ОНКИЛОНДАРМЕН КЕЗДЕСУ

Ертең іне тымық кү н жиһ ангездерді тү ске дейін жіпсіз байлады, ө йткені оғ ан дейін тұ ман бір сейілген жоқ, зайыры, Санников жері ауа райының, ә сіресе кө ктемгі ерекшелігі осы болса керек. Бұ ғ ан таң данып та болмайды: қ ыруар жылы кө лдер мен жылғ алар ауағ а ылғ алды кө п береді. Ал айнала мұ зарт таулар мен қ ырлы алқ аптар кү н батқ ан соң ол ылғ алды суытып, соқ ыр тұ манғ а айналдырады. Ойпат ауасының ылғ алды екенін мү к пен қ ынаның қ алың дығ ынан-ақ аң ғ аруғ а болады. Ағ аштардың барлығ ының ө н бойын мү к басқ ан, ал жапырақ тарынан шудаланып сұ р қ ына салбырап тұ рады.

Тауларының биіктігіне қ арамай Санников жерінің Қ азандық аралынан анда-санда ғ ана кө рінетінінің де себебі осы тұ манның қ ырсығ ы болса керек. Кө ктемде оны тұ ман

қ ұ дайдың қ ұ тты кү ні торлап, кейін ол тең із ашылғ анда жерді қ алың мұ нар болып орап тастайтынғ а ұ қ сайды.

Арал тү кпіріне екінші саяхат терістік-батыс бағ ытта басталды. Бұ л бағ ытта да ормандар ұ лылы-кішілі алаң дармен алмасып отырды. Алаң қ айлардың кө бінің ортасында кө л бар, тү стікке таяу жатқ андары қ амыс басып, қ орысқ а айнала бастағ ан, алысырақ жатқ андары ә зір одан аман. Бу атқ ылау кө лдердің кейбірінен ғ ана кездесті, оның ө зі де тым ә лсіз. Тегі, бұ л тө ң іректе жанартаулар сө ніп болса керек. Алаң қ айларда егіздер мен жылқ ылар там-тұ м ұ шырасты, адамнан запы кө ргенінен болар, олар аз болғ анымен аса сақ. Мү йізтұ мсық тарды бір-ақ мә рте, оның ө зінде алыстан кө рді. Оның есесіне қ амысты мекендеген қ абандар кө п екен, бірін кешкі асқ а атып та алды.

Қ оналқ ағ а ү лкен бір алаң қ айдың шетіне тоқ тап, қ оржын мен мылтық тарды шө пке тастап, отын кесіп ә келгелі бә рі орманғ а жө нелді. Кенет заттардың жанында қ алғ ан екі ит жан даусы шығ а шабаланып ү рді-ай кеп. Жақ ынырақ жү рген Горохов пен Ордин алаң қ айғ а жү гіре шығ ып, қ оржындарын иіскелеп жатқ ан дә у аюды кө рді, тегі, жас еттің иісі аранын ашып жіберсе керек. Шабаланғ ан иттер артқ ы аяғ ынан тістемек болып қ анша тырысқ анымен аю қ арар емес, ашу шақ ырып гү ж-гү ж етеді.

Не істеу керек, мылтық тар иттердің қ орғ аштағ анына қ арамай быт-шыты шық қ алы тұ рғ ан қ оржындардың жанында жатыр. Қ олында балтасы бар Ордин Гороховқ а сыбыр етті.

– Мен мұ ның ту сыртынан кеп балтамен соғ айын, бұ рыла бергенде мылтық ты ал да ат.

