ЖОЛСАПАР. МАМОНТТАР ҚОРЫМЫ

ЖОЛСАПАР

Ақ ша мен қ ұ жаттарын тү гендеп алып бір айдан кейін Горюнов шығ ысқ а жол тартты, ғ ылыми барлау қ ұ ралдарымен жә не басқ а жарақ тарын ө зімен бірге ала жү рді, олардың

ішінде су жаң а ү ш мық ты нарта мен бір ү лкен байдарка бар. Байдарка бө лек-бө лек болғ анымен, жарты сағ аттың ішінде қ ұ растырып, жү зіп жү ре берерлік. Оғ ан тө рт адам, ү ш нарта жү гімен жә не он ит еркін сияды, ал бұ л дегенің – экспедиция мү шелерінің екі жағ дайда да тең ізден ө туіне мү мкіндік беретін дү ние.

Иркутскіден Качуг арқ ылы Ленаны бойлай тө мен қ ұ лдилайтын ат-шана жолы, кә дімгі ә кімшілік жер аударылғ андар ө лкесінің жадау астанасы – Якутскіге шейін шеті де, шегі де жоқ оппа қ арды қ ақ тіліп, мұ з қ ұ рсанғ ан ө зендерінің жақ пар тасты жарқ абақ тарының астынан ө тетін келең сіз де кө ң ілсіз ұ зақ жол басталды. Одан ә рі жол Алдан ө зенінің сағ асымен, Верхоян жотасының тү ксиген шың - қ ұ здарының арасымен кетті. Сонан соң жол ө лкенің бір пұ шпағ ында, сағ асына шатырына шейін қ арғ а кө мілген Казачье селосы орнағ ан Яна ө зенінің кең арнасы мен кемер- қ ырқ аларын басып тартады. Якутскіден ә рі кү ннің кө зі тіпті кө рінген жоқ, қ ырқ алардан асқ ан соң қ ысқ ы поляр тү ні басталды, боран болмағ ан тынық кү ні жолды тек жұ лдыз жарығ ымен, ай сә улесімен, терістік шапағ ымен ғ ана ажыратасың.

Ақ панның аяғ ында артынып-тартынып Горюнов Казачьеге келді. Онда экспедицияғ а не қ ажеттін бә рін қ амдап, отыз ит тауып, оларғ а қ ақ тағ ан балық (юкола), адамдар ү шін азық -тү лік, киім-кешек, шаң ғ ы ә зірлеп жолдастары да кү тініп отыр еді. Екі кә нігі кә сіпкер – барон Толльмен бірге хабар- ошарсыз кеткен серігінің інісі якут Никита Горохов пен казак Капитон Абрамович Никифоров те экспедицияғ а қ атысуғ а келісті. Новосибирь аралдарына екеуі де ә лденеше мә рте болып, соң ғ ы рет Толльді іздеп бү кіл жағ алауды шарлап шық қ ан. Санников жерінің бар екеніне екеуінің де сенімі кә міл жә не ашық кү ндері Қ азандық аралындағ ы биіктен оны кө ргендерін айтып иландыратын. Осынау жұ мбақ жер

оларды біздің ү ш жолдастан кем желіктірген жоқ, сол аралды алғ ашқ ы болып ашу арманы қ уаныштарын қ ойнына сиғ ызбады.

Казачье селосы Яна ө зенінің атырау басынан жоғ арырақ оң жағ ада біртегіс тө бешікке, терістік ендіктің 71 градусы мен орманды алқ аптың теріскей бетіне орналасқ ан. Шатырларына шейін қ ар кө міп кеткен бірнеше казак тамдары мен кө пес ү йлері, бірнеше якут жаппалары мен шағ ын шіркеу адырды бойлай бей-берекет созылып жатыр. Жеркепелердің мұ ржасынан ө рілген тү тін мен тандыр жақ қ ан жаппа тү ндігінен ұ шқ ан ұ шқ ын, қ ар басқ ан қ оң ырау мұ нарасы ғ ана ө зінің кү йкі кө леміне қ арамай, Приянск ө лкесінің бү кіл терістігі ү шін аса мә нді – адам тұ рағ ы барын аң ғ артады. Терістікті шығ ыс пен батысты тү гелдей тундра алып жатыр, қ ыс қ айда кө з тастасаң да – аппақ айдын, мидай жазық та емін-еркін ұ йтқ ығ ан жел, бұ рқ ырағ ан боран шиырлап тастағ ан касат қ ардан тұ рғ ан қ алың кү ртік. Тү стіктен кө з ұ шында тырбиғ ан селдір тоғ ай қ арауытады да, ашық кү ндері Янаның сағ асын басқ а дү ниеден бө ліп тастағ андай Кулар қ ырқ асының шың дары шең берленіп кө з алдына тұ ра қ алады.

