СОНДАЙ БІР ЖҰМБАҚ ЖЕР ӘЙТЕУІР БАР

Ізсіз-тү зсіз кеткен барон Толль мен оның серіктерін іздеу ү шін жасақ талғ ан экспедицияның хабарын тың дауғ а арналғ ан ғ ылыми қ оғ амның салтанатты мә жілісінің бастапқ ы бө лігі бітуге таяп та қ алды. Қ оғ амның мә ртебелі басшылары мен жебеп-желеушілерінің ә йдік суреттері безендірген қ абырғ ағ а тақ ау кафедрада бір офицер тұ р. Барон Толль барып тү сіп, кері оралмай қ алғ ан Беннетта аралына Новосибирь архипелагынан Мұ зды мұ хит арқ ылы ескекті желқ айық пен жү зіп барып қ айтқ ан батыл тең ізші осы. Оның поляр бұ рқ асынына тотық қ ан ер келбеті кафедрада жатқ ан баяндамасының қ олжазбасы мен алтын тү йме ә м ордендер ә шекейлеген тең ізші мундиріне шағ ылғ ан шамның жасыл қ алпағ ының тасасында кө мескі кө рінеді.

Кафедра алдындағ ы жасыл шұ ғ амен жабылғ ан ұ зын ү стелдің басында қ оғ ам Советінің мү шелері – терістік астанада тұ ратын кілең кө рнекті ғ алымдар мен атышулы жиһ ангездер отыр. Ортада – председатель. Ол кө зін жұ мып баяндамашының біркелкі дауыс ырғ ағ ымен қ алғ ып отырғ ан тақ ылетті. Шағ ын зал аузы-мұ рнынан шығ ады.

Баяндамашы қ ұ тқ ару экспедициясының қ иын-қ ыстау сапарын, қ ұ рлық тан Новосибирь аралдарына дейінгі сең гір-

сең гір мұ з шоқ ылары арқ ылы желқ айық ты нартағ а артып алып жү ргендегі жол азабын, Қ азандық аралының жиегінде тең іздің ашылуын кү тіп жаздай жатқ анын, жағ а бойлап жү згендегі сең мен айқ астарын жә не Беннеттағ а тең із арқ ылы қ алай қ аймық пай ө ткенін тү гел айтып та берді. Жыл он екі ай мұ з қ ұ рсанып жататын осынау қ у медиен аралды сыпаттап алып, ол одан Толльдің лашығ ын тапқ анын, онан қ алғ ан заттар мен арал бедерін суреттей келіп: «Бү гін тү стікке қ арай аттанамыз, бар мә зіріміз он бес-жиырма кү ндік. Дін аман тегіс саумыз» деген сө збен тә мамдалғ ан қ ұ жатты жайды.

– Сонымен, – деді баяндамашы даусын кө теріп, – мың да тоғ ыз жү з екінші жылдың жиырма алтыншы қ азанында барон Толль, астроном Зееберг жә не кә сіпкерлер якут Василий Горохов пен тұ ң ғ ыс Николай Дьяконов Беннетта аралынан тү стікке, Новосибирь аралдарына қ арай мұ з ү стімен жолғ а шық қ ан. Алайда олар бұ л кө здеген жеріне жете алмағ ан – біздің экспедиция ондай ешбір белгі кө ре алғ ан жоқ. Сонда осы жаужү рек жиһ ангездер қ айда кетті? Олардың жол- жө некей опат болғ анында еш кү мә н жоқ. Қ азанның аяғ ына таман бұ л ендікте кү н деген болмайды, тү ске тармаса ғ ана қ ылаң ытатын алегеуімнің ө зі екі-ү ш сағ атқ а ғ ана созылады. Аяз 40 градусқ а дейін барып, ауық -ауық алай-дү лей боран соғ ады. Бірақ бұ кезде тең із қ атпайды, жылымнан аяқ алып жү ру жоқ. Бә лкім, жиһ ангездер боранғ а тап болып, беті кілегейленіп жатқ ан жылымғ а тү сіп кеткен шығ ар. Ә лде арқ адан қ ысқ ан аяз бен ішті жалағ ан аштық тан ә бден ә лі қ ұ рып, сең нің сергелдең інде ө ліп кетті ме екен, себебі оларда ит жоқ, желқ айық пен мү ліктері тиелген нарталарды ө здері сү йреген. Тіпті кө зге тү ртсе кө ргісіз поляр тү нінде желқ айық пен кілегей тең ізге шьғ ып дү лей дауылда суғ а кетуі де кә дік. Қ алай болғ анда да олар Мұ зды мұ хиттың тү бінде мә ң гі тыныштық қ ұ шағ ына кірген тә різді, ал барон Толль

сарсылып сонша іздеген Санников жері деген атымен жоқ, оғ ан кө здерің ізді жеткізуге мен де тырыстым.