Кө зді ашып-жұ мғ анша болғ ан жоқ, аю бір қ оржынды қ ақ айырып, тұ мсығ ын тығ ып та жіберді. Ордин атыла кеп бар пә рменімен сілтеп, аюдың шү йде тұ сына балтаны ұ ң ғ ысына дейін кіргізіп жіберді де жалт берді. Ащы дауыс алаң қ айды басына кө терді, аю артқ ы аяғ ымен тік тұ рды да сол сә т тасасындағ ы Кротты жаншып тастай жаздап шалқ асынан

қ ұ лады. Аюдың жұ лын омыртқ асы ү зілген еді, ол ақ ыра ө кіріп, алдың ғ ы аяғ ымен далбасалап шө пте домалап жатыр. Иттер оның қ имылсыз артқ ы аяғ ына жармасты, Горохов ү лкен бір оқ ты сол жақ бү йірінен қ адалтты. Бірнеше минуттан кейін бұ рқ ырағ ан қ аны шө пті жуып, алып дене қ имылсыз жатты.

Бір-бір қ ұ шақ отын алып, Горюнов пен Костяков та жетті. Бә рі аюды қ оршап алып, оның орасан дә улігіне таң ырқ асты: ол ө здеріне таныс кә дімгі коң ыр аюдан бір-жарым есе ү лкен екен, азуының ұ зындығ ы он сантиметрден асады.

– Осы жолы оң ай қ ұ тылғ ан екенбіз! – деді Горюнов.

– Жарылғ ан бір қ оржын мен иттің жарақ атынан зорырақ садақ а беруге тура келетін еді.

Шынында да, аю аласұ рып жү ріп аяғ ымен Белуханы бү йірден періп қ алғ ан екен, қ анталап шығ а келіпті. Қ азір ит жең іл жараны ө зі жалап, емдеп жатыр.

– Алда бұ л бізге сабақ! Заттардың жанында мылтығ ын сайлап біреу қ алуы керек қ ой, – деді Ордин. –Алып жыртқ ыштың арқ асына балта қ адау сә ті ылғ и тү се бермейді.

– Оның табанына бір тү ссең, тірі кете алмайсың! – деді Горохов аюдың терісін сыпыруғ а кірісіп. Ордин аюдың тұ рқ ын ө лшеп, қ ас қ арайып суретке тү сіре алмағ анына ө кінді.

Заттарды басқ а жерге кө шіруге тура келді, себебі аю етінен сү йкімсіз бір иіс шығ ып отырғ ызбады. Бірақ ол иіс иттердің етке мелшектей тоюына еш бө гет болғ ан жоқ. Тү н мазасыз ө тті. Иттер қ айта-қ айта шә уілдеп тынғ ан жоқ, олардың неменеге абалағ анын айыруғ а тү н ортасына таман алаң қ айды тұ мшалап тастағ ан соқ ыр тұ ман мү мкіндік бермеді. Жү з қ адамдай жерде қ алғ ан ө лімтіктің тұ сынан сылпылдағ ан жү ріс, ырылдағ ан дыбыс, кү тірлеген сү йек ү ні келіп, бә збір тү нде жортар жыртқ ыштар мә ре-сә ре болып жатты. Алагеуімде Горохов аюдың сү йегін ғ ана тауып, бұ л жақ ындай бергенде тура тартқ ан екі ү лкен қ асқ ырды кө ріпті.

Ол кү ні желдің ә серінен тұ ман ерте сейіліп, жиһ ангездер терістік-батыс бағ ытындағ ы жолын ә рі қ арай жалғ ады. Қ айтар жолда ала кетпек оймен аю терісін Горохов баурайдағ ы екі ағ аштың арасына керіп жайып кетті. Кө лі бар тағ ы да екі алаң қ айдан ө тті, екіншісіндегі тұ нбадан тү зілген ақ тө беден бу кө птен бері атылмаса керек, айналасын қ ына басып кетіпті. Ү шінші алаң қ айғ а шығ а бергенде қ арсы жақ тан адамдардың даусы естілді. Алайда иттер абалай қ оя беріп еді – дауыс бірден сап болды. Алаң қ ай арқ ылы кішірек кө лді айналып ө тетін соқ пақ жол жатыр, жағ адағ ы дымқ ыл топырақ тан аяғ ында жұ мсақ торбас бар адам ізін оң ай айыруғ а

болады.