Екі аптада дайындық тегіс аяқ талды да, наурыздың ортасында кү н бір сағ ат болып ұ зарғ анда экспедиция жолғ а шық ты. Саяхатшыларды ү ш нартасымен Новосибирь аралдарына дейін каюрларымен (ит кү тушілер) бес нарта шығ арып салды. Олар ө здерімен бірге аралдардағ ы қ оймағ а қ оюғ а жә не жолда ауқ аттануғ а деген адамдардың ас-суы мен иттердің азығ ын ала жү рді.

Терістік батысқ а жол Яна атырабының бір қ олтығ ынан шығ ып, ылғ и тасығ ан судың астында қ ала берген соң, тұ рғ ындары тастап кеткен Устьянскінің жұ рты жанынан ө теді. Жолдың біртегіс болуы арқ асында олар екі кү нде сағ ағ а да жетті. Ақ жазық енді ө зіндей аппақ, теп-тегіс тең із бетімен ұ ласты. Алайда онда ана жерден бір, мына жерден бір белес-

белес белдей бұ лдырап аралдар, оң жақ тан кө з ұ шында терістікке барып сү ң гіген қ ұ рлық тың мү йістері қ арауытады. Бір тү ні болса да Яна ө зені тү стіктен ағ ызып ә кеп, тең із теуіп тастағ ан ағ ашты жағ ып жағ ада қ онып шығ у ү шін олар бұ ғ азды кесіп ө тіп, жолды осы бағ ытқ а бұ рды.

Осылай олар Ярок аралын, жалғ ыз жаппалы Манико мү йісін, атшаптырым Селях бұ ғ азын, Туруктак, Ванька, Дарычан мү йістерінен асты. Дарычаннан Чуркин мү йісіне дейін жағ алауды бойлай келіп, онан Аббелях бұ ғ азын кесіп ө тіп, қ ұ рлық кеп шумақ талатын Киелі Тұ мсық мү йісінің тү стік бетін ала Горохов қ осына келіп аялдады.

Сағ адан екі жү з шақ ырымдай осы жолғ а табаны кү ректей тө рт кү н кетті, себебі олар иттерді ә дегеннен қ алжыратып алмас ү шін асық пай жү ріп отырды. Тең ізбен жү ргенде адым аштырмайтын іркіс-тіркіс мұ з шоқ ылар Лена ө зенінің атырауы мен Киелі Тұ мсық тың омырауына келіп сұ ғ ынғ ан ү лкен бұ ғ азда онша қ алың да, ұ зын да емес еді, сондық тан оны айналып ө туге де болатын. Кү н бұ лың ғ ыр, бірақ тымық - тұ ғ ын.

Горохов қ осы дегені – сусің ді сырғ ауылдан салынғ ан не терезесі, не пеші жоқ, от жанып тұ рғ анда ғ ана жылитын жалғ ыз ошағ ы бар екі қ оржын там. Оларда ара-тұ ра кө ктемде итбалық пен морж, кү зде жабайы бұ ғ ы мен ақ аю аулағ ан кә сіпкерлер тұ рып кетеді.

Қ осқ а келген кү ні кешке таман аспан айық қ ан шақ та ү ш жиһ ангез ашық тең ізді кө зден кө легейлеп тұ рғ ан, қ ұ м кемері бағ зы бір замандағ ы жанартау жарылысынан балқ ып, қ ап- қ ара бағ ана болып қ ұ йылғ ан Киелі Тұ мсық тың биік жарына қ арай тартты. Бір сең нен бір сең ге тырмысып, олар мү йістің ұ шар басына да шық ты. Қ арсы алда ақ қ арды айқ ара жамылып кө сіліп жатқ ан шалқ ар тең із, тек ана тұ ста бір, мына тұ ста бір қ арғ а кө міліп қ арауытқ ан мұ з шоқ ылар.

Айдынның кө кжиекпен астасқ ан тұ сында, тұ п-тура терістікте тө рт шоқ ылы жалпақ жота – Ү лкен Ляховский аралы бұ лдырап тұ р, аппақ дү ниедегі қ ара ноқ аттар қ ұ з- жартастарды аң ғ артқ андай. Бұ л – кә сіпкерлер жиі баратын мамонт сү йегі мол Новосибирь аралдарының ең жақ ыны. Тура жү рсе, ол алпыс-жетпіс шақ ырымдай ғ ана. Зерттеуші жиһ ангездеріміздің жолы соны жанай ө теді.

