ҚАЗАНДЫҚ АРАЛЫН ЖАҒАЛАЙ

Жағ адағ ы лашық жартылай қ ұ лап қ алғ ан екен. Олжа онша болмағ андық тан бұ л аралғ а кә сіпкерлер онша келмейді жә не жетуі де оң ай емес. Сондық тан аралдарғ а ғ ылыми-зерттеу жү ргізген кезде жө нделетін лашық қ а жылдап адам қ олы тимейді, сонан шатырынан тамшы ағ ып, тө бесі опырылып, қ абырғ алары қ ұ лайды. Бірақ тү неп шығ у ү шін жө ндеудің ретін таппай, кү н жақ сы болғ ан соң олар мұ зғ а қ онды.

Елең -алаң да бә рі иттердің абалағ анынан оянды.

– Аю болып жү рмесін! – деп Горохов шала-шарпы киінген бойы мылтығ ын алып шатырдан ата шық ты. Қ алғ андары да оғ ан ілесе шығ ып ғ ажап бір кө ріністен аң тарылып қ алды. Иттердің арғ ы жағ ында он қ адамдай жерде батылсыздана қ арап ү ш ақ аю тұ р. Байлаулы сексен иттің бә рі қ арғ ысында шапшып, артқ ы аяғ ынан тік тұ рып, шаптығ а шабаланады. Ырылдағ ан, қ ырылдағ ан ызы-шуынан тірі тұ рсын, ө лі адам оянғ андай. Зады, аюлар екі жақ бү йірден ешбіріне жұ лмалатпай қ ай итті тарпа бас сап бү ктеп тастауды ойлап тұ рса керек. Байлауы матасып бір жерге топырлап, сонда да шабаланып жатқ ан иттердің шеткі жегініне аюлар бұ рыла беріп еді, сол сә т екі шатырдан да мылтық гү рс етті. Ординнің атқ ан оғ ы тиген бір аю мұ зғ а мұ рттай ұ шты да, қ алғ ан екеуі қ ан-жоса із тастап тұ ра қ ашты. Каюрлар бар, Горохов пен Горюнов бар, шамасы, қ атты жараланғ ан бір аюды қ уып жетіп, соғ ып алды. Ү шінші аю сең дердің арасына кіріп жан сауғ алады.

Аяқ астынан тү скен олжа кісілерді де, иттерді де етке кә ре ғ ып тастады жә не аралдың теріскей шалғ айынан салынбақ қ оймағ а қ ыруар сақ тық сү р қ алдыруғ а жағ дай жасады.

Етті мү шелеп бө лу аз-ақ уақ ыт алды да, ұ замай керуен терістікті бетке ап ілгері жылжыды. Арал жағ алай саяхат жасауғ а табаны кү ректей тө рт кү н кетті, себебі ол ұ зынынан

жү з сексен шақ ырым болғ анымен, жағ а бойлай жү ргенде екі жү зден асушы еді. Іштей қ арағ анда арал тү гел таулы, тастақ ты тундрағ а ұ қ сайды.

Арал жағ алай ақ ырғ ы асудан асарда тү с ауа Решетникова ө зенінің сағ асынан ө тер тұ ста кү н кенеттен тағ ы да бұ зылды. Аспанды ә удемде бұ лт торлап, оң тү стік-батыстан жел тұ рды да, қ ар тө педі. Аяз кү шті болмағ асын қ арғ а қ арамай олар ілгері тарта берді, ойғ а алғ ан Қ азандық аралының терістік тұ мсығ ы таяу еді.

Аралдың бұ л тұ мсығ ы біртегіс мү йіс тә різді. Қ ыстап қ алсақ қ ажет болар деп Толль экспедициясы қ ойманы соғ ан тақ ау салғ ан. Қ ұ рлық қ а қ айтар жолда қ ыстауғ а тура келе ме деп Горюнов та қ оймасын сол лашық тан сайламақ болды.

Лашық тә п-тә уір екен, онан іздестіру аяқ талғ ан соң қ ажеті болмай қ алдырып кеткен біраз азық -тү лік табылды; оның ішінде ә жептә уір сү р, бірнеше жә шік консерві мен кепкен нан, бір теген аю майы, тіпті қ атып жатқ ан тұ тас бұ ғ ы еті бар. Аралды жаз кө п бұ ғ ы жайлайды, олар ерте кө ктемде мұ з ү стімен келіп, кү зде су қ атқ ан соң қ ұ рлық қ а қ айта оралады. Олар осынау қ иын сапарғ а ата жауы адамнан сақ танып бас тігеді, ә йтпесе кү з терістіктен қ айтқ анда жел қ ұ лап, жұ қ а мұ здың ойылып кетуі кә дік. Оның ү стіне арал емін-еркін жайлауына жақ сы жә не қ ұ рлық тағ ыдай адамды да, хайуанды да мезі қ ылатын маса-сона жоқ.

Бұ ғ ылардың аралғ а ө туі басталғ анғ а ұ қ сайды, Кіші Ляховский маң ында ара-тұ ра олардың ізі кө зге шалынды. Каюрлар болса келуі енді жиілеуге тиіс бұ ғ ыларды қ айтар жолда ауламақ. Сондық тан олар нарталарындағ ы жү кті тү сіріп, жиһ ангездермен қ ош айтысып, қ алғ ан кү нді пайдаланып бұ ғ ы аулау ү шін қ оналқ ағ а қ олайлы жер іздеп, Қ азандық аралының шығ ыс жақ жиегін бойлай тартты. Олардан экспедиция барысын баяндап, Горюнов Шенкке хат жазып жіберді. Бұ л Горюновтьң жіберіп ү лгерген ақ тық хабары еді, оның ө зі астанағ а тек кү зде ғ ана жетуі керек.