– Мыналар ма, тас дә уір адамдары емес, – деді Горюнов.

– Тегі, олар ә лі де жалаң аяқ жү рген шығ ар.

– Аяғ ына кигендері терістіктің тұ рғ ылық ты халқ ынікі сияқ ты болса, оларғ а туыс боп шығ ады ғ ой, ендеше, олармен кездесуден тайқ ақ тамау керек, – деп нығ арлай тү сті ойын Ордин.

Қ амысы қ арсы алдағ ы алаң қ айды кө легейлеп тұ рғ ан кө лді айналып келесі бетке шық қ анда тө бесі тү тіндеген жап-жасыл адыр кө зге тү сті. Тө бе маң ында адамдар жү р, біреуі биікке шығ ып, алаң қ айды шолып тұ р. Кө л сыртынан келе жатқ ан жиһ ангездерді кө ріп, ол қ алғ андарына хабарлады оны, сө йткенше болғ ан жоқ, отыз адамнан қ ұ рылғ ан жасақ алқ апты ала тізіліп, бұ ларғ а қ арсы жү рді. Жақ ындағ анда барып байқ ады, бә рі де қ аруланғ ан екен: ә рқ айсысы оң қ олына ұ зын найза ұ стапты, сол қ олында – садақ, арқ асында жебеге тақ қ ан қ ауырсын кө рінеді.

Жиһ ангездерге жү з қ адамдай қ алғ анда жасақ қ алт тоқ тап, зады, кө семі болуы керек, жолмен келе жатқ ан біреуі қ олын кө теріп, айғ ай салды.

– Анау не айтып тұ р? Қ ай тілде сө йлейді ө зі? – деп сұ рады Горюнов Гороховтан.

– Чукот тіліне ұ қ сас сияқ ты, – деп жауап берді Никита.

– Бейбіт адам болсаң дар, екі қ олдарың ды да кө терің дер деп бұ йырады.

Жиһ ангездер қ олын жоғ ары кө терді. Жасақ сол замат қ айта қ озғ алып, кө семінің белгісімен отыз қ адамдай жақ ын келіп тағ ы да қ алт тоқ тады.

– Неткен адамсың дар, біздің жерге қ айдан жә не не ү шін келдің дер? – деп сұ рады кө семі.

– Оларғ а айт, біз тү стік жақ тан Ү лкен жерден келген ақ адамдармыз де, мұ здардың ортасындағ ы мына кішкентай жерді кө ргелі келдік де, – деп тапсырды Горюнов.

Горохов оның айтқ анын аударды.

– Онда жақ ындаң дар, ақ адамдар, бірақ біліп қ ойың дар, біздің бә ріміз де қ аруланғ анбыз ә рі кө ппіз, – деді жасақ басшысы.

Ә р қ имылды қ адағ алап кадала қ алғ ан отыз жұ п жанардың ұ шында жиһ ангездер кө семге жақ ындай берді. Горюнов алғ а шығ ып, оғ ан қ олын ұ сынды. Кө сем оң қ олын ә уелі маң дайына қ ойып, содан жү регіне апарып, ақ ыр аяғ ында ғ ана мейманның қ олын қ ысты. Осы ғ адетін ол қ алғ андарғ а қ айталады. Сол- ақ екен, жасақ айнала шең бер жасап, келгендерді алқ а-қ отан қ оршап ала қ ойды; қ олына қ ару ұ стап иық тақ аса тұ рғ ан жауынгерлер біріне-бірі сыбырлап, жатжерліктердің киімі, етігі, қ оржыны, беліне қ ыстырғ ан балтасы мен арқ асына асынғ ан жалтырақ таяғ ы туралы айтып жатты.

