейтіп жіберді. Кө сем оның сө зін дауыстап қ айталап шық ты да, Горохов аударып берді.

– Аспан рухы онкилондар жұ ртын ү лкен қ айғ ы-қ асірет кү тіп тұ р депті бақ сығ а.

Амнундак қ олын кө кке кө тере беріп еді, бақ сы белгі беріп оны қ айта тү сіртті. Кө рермендер қ атарын қ уанышты кү бір кеулеп кетті, кө сем оны былай тү сіндірді:

– Бақ сы айтады, жатжерліктер онкилондардың мекенінде болғ ан кезде ешқ андай зобалаң ә зір тумауы мү мкін. Рухтар осылай дейді.

Бақ сы баяу кө теріліп, кө сем мен жиһ ангездерге қ атар қ оштасу ишаратын жасап, екі жауынгердің ортасында, шығ ып жү ре берді. Ол кетісімен жертө леде гу-гу ә ң гіме басталды. Жиһ ангездер де ө зара кү бірлесіп отыр. Бақ сы ойынының нә тижесі бұ лай болар деп олар ойлағ ан жоқ -ты. Бір жағ ынан ол бұ лардың онкилондар арасында болғ анда қ ауіп-қ атерді білмеуіне жағ дай жасаса, бір жағ ынан осы халық пен жіпсіз матастырып тастады. Қ айғ ы-қ асіретті маң айлатпаудың кепілі ретінде ұ стап, онкилондар бұ лардан ө лмей айырылар ма енді. Рас, бұ лардың жоспарында Санников жерінде қ ыстап шығ у бар болатын, бірақ келер кө ктемнің басынан ә рі қ алмауы керек еді ғ ой. Онда онкилондар жібере ме, жібермей ме?

– Бізге белгілі аң ызды қ айталағ ан айлакер бақ сының ө з болжамына жаң ағ ы тү зетуді тегін енгізбегенін тү сіну қ иын емес, – деді Горюнов. – Қ у шал нажағ ай мен жасыны бар

адамдар дос ретінде онкилондарғ а пайдалы да, қ ас ретінде аса қ атерлі екенін жақ сы біледі.

– Қ оя берсек, осынау ғ ажайып жердің жолын біліп алғ ан бұ лар кө п боп келіп, чукчалар сияқ ты онкилондарды айдап шығ ады, деп ойлайды ғ ой, – деп Ордин оның ойын айқ ындай тү сті.

– Дұ рыс айтасыз! – деді Костяков. – Жү здеген жылдар басқ а дү ниеден бө лініп қ алғ ан бұ л адамдардың, бар ғ ой, қ азір ә лемде не болып жатқ анынан тү к тү сінігі жоқ, ө ткені туралы естелікпен ғ ана ө мір сү ріп жатқ ан бір жұ рт.

– Не болса да біз бұ ларғ а жуық маң да кетеміз деп ауыздан да шығ армайық, – деді Горюнов.

– Иә, онда олар бізді тұ тқ ынғ а алып, қ амауда ұ стауы кә дік, – деп қ остады оны Ордин.

– Бері қ ойғ анда қ ыр соң ымыздан қ алмай, емін-еркін жү руімізге бө гет жасауы мү мкін, – деді Костяков.

– Бірге тұ рып, жақ ын таныса келе сә уегейліктің бә рі сандырақ екенін, оларғ а ешқ андай қ ауіп-қ атер тө нбейтінін айтып тү сіндірерміз, кө зін жеткізерміз.

Кө сем ылғ и жатжерліктердің ә ң гімесіне қ ұ лақ тігумен болды, ақ ыр аяғ ында ол орнынан тұ рып, барлық тұ рғ ындар естісін дегендей дауыстап сейледі, басқ алардың ә ң гімесі бірден тыйыла қ алды.

– Онкилондар, жауынгерлер мен ә йелдер! Жаң а бақ сы не айтқ анын, оғ ан аспан рухы не дегенін бә рін есіттің дер. Ақ меймандар ә зір бірге тұ рғ анда бізге ешбір бә ле жоқ. Сондық тан олардың бізбен қ алуын ө тінелік.

– Иә, иә, сұ райық соны! – деген дауыстар жан-жақ тан жауып кетті.

Кө сем меймандарғ а бұ рылып иіле тү сіп тағ ы сө йледі.

– Ақ адамдар, тә ң ірінің жаушылары, онкилондар жұ рты сендер қ алсын деп сұ рап тұ р. Сендер онкилондарды бақ ытсыздық тан сақ тайсың дар. Біз сендерге бә рін де береміз, қ ажет пе – жақ сы жай аласың дар, азық -тү лік мол, қ ыс тү се

жылы киім ә зір, қ алағ ан ең сұ лу ә йелдерің ді қ осамыз – ә йтеуір ештең еге мұ қ таж етпейміз. Кө семіміз қ ұ сап тұ расың дар.

– Бә рін, бә рін де береміз, тек бізбен қ ала гө ріндер! – деп жамырады ерлер мен ә йелдер даусы қ осылып, меймандарғ а жалынышты кейіппен жан-жақ тан қ ол жаяды бә рі.

Орнынан тұ рып Горюнов жауап берді:

– Жақ сы, қ ашан ө здерің із жібергенше, конақ болып сіздермен қ алуғ а келісеміз. Бірақ біз жерлерің іздің бә рін кө руіміз, сіздер кө рсетуің із керек.

Бұ л сө зді Горохов аударғ анда қ уанышты айғ ай-шу жертө лені басына кө терді. Кө сем ә рбір мейманның алдына екінші мә рте бас иіп, қ олын маң дайына ұ стап, жү регіне апарды, мұ ның себебін кейін сұ растырып білсе, «арам ойсыз, адал жү ректен! » деген белгі екен.

– Жақ ын арада бізде кө ктем тойы болады, – деді ол содан соң. – Оғ ан тайпаның жас ә йелдері мен бойжеткен қ ыздары тү гел жиналады, қ аласаң дар сонда келіншек таң дап алуларың а болады. Сендердің келіншектерің алыста қ алды,

– деп қ олын тү стікке қ арай сермеді. – Ал адамғ а ә йелсіз тұ ру кө ң ілсіз.

– Міне, біз кү йеу жігіт болып та шығ а келдік! – деп ыржиды Горохов.

– Ал бұ л енді біздің аяғ ымызды мық тап тұ рып тұ сайды,

– деді Горюнов.

– Жарайды, бә рін де келешек кө рсетер! – деп пә лсапамен тү йді сө зін Ордин.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