Баяндамашы кафедрадан тү сіп кетті. Баяндаманың соң ғ ы қ орытынды сө зінен туғ ан алакү лік ә серден тың даушылар ойын ү рей билеп алды. Кенет ақ ырғ ы қ атардан бір ащы дауыс шық ты.

– Сондай бір жұ мбақ жер ә йтеуір бар! Зал толқ ып кетті.

– Бұ л кім! Қ ай сә уегей ө зі?.. – деген дауыстар шығ ып қ алды.

Председатель ызбарлы жү збен отырғ андарды бір шолып ө тіп, қ оң ырауды шылдырлатты да, зал тыншығ ан тұ ста тіл қ атты:

– Қ оғ ам мү шелерінің жалпы жиналысына жә не қ онақ тарғ а ғ ылым жолында қ ұ рбан болғ ан жиһ ангездер: барон Толль, астроном Зееберг, кә сіпкерлер Горохов пен Дьяконовты еске тү сіріп, орнынан тұ руды ұ сынамын.

Барлығ ы орнынан тұ рды.

– Ширек сағ атқ а ү зіліс жариялаймын. Есікке таман отырғ андар сыртқ а лап қ ойды. – Совет мү шелері баянда- машыны алқ алап алды, ал олардың бірі академик Шенк, кә дімгі барон Толль экспедицияның кең есшісі ә рі ұ йымдастырушысы болғ ан зерттеуші алпамсадай денесімен сығ ылысып, соң ғ ы қ атарғ а қ арай тартты. Ысырылғ ан орындық тардын жұ рттың дабыра-шуының арасынан оның даусы ө ткем шық ты:

– Санников жері бар деп сеніммен айтқ ан ә лгі адам мағ ан келсінші, сө йлеселік.

Топырлағ ан тың даушылардың ортасынан оның шақ ыруына қ ара кеудешелі бір жас жігіт бері бө лініп шық ты. Ұ сақ ә жім ө рнектей бастағ ан қ оң ырқ ай жү зінен жазғ ы аптаптың, қ ысқ ы ү скіріктің, ызғ ырық желдің табы байқ алады. Шенкке таяу келген ол:

– Айтқ ан – мен, қ ажет болса тағ ы да қ айталауғ а бармын!

– деді.

– Кітапханағ а қ арай баралық. Мынау ығ ы-жығ ыда ә ң гімелесу мү мкін емес, – деді Шенк батыл жігітке қ алың қ асты тү ксиген қ абағ ының астымен сынай қ арап.

Жас жігітті қ олтығ ынан алып Шенк бү йірдегі есікпен кітапхананың Қ оғ ам кең сесі орналасқ ан ақ ырғ ы бө лмесіне алып кірді.

– Ал қ ұ лағ ым сізде. Қ ане, Санников жері жайында не білесіз?

– Ә уелі ө зімнің кім екенімді баяндауғ а мұ рсат берің із, – деп жауап қ атты жігіт. – Саяси жер аударылушы ретінде мен бес жыл Яна ө зенінің сағ асындағ ы Казачье селосында тұ рдым. Сол аюлы мекенде, анығ ырақ айтқ анда, ақ аюлы тү кпірде тұ рып мен жергілікті кә сіпкер дегендермен таныстым, астаналық мә дениет тұ рғ ысынан қ арағ анда олар

– тұ рпайы, топас адамдар, ал жақ ын білгенге ер кө ң ілді, ізгі жанды, мейірбан кісілер. Жыл сайын кө ктемде кү н ұ зарғ ан, бірақ мұ з ә лі берік кезде олар қ орқ у-ү рку дегенді білмей, мамонт сү йегін ә келу ү шін Новосибирь аралдарына жанкешті сапар шегеді. Ол арада мамонт сү йегі мол болса керек... Сол кә сіпкерлердің кейбіреуі Санников жерін анық кө рген жә не оның бар екеніне сенімі де берік.