Жауынгерлердің бә рі белуарына дейін жалаң аш, бұ тында тері шалбар, аяғ ында теріден жасалғ ан жең іл торбас. Беті, иығ ы, кеудесі толқ ын, шең бер, нү кте тә різді таң балардан кө рінбейді. Ә рқ айсысының мойнында қ асқ ыр тістерінен тізген алқ а бар, оның алдың ғ ы жағ ында ұ п-ұ зын аю азуы екі-ү штен тағ ы тұ р. Жылтыр қ ара шаштары ең бегінің тұ сына тү йіліп, арасына бірден, екі-ү штен бү ркіт қ ауырсыны қ ыстырылғ ан. Денелері бұ лтық -бұ лтық бұ лшық ет, жү здері қ араторы, аздап атжақ ты, кө здері қ ап-қ ара, қ ыр мұ рынды бә рі. Ү стің гі екі

кү рек тісі қ ызылмен боялып, онысы кү лгенде кісіні ө згертіп жібереді екен, ауыз бейнебір екі дө ң гелек тесік сияқ ты болып кетеді. Тегі, бұ л тайпа дұ шпанына дес бермейтін Жаужү рек болса керек, тек қ арулары қ арапайым: найзаларының ұ шы жылтыртас, жебесінің басы сү йектен, беліне қ ыстырғ ан балтасымағ ының басы тас та, сабы ағ аш. Арқ асында жебе салғ ан қ орамсақ тан басқ а дағ арадай кө н қ алқ ан бар.

– Сіздің халық ты, мынау жерді қ алай атайды? – деп сұ рады Горохов Горюновтың тапсыруымен.

– Менің халқ ым – онкилондар. Мына жер де біздікі, бабаларымыз жаулап алып берген. Менің атым Амнундак, онкилондардың кө семімін. Ал мына сендерді жә не жерлерің ді қ алай атайды?

Бұ ғ ан, бұ л секілді жә не бірсыпыра сауалына жауап алып, мұ нда ақ адамдар қ андай себеппен, қ ай жолмен келгенін білгеннен кейін:

– Ит арқ асы қ ияннан санаулы-ақ адам келген екенсің дер, онкилондардың қ онағ ы болың дар. Менің тұ рағ ыма жү рің дер,

– деді кө сем.

Осыны айтты да ол бұ рылып жолғ а тү сіп жү ре берді, жиһ ангездер соң ынан ерді, жауынгерлер екі жақ тан қ апталдай, артынан тізіліп келе жатыр. Олар Гороховтан киім-кешек, қ ару-жарақ, мұ з жолы, ү лкен жердегі тұ рмыс туралы сұ рай бастады. Сірә, олар ү лкен жер жайында атадан балағ а ауысып жалғ асып келе жатқ ан аң ыздардан бірдең е білсе керек. Горохов олардың сауалына ә рең жауап беріп ү лгеріп келеді, оның ү стіне чукотшағ а ұ қ сағ анымен, онкилондар тілінің едә уір ө згешелігі бар, сондық тан бірін- бірі олар кейде тү сінбей де қ алады.

Жаң ағ ы жасыл тө бе онкилондардың тұ рағ ы – жалпақ жертө ле болып шық ты. Кө сем есік тә різді тері ілінген кірер ауызғ а кеп тоқ тады да, пердені кө теріп, меймандарғ а ішке кір деп ымдады. Кірер ауыз аласа болғ андық тан бә рі де ең кейіп енді. Жертө ленің орта тұ сында от жанып, оның ү стінде