Кү н ұ ясына қ онды. Мұ з айдынынан ызғ ырық жел есіп, барлаушылар кө з байланбай қ осқ а жетіп алуғ а асық ты, онда ошақ та от лаулап, мосыда бұ рқ ылдап ас пісіп жатыр. Ү стел кә десіне жарап кеткен жол жә шіктерінің ү стінде тә релкелер тізіліп қ алғ ан. Шағ ын жә шіктерді орындық қ а ұ қ сатып, қ орқ орын тісіне басқ ан Горохов пен Никифоров ошақ қ а итіне мініп, келсе-ақ асқ а бас қ ойғ алы жолдастарын кү тіп отыр. Олар иттерді доғ арып, тө сек-қ аптарды жайып, басқ а шаруаны бағ ана тындырғ ан. Жапсарлас лашық тан ә зіл-қ алжың, кү лкі естіліп тұ р, онда экспедицияны аралдарғ а шейін шығ арып салмақ шы бес нарталы каюрлар жатыр.

Ертең іне кү н шығ а ә рқ айсысына сегіз-тоғ ыз ит жегілген сегіз нарталы керуен қ ұ рлық пен қ ош айтысып, Киелі Тұ мсық тың ү шкір қ ұ здарын орай ө тіп, тең із арқ ылы терістікке қ арай шұ бап жө ней берді. Алақ аншық тап қ ар жү ріп кеткенімен, біртегіс жерде иттердің жү рісі де ө нік, шаң ғ ышылар ә рең еріп отыр. Ал жолда сең гір-сең гір сең дер басып қ алғ ан жерде қ арғ а адым жер мұ ң, нарталардың ө туіне ең іс іздеп, ә рқ айсысын жеке-жеке ө ткізуге тура келді. Нарталарды біреуі артынан итеріп, біреуі бү йірінен сү йеп, шаң ғ ы таяғ ымен демеп, кісілер иттерге кө мек беріп отырды. Сең дердің арасынан ө туге ың ғ айлы жол табылмағ ан жағ дайда олар беліндегі балталарын іске қ осады. 30-40 градус аязда ә бден шың ылтырланып алғ ан мұ з балта тисе-ақ шыныдай шытынап, шытырлай ұ шады. Балта даусы шық қ ан кезде кү ллі нартаның иттері аялдаманы пайдалануғ а уә делесіп қ ойғ андай,

қ арғ а бауырын тө сеп жата-жата қ алысады, бә збір осыдан соң ширек сағ ат жол азабын тартатындарын алдын ала сезгендей.

Осылайша бірде баяу, бірде шапшаң, жалпы сағ атына жеті шақ ырым жү ріп, олар тү с ә летінде аралдың жарты жолына да келді. Иттерін доғ армай, ө здері шалып алғ алы тоқ тап, олар салқ ын ет, кепкен нан, ыстық шаймен тү стік жасады. Шай қ айнату ү шін олар от жағ ып ә лектенген жоқ. Тү сте тоқ тағ ан жерде от жағ ып, су қ айнатып уақ ыт алдырмас ү шін Горюнов астанадан термос ала келген-ді. Отқ а қ оймай-ақ ып-ыстық болып тұ рғ ан шайды мейірі қ ана сораптап ішкен сайын каюрлар осынау ғ ажайып ыдысқ а қ айран қ алады. Отыз градус суық та сырты қ ол қ арығ ан ыдыстың ішінен ауыз кү йдірерлік ыстық шайдың шығ уы сиқ ырсыз мү мкін емес деп ойлайды олар. Казачьеден шық қ ан кү ні тү стік жасағ алы алғ аш тоқ тағ анда от тұ татуғ а оң тайланғ ан каюрларғ а Горюновтың қ алжың дап, шайды мен қ арғ а да қ айнатып, сендерден бұ рын ішемін дегені бар. Олар қ ұ манын отқ а қ ойғ анда, бұ л термосты алып ортан белінен қ арғ а тығ ып, бес минуттан соң айран-асыр болып отырғ ан якуттарғ а ыстық шай қ ұ йып берген. Оның қ ұ пиясын білетін Горохов пен Никифоров каюрлардың таң -тамаша қ алғ анына қ ыран-топан кү ліп, ішек-сілесі қ атқ ан.