– Мұ ның ыз сенімсіздеу! – деп сө зін бө лді Шенк. – Жаң а баяндамадан есіттің із ғ ой, Санников пен Толль кө рген тау алып мұ з шоқ ысына ұ қ сайды. Ендеше, Қ азандық аралынан кө ріну ү шін топшылап жү рген жердегі таудың биіктігі екі мың екі жү з елу метр болуы керек. Ондай заң ғ ар таудың Мұ зды мұ хит ортасында болуы мү мкін емес.

– Бұ л да болжам, бірақ деректі дә лел емес.

– Ол аз десең із, Толль Беннетта аралына тү спей тұ рып, жер болуы ық тимал деген тө ң іректе «Заря» яхтасымен ерсілі- қ арсылы жү ріп, оны ә уре-сарсаң боп босқ а іздеген.

– Оны былай деп дә лелдеуге болады, жұ мбақ жер теріскейге қ арай жатыр, Санников жә не басқ алар ойлағ андай

ол Қ азандық аралына жақ ын да жатқ ан жоқ, оның ү стіне олар оны кө ргенімен де қ ашық тығ ын болжай алғ ан жоқ, – деп жігіт те беріспеді.

– Сө зің іздің жаны бар! – деді Шенк. – Алайда осы аса дү дә мал деректен ө зге қ олда ештең е жоқ тығ ында болып тұ р ғ ой мә селе. Оғ ан ө зің із де келісерсіз, ә йтеуір қ ұ стардьң терістікке қ арай ұ шатынынан басқ а қ андай мағ лұ мат бар бізде.

– Ал осыны неге толық айқ ын дерек демеске! – деп таң данғ ан сың ай танытты жігіт. Оны Врангель-ақ айтқ ан Майдель қ ұ птағ ан, ал Солтү стік тұ рғ ындары болса, Сібірдің терістік жағ алауларындағ ы жазғ ы қ ұ с базары екі алқ апқ а бө лінетінін дә л кө рсетіп берді: біріншісі – Хрома ө зенінен Омолоя ө зеніне дейін де, екіншісі – Якан мү йісінен батысқ а қ арай елу шақ ырым жерден Рыркайпий1 мү йісіне дейін.

– Қ ұ стар батыс жақ тан Новосибирь аралдарына, ал шығ ыстан – Врангель аралына қ арай ұ шады, – деп қ арсыласты Шенк.

– Бұ рын осылай делініп келген, бірақ бұ л дұ рыс емес. Врангель аралы аса биік ә рі қ ұ з-тасты, жаз бойы қ ар астында жатады. Қ аз-ү йрек сияқ ты қ ұ стардың ұ я салуына жер тым тар. Бірақ бізді қ ызық тыратыны – батыс бө лек.

– Иә, Новосибирь аралдарына қ ұ стар содан ұ шады.

– Бақ сақ, бұ л аралдарда жаз жайлап қ алатын қ ұ стар шамалы, басым бө легі тізбектеліп терістікке ұ ша беретін кө рінеді. Мұ ны Устьянск, Орыс сағ а, Ожогинодағ ы аралдарғ а барып кеп жү ретін кә сіпкерлер сан мә рте дә лелдеді, оны Санников та білген секілді. Ұ шатындары балдырмен кү н кө ретін, жә ндіктерді жә не ө сімдіктерді қ орек қ ылатын ақ қ аз, шің кілдек, ә р алуан ү йректер, жылқ ышы, шымшық, тағ ы сол секілділер. Бұ ғ ан қ арағ анда терістікте ө сімдіктері мол жә не ә жептә уір аумақ ты қ ұ рғ ақ жер бар екені кә міл.

1 Рыркайпий – қ азір Шмидт мү йісі боп ө згерген Солтү стік мү йістің чукот тіліндегі аты.

– Иә, ол – Беннетта аралы, – деп сө з қ осты Шенк.

– Толль қ алдырғ ан қ ұ жаттардан біз бұ л аралда суық торғ ай, қ асқ алдақ тың екі тү рі, жылқ ышының бір, шағ аланың бес тү рі жаз жайлап шығ атынын білгенбіз. Жыл қ ұ старының басым бө легі осылар ғ ой. Бұ ны бір деп қ ойың ыз. Ә лгі қ ұ жаттағ ы жә не бір сө зге кө ң іл аударғ аның ыз бар ма? Толль тү стіктен терістікке ұ шқ ан қ аршығ аны, терістіктен тү стікке ұ шқ ан сұ ң қ арды, солтү стіктен топталып ұ шқ ан, яғ ни жаз аяғ ында жаң ағ ы жұ мбақ жерден қ ұ рлық қ а кө шкен қ аздар керуенін де кө рген ғ ой.