шанышқ ы сияқ ты таяқ та ә лденеше кесек ет шыжғ ырылып жатыр. Орта тұ сқ а арасы алты метр тө рт бұ рыштап қ ойылғ ан тө рт аша, олардың басы жуан ү ргілермен матастыра байланғ ан, жоғ арырақ жің ішкерек бө ренелерден бұ ралғ ан шатыр тұ р. Шатырдың ортасынан тө рт бұ рыштап қ иылғ ан тесік – ә рі терезе, ә рі тү ндік. Тө бедегі тө ртбұ рышқ а тізілген сырғ ауылдардың ә рқ айсысына бір басын жерге қ адап сыптағ ан ұ зын бө ренелер тірелген. Сө йтіп, жертө ленің нобайы айнала бұ рышталғ ан крест болды да шық ты. Оның ү ш тармағ ы жатар орын, тө ртіншісі ә р алуан мү лік қ оятын қ ойма жә не есік, тө рткү лденген орта тұ сы ас ү й ә рі қ онақ бө лме. Сырты тұ тас қ алың шыммен жабылып, қ аулап шө п шығ ып кеткен. Баспана жалпы жаман емес: кең де жылы, бірақ кү ң гірт.

Жертө леге енген соң кө сем меймандарын кірер ауызғ а қ арама-қ арсы тө рткү л жақ қ а алып келіп, аяғ ын астына басып аю терісіне алдымен ө зі отырды да, оң ы мен солына оларды жайғ астырды. Жауынгерлер оттың айналасына отырысты. Кө здері жертө ленің кү ң гірттігіне ү йренген кезде жиһ ангездер кө легейлеп қ ойғ ан бү йір бө лмелерден топырласып меймандарғ а таң ырқ ай қ арағ ан балалар мен ә йелдерді кө рді. Олар бірте-бірте отырғ ан жауынгерлерге жақ ындай берді. Ә йелдер тыр жалаң ашқ а жақ ын, тек ұ зындығ ы қ арыс сү йемдей ғ ана кү рең тә ніне жақ ын қ оң ыр тері ғ ана белін қ ынап, кіндігінен тө мен жауып тұ р. Жастарының белдемшелері қ ызыл, сары жә не қ ара таспалармен кестеленіп, ә шекейленген. Белдемшеден басқ а олардың кішкентай ақ, сұ р, қ ызыл, жасыл тастардан тізген алқ алары бар, сондай білезіктер қ ары мен білегінде де жү р. Апайтө сіне, жонарқ асына, қ арнына, қ олына, аяғ ына жә не бетіне қ иялдағ ы гү лдер мен жапырақ тарды толқ ын жолдармен, иір-иір ө рнектермен салғ ан ә р алуан таң балар жалаң аштық ты онша байқ атпайды. Таң басы екі аяқ қ а сақ инадай оралып, жоғ арылай келіп ирелең деп мық ын мен кіндікке шығ ып кеудеге жеткенде мойнын созып бір-біріне қ арап қ алт тұ рып қ алғ ан екі жыланды

бейнелейтін кө семнің ә йелі ә сіресе айрық ша назар аудартты. Оның қ олынан шық қ ан кішкене екі жылан білектерін орап барып жауырынына тоқ тағ ан. Оның тотық қ ан тә ніндегі қ аракө к жыландар ү рейлі ә сер қ алдырады.

Еркектеріне қ арағ анда ә йелдерінің жү зі жылы, бет пішіні ә сем, тіпті кейбіреуі ә демі де, дене бітімі тү п-тү зу сү мбідей, артық ет жоқ, кілең бір қ ұ лын мү шелілер.

Балалардың бә рі тұ ттай жалаң аш, екі жыныстың да жасө спірімдері ә йелдердікіндей белдемше тағ ып алғ ан. Қ ыздарының белдемшелері кестелі. Бұ лардың шашы кішкентай-кішкентай бұ рымғ а бө лініп ө рілген, ал ер балалардікі ең бегінің тұ сына апарып тү йілген. Ә йелдердің шашы қ ос бұ рым боп ө ріліп, омырауына бос тасталады екен де, тү рлі-тү сті тастармен безендіріледі екен, бойжеткендердің шашы тө рт бұ рым боп ө ріліп, шекесіндегі екеуі кеудесіне, желкесіндегі екеуі арқ асына қ оя берілген.