Тү скі астан соң олар бағ анағ ы тә ртіппен тағ ы да ілгері тартты. Арал кө кжиекті кө зден тасалап, аппақ айдынның ү стіне ұ стай қ ойғ ан шымылдық сияқ ты тұ тас бір денеге айналып, қ арлы кө рпеден жеке қ арауытқ ан қ ұ здар мен жағ а жарының қ ошқ ыл таң балары ғ ана кө рінеді. Кү н батар алдында соң ғ ы сең шоқ ыдан асқ ан иттер жер иісін сезгендей бар пә рменімен зымырай жө нелді. Жерге табан тисе тыным да, тағ ам да болатынын жақ сы білетін олар жарқ абақ тың етегінде қ арайғ ан лашық ты кө ргенде ұ лып, жын қ ақ қ андай жұ ла- жұ ла тартты.

Алайда жағ а олардың аптығ ын ә п-сә тте басты, тең із қ айта басталғ ан тұ стағ ы кү згі дауыл сең дерді ерсілі-қ арсылы сапырып ү йіп тастапты да, олардың арасынаи нарталарды Кіші Қ ыстақ аталатынғ а дейін бір-бірлеп апаруғ а тура келді, бұ л ү йшікті он тоғ ызыншы ғ асырдың басында осы аралды алғ аш ыспаттап берген Геденштромның серігі жә не жолбасшысы болғ ан белгілі кә сіпкер Санников салғ ан-ды. Жү з жыл тұ рса да мынау суық тан ү йшік кө п жапа шекпеген тә різді. Тең із тұ зын бойына тартып тіреулердің сырты қ арайып, кей тұ сы бопалай бастағ аны болмаса, іші тә п-тә уір. Аралғ а бара жатып я қ айтар жолда талай кә сіпкер осы лашық та жан шақ ырғ ан сияқ ты, бә рі де тері ілгекпен ұ сталғ ан ү йшік есігі мен тө бесінің тү зу болуына кө бірек кө ң іл бө лгенге ұ қ сайды, шатырғ а ә редік-ә редік топырақ тасталып тұ рғ ан. Ү йдің жанында сумен ағ ып келген ағ аштар ү юлі жатыр, мұ ның ө зі жағ а бойлап зыр жү гіріп, қ ар астынан отын қ азып алмауғ а ө те жақ сы болғ ан.

Ұ замай қ ыстақ тың алдындағ ы алаң қ айда от тұ татылып, оның қ ып-қ ызыл жарығ ы екі жақ тан да қ апталдай созылып жатқ ан мұ з қ абырғ аларғ а тү сті.

МАМОНТТАР Қ ОРЫМЫ

Ү лкен Ляховский немесе Таяу арал геологиялық қ ұ рылымы жағ ынан керемет. Оның тө рт тайпақ, бірақ қ ұ зтасты шың, анығ ырақ айтқ анда, шың дар сілемі тү п-тү гел гранит, ал қ алғ ан жері жұ мсақ қ ұ м-қ айраң. Сондығ ынан да ә лгі шың дардан шапшып шығ ып жатқ ан сансыз бұ лақ тар мен жылғ алар жұ мсақ қ ыртысты оң ды-солды тілімдеп, шетене ө спейтін тақ ыр тө бешіктерге бө лген де тастағ ан. Ә удемге бармайтын қ ысқ а жазда беткейі мү к батпақ ты тундраны кө з алдың а келтіріп, терістікке қ арағ ан ылдилар мен терең сайларында қ ар жатады.

Астын қ улағ ан толқ ынның қ ырсығ ынан тең ізге тө нген жеке- жеке жарқ абақ қ а ұ қ сағ ан арал жағ асы да ә лгі жұ мсақ қ ұ м- қ айраң нан қ ұ рылғ ан жә не ол ө зек пен бұ лақ жылғ аларынан бө лек-бө лек танаптар тү зген. Атам заманда қ алыптасқ ан бұ л қ абат сірескен тон, тек жазда ғ ана болар-болмас жібіген сың ай танытады. Жібіген жердің дені суғ а қ ұ лайды не толқ ын шайып кетеді, соның салдарынан арал бірте-бірте мү жіліп шө гіп барады. Тіпті судың шаюына сә л тосқ ауыл болып тұ рғ ан мынау мә ң гі тоң болмаса, арал баяғ ыда-ақ қ ұ рып кетіп, жалғ ыз гранит дің гегі қ алар еді.