– Дұ п-дұ рыс! – деп мақ ұ лдады академик.

– Толль тағ ы да былай дейді: Қ алың тұ манның қ ырсығ ынан ө ткен жолғ ы Санников жері сияқ ты ә лгі қ ұ стар ұ шып шық қ ан жерді кө ре алмадық.

– Зердең із қ андай зерек! – деп қ айран қ алды Шенк.

– Баяндаманы зейін қ оя тың дадым, Толльдің қ ұ жаты да менің Санников жері бар, бұ рын ойлағ андай емес, ол терістікке қ арай деген сенімімді бекіте тү сті. Сондық тан да ө з ойымды бү кпей айтуғ а тура келді. Ал Беннетта аралына келетін болсақ, ө зің із де есіттің із, ол аядай ғ ана, ә рі ө зін мұ з басып жатыр, яғ ни жаң ағ ыдай жыртылып-айрылғ ан қ ұ старғ а тұ рақ бола алмайды. Оны Толль де айқ ындай тү седі: суық торғ ай, жылқ ышы, шағ ала, шің кілдектің екі тү рі – жазғ ы меймандарының бар болғ аны осы.

– Солтү стікке тым сұ ғ ынып, мә селен 80 градус ендікте жатқ ан аралдың мұ зы ә лгіден де қ алың болмасына кім кепіл, демек, ол да кө п қ ұ сты азық тандыра алмайды.

– Сонда бұ л есуас қ ұ стар қ айда ұ шып жатыр? – деп кү лді жігіт.

– Оны, шын сырым, білмеймін. Бә лкім, Солтү стік полюсты басып Гренландия асатын шығ ар, Бірақ бұ да онша нанымды емес, – деп иығ ын қ озғ ап қ ойды Шенк.

– Поляр мұ хитының мә ң гі мұ здарының ортасында солтү стікке сұ ғ ынып жатқ анымен де Санников жерінің ауа

райы ерен бір ә сердің ық палы тиіп, тү стікке таман тұ рғ ан Беннетта мен Новосибирь аралдарына қ арағ анда жылырақ болуы ық тимал деп, неге осы болжам жасамасқ а?

– Ғ афу ө тінем, мұ ның ыз енді қ ұ рғ ақ қ иял! – деді сә л шамданың қ ырап қ алғ ан академик. Бұ лай ойлауғ а қ ұ стардың ұ шу бағ ытынан басқ а ешбір негіз жоқ.

– Бә лкім, онда жер қ ыртысын жылытып тұ ратын жанартау, я ыстық арасан бар шығ ар, – деп жігіт те болар емес.

– Жанартаудың тү тіні болса, сіздің кә сіпкерлерің із бен тең ізшілерің із баяғ ыда-ақ аң дар еді ғ ой. «Фрамамен» жү зіп, сең мен бірге ақ қ анда Нансен де осы жұ мбақ жер бар деген тө ң іректе біраз жү рген, бірақ ештең е кө рмеген.

– Ал сізге Солтү стікте ө мір сү рген онкилон деген халық тың аяқ астынан бірі қ алмай тү гел жоғ алып кеткені белгілі ме? Чукчалар ығ ыстырғ ан олар қ ұ рлық тан мал- мү лкімен кетіп қ алыпты, қ айтып ол жайында ешкім ештең е есітпеген, қ айда екені белгісіз.

– Иә, олар жайында Врангель, Норденшельд пен Майдель мағ лұ мат жинағ аны есімде. Бірақ мен этнографиямен шұ ғ ылданбаушы ем...

Кітапханағ а қ атты естілген қ оң ырау ү ні академиктің сө зін ү зіп кетті де, Шенк орнынан тұ рды.

– Келесі баяндаманы тың дауғ а баруымыз керек. Ал сіздің ойларың ыз мені қ ызық тырайын деді, ә лі де ә ң гімелесуіміз қ ажет. Бір жұ мадан соң кешкілік мағ ан ү йге келің ізші. Міне, менің мекенжайым.

Шенк ә миянынан визит карточкасын алып, жігітке ұ сынып тұ рып, тағ ы бір ой ұ штығ ын шығ арды.

– Ә лгі онкилондар жайында ә дебиеттерден ақ тарып қ арармын. Жә не Толльді іздеу ү шін жаң а экспедиция жасақ тау жө нінде академияның тамырын басып, бірдең е шығ арына кү мә нім кү шті болса да, негіз қ алай берейін. Қ алай болғ анда да, келіп кетің із.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