Амнундак жылан таң балы ә йелге ым қ ағ ып еді, ол былғ арымен тысталғ ан сандық тан шағ ын ағ аш тостағ андар алып шығ ып, оларды ашада ілулі тұ рғ ан торсық тағ ы сү ттен шү пілдете толтырып, бірінен кейін бірін кө семге ұ сынды, ол меймандарына таратты. Ү й иесі ақ ырғ ысын ө зіне қ алдырып, ерніне тигізе беріп, ә сем бір қ имылмен басқ аларғ а іш деп ишарат жасады. Тостағ андардағ ы бұ ғ ы сү ті болып шық ты, аздап ашуғ а айналғ ан, бірақ аса дә мді, кө птен мұ ндайды кө рмеген жиһ ангездер оларды басына бір-бір-ақ кө терді. Тостағ андарды тағ ы да толтырғ ан ә йел шанышқ ыдан шыжылдап ү йтіліп жатқ ан етті алды да сү йек пышақ пен кесек-кесек етіп бө ліп, ағ аш астауғ а салып кө семге берді, ол оны бір-бір кесектен қ онақ тарына таратты. Олар ет жеп, оны сү тпен жылжытып отырғ анда Амнундак жертө ле тұ рғ ындарына арнап бірдең е айтып еді, шапшаң сө йлеп кеткендіктен Горохов ештең е ұ ғ а алмай қ алды. Горюнов

кө семнен ә лгінде не айтқ анын тү сіндіруді ө тінді. Горохов аударып ү лгеретіндей ақ ырын сө йлеп Амнундак мынаны айтты:

– Бұ ғ ының жайылымы ү шін чукчалармен арада ұ зақ қ а созылғ ан соғ ыстан ә бден зық ысы шық қ ан біздің халқ ымыз

– онкилондар кө п жылдар бұ рын сол бір содырлы адамдардан аулақ кетуге бел байлапты. Ә уелі мұ з ү стімен таяу аралдарғ а жетіп, жертө ле қ азып ап, тыныш тұ рмыс қ ұ ра бастапты. Бірақ жазы да, қ ысы да кө ктемі де тұ ман болып, жыл он екі ай тұ маны ашылмайтын ол жер ұ намапты. Кісі шетінеп, бұ ғ ы қ ырыла бастапты. Сө йтіп жү ргенде қ ұ стардың кө ктемде ә рі терістікке қ арай ұ шып, кү з кү йлі қ айтқ анын жұ рттың кө зі шалады. Қ ұ стар ұ шып жатқ ан жерге ө зіміз неге бармаймыз деп ойлайды олар. Бірде бел байлағ анында – тең із жібермейді, екіншіде су шала қ атып, мұ зды боран бұ зып кетіп, қ ыруар халық, қ аншама бұ ғ ы қ арық болады. Қ ыстың нағ ыз қ ақ ағ ан шағ ын кү тіп, алдымен барлаушылар жібереді. Мұ з мық тап қ атады да, тұ тас козғ алғ ан бұ лар осы жерді келіп табады. Ауыр жолдың азабынан халық аз қ алады – мұ нда аман жеткені елу бола ма, болмай ма – ол жағ ын мен білмеймін.

Ол тұ стағ ы кө сем ауру атаулының бә рінен емдеп жазатын ұ лы бақ сы болыпты, осы жердің жолын халық қ а сол кө рсетіпті. Ө лерінің алдында ол бұ л арада Ү лкен жерден ақ адамдар келгенше алаң сыз-мұ ң сыз ө мір кешесің дер депті. Ақ адамдардың қ олында аспан ә міршілеріндегідей алыстан атып тү сіретін нажағ ай мен жасын жү реді деп жә не ескертіпті.

Ү лкен жерден келген алғ ашқ ы ақ адам – сендерді кө ргенде қ арт бақ сының сол сө зін еске алғ ан едік.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