Жиһ ангездер каюрлармен кө ң ілі қ ұ лази қ оштасып, қ ашан олар қ ылтадан бұ рылып кө зден ғ айып болғ анша ту сыртынан қ арап тұ рды. Ө зге ә леммен бұ ларды жалғ астырып тұ рғ ан ақ ырғ ы жіп те ү зілді. Олар енді ө здеріне ө здері ғ ана сү йеніп, басқ а бір кө мек жайын тіпті қ аперіне де алмай, беймә лім тірліктің табалдырығ ында жападан-жалғ ыз қ алды.

Ауыр ойдан арылу ү шін олар қ оймағ а қ алдырмақ мү ліктері мен азық -тү ліктерін реттеп сұ рыптай бастады, ертең іне кү н жақ сы болса, терістікке қ арай жедел жол тартпақ. Мезгіл наурыздың аяғ ы, кү ннің ұ зақ тығ ы он ү ш сағ аттан асады, ашық болса жер жіпсіп, жол бұ зылуы ық тимал. Олар жә шіктерді сұ рыптап белгі салып, дестелеп лашық тың тү кпіріне тық ты, соның ө зінде оларғ а қ онып шығ ар орын қ алды.

Кешкісін басылғ ан жел тү н ортасында қ айта кү шейіп, аяз 40 градустан асты, онымен қ оймай боран кө терілді. Таң ата иттерге ас қ ұ йғ алы тысқ а шық қ ан Горохов пен Никифоров тоң ып жаурап келіп, жол жү ру мү мкін емес екенін хабарлады. Мұ ндайда тырп етпей тек жату керек, жатпаса тандырдан тү тін шалқ ығ ан кү ң гірт лашық та отырып барқ адар таппайсың. Олар тек ас ә зірлегенде ғ ана тұ рып, қ алғ ан уақ ытта жамбастап жатты да қ ойды.

Бораннан амалсыз отырып қ алғ ан кү ннің ертең іне Никифоров тандырғ а от тұ татып жү ріп, лашық тың бір бұ рышына ү йілген отынның арасынан сырты бұ дырмақ ты, сә л иілген, бір ұ шы істік ап-ауыр ә лдене тауып алды. Оны қ олында аударыстырып тұ рып, жанатынына шү бә ланғ ан ол Гороховқ а кө рсетті.

– Бұ л эксекю қ ұ стың тырнағ ы болса керек, – деді якут.

– Тырнақ? Қ ой, бұ л менің қ олымнан сә л ғ ана қ ысқ а ғ ой,

– деп таң данды казак. – Тырнағ ы мынадай қ ұ с біздің лашығ ымыздан да ү лкен болуы керек қ ой онда. Бұ л қ ұ с қ айда мекендейді?

– Қ ариялар ол Қ азандық аралында болғ ан дейтін. Алғ ашқ ы кә сіпкерлер оны кө рсе керек. Осы дұ рыс деп ойлайсыз ба, қ алай, Матвей Иванович?

Горюнов олжаны аудара қ арап мырс етті де, Ординге ұ сынып жатып былай деді:

– Бұ л – мамонттьң тұ стасы, ұ зын қ ылшық ты мү йізтұ мсық тың мү йізі. Мұ ндай мү йіздерді мен Якут музейінде де, Петербургта Ғ ылым академиясының музейінде де кө ргенмін.

– Онда мұ ны неге алып қ ұ стың тырнағ ы санайды?

– Себебі бұ л тү рімен де, бетіндегі бұ дырмағ ымен де тырнақ қ а ұ қ сайды. Біздің ө лкедегі юкагир, ламут, тұ ң ғ ыстың бә рі де осылай ойлайды. Оны айтасың, кейбір оқ ымыстылар да осы пікірге тоқ тағ ан. Новосибирь аралдарын алғ аш зерттеуші Геденшторм «Сібір туралы ү зік ойлар» кітабында ә лгі тырнақ тар жайында қ ұ стікі екеніне еш кү мә н келтірмей- ақ айтады. Қ азандық аралында Толль Қ ымбат ө зегіне таяу Эксекю қ ырқ асына шық қ ан, сонда оны да жолбастаушылары ә лгі қ ұ стың осы арада тіршілік ететініне иландырғ ан. Олар қ ұ стың ү лкендігі сонша, ол ұ шқ анда кү ннің кө зі кө рінбей қ алушы еді дейді. Қ азандық қ а бірінші келген кә сіпкерлер қ ырқ ағ а шық қ анда жаң ағ ы қ ұ с «маук», «маук» деп шаң қ ылдап ұ ша жө нелген. Тө беден олар жұ мыртқ а қ абығ ы мен ү лкен- ү лкен қ ауырсындар тапқ ан. Бірақ содан қ айтып қ ұ стың ө зін кө рген тірі пенде жоқ.

– Айтуғ а қ арағ анда оның екі басы болғ ан, – деп сө з қ ыстырды Горохов.

– Иә, иә. Бә рінен де біздің бақ ыр тең гелердегі екі басты бү ркіттің юкагирлердің ойынша, эксекю қ ұ сы болуы ғ ажап. Врангельдің айтуынша, оларда қ ұ с туралы таң ғ ажайып аң ыздар кө п. Кейде мү йіздердің қ асынан табылатын мү йізтұ мсық бассү йегін олар эксекюдікі деп те салады.

– Сібірдің тұ рғ ын халқ ы мамонт туралы да неше тү рлі ертегі, соғ ады, – деді Ордин.

Бұ л кү ні жиһ ангездер Горохов пен Никифоровтан мамонт жә не басқ а жойылып кеткен жануарлар жайында сұ рап, ө здерінің кітаптан оқ ығ андарын айтып уақ ыт қ ысқ артты.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