Жаң ағ ы жұ мсақ қ абатта мамонт сү йегінен аяқ алып жү ре алмайсың, тіпті сол кө не жануардың тұ тас денесін де жиі ұ шыратасың. Оның тұ стастары жү ні ұ зын мү йіз тұ мсық, зең гі бабаның тү пкі атасы, канада бұ ғ ысы, жылқ ы жә не басқ а жануарлардың денесі мә ң гі тоң ның арқ асында бү лінбей, жү н- жұ рқ а, мү йізімен, ішек-қ арынымен тү п-тү гел сақ талғ ан. Жазда тоң жібіген шақ та кө п тұ сты ө зендер шайып, жеке сү йек- саяқ пен азу тістерді ағ ызып сағ ағ а, тең із жағ асына шығ арып тастайды. Осылайша жағ а жарынан да толқ ын шайып, тоң жібіп шығ ып қ алғ ан кө не жануарлардың ө лі денесін тең із қ ағ ып алып, қ ұ м-қ айраң ның астына тағ ы да тығ ып жібереді. Кейде бұ л ө лексені мың сан жыл тоң болып қ атып жатқ ан еттен тайынбайтын жыртқ ыш қ ұ стар мен азулы аң дар тік кө теріп жеп кетеді.

Ү лкен Ляховский аралының осындай ерен қ ұ рылымы жылда кө ктемде кә сіпкерлердің қ ұ лқ ынын қ ұ ртады да тұ рады; олар біртегіс тең із жағ асынан, ө зен алқ абы мен ө зен сағ асынан ө ткен жылы тоң нан бө лініп жібіген жердің бетіне шығ ып қ алғ ан мамонт сү йегін жинайды. Тоң да тамаша сақ талғ ан бұ л мамонт тістерінің бағ асы қ азіргі піл сү йегінен бір де кем емес. Оны кә сіпкерлердің қ олынан жергілікті жердегі, сырттан келген саудагерлер сатып алып, Якутскінің жә рмең кесіне апарады, одан о сү йектер ә рі қ арай Сібірге,

Россияғ а шығ арылып, тарақ, запө нке, қ обдиша, бильярд шары сияқ ты ә р алуан бұ йымдар жасауғ а ұ сталынады.

Қ азып алынғ ан жануарлар сү йегі кә сіпкер ү шін пайдасыз, соғ ан қ арап жануарлар ә леміне бағ а беретін ғ ылымғ а ғ ана қ ажет олар. Ара-тұ ра мұ з еріп жер бетіне шығ ып қ алғ ан жануарлар денесіне ғ ана ие кә сіпкерлердің басқ а да шаруасы жоқ, оны ө лшемейді де, сипаттап жазбайды да, тіпті тағ ы қ айда не жатқ анын да білмейді.

Горюнов пен оның екі жолдасы кә сіпкерлерге еріп мамонт тісін жинағ алы осы аралда бір рет болғ аны бар, олар олжаның молдығ ына таң ғ алысты, бірақ бірі де Казачьеде бұ л қ ұ былыстың қ ұ пиясын тү сіндіре алмады, ө йткені қ олында сү йенетіндей арнаулы ә дебиеті болмады.

Астанада Горюнов осы жағ ын да ойлап, бұ л жө ніндегі ә дебиеттермен де танысып, бірен-саранын ө зімен ала келген- ді. Сондық тан жиһ ангездер жағ а жарларын жітірек барламақ болып, ә рі кісілер мен иттерді тынық тырып алмақ ойымен аралда бір қ онуғ а келісті.

Келесі кү ні таң ертең Гороховтың жол кө рсетуімен ү шеуі де тең із жағ асын бойлап жү ріп кетті. Кү н кө зі шыраланып тең іздің жазғ ы жойқ ын шаруасы ә лі бастала қ оймағ ан кез, алайда шұ ғ ыласы жарғ а асылғ ан ең кек кү н біраз істі тындырып та тастағ андай. Жағ а жарларының биіктігі жиырма-жиырма бес метрдей, ұ шар басына қ атты бораннан соң ү й шатырына тұ ратын қ асат қ ардай асылғ ан кү ртік сіресіп сіреу болып қ атып қ алғ ан. Қ ысқ ы жауын-шашын, бораны жиі бұ л араның мұ з ә діптерінің кей тұ сының ені тө рт-алты метр, ұ зындығ ы жиырма-қ ырық метрге жақ ындап, қ алың дығ ы бір-екі метрден асады. Осылардың астын қ уалай жоғ ары жағ ы бірө ткей мұ здан, кейде қ атып қ алғ ан салынды – қ ұ м-қ айраң нан тұ ратын жағ а-жары басталады. Жар астындағ ы мұ з қ алың дығ ы ә р тү рлі тұ тас бір дү ние, бейне арал тү кпірін

ү ң гіп бара жатқ ан мұ з қ абырғ а іспетті. Қ абырғ алардың ара- арасы жұ қ а балшық, ұ сақ қ ұ м мен мұ з қ абаттары болып алмасады да отырады. Жардың жоғ арғ ы жағ ынан бә збір сіреу мұ з қ ұ лап тү ссе, салынды мен мұ здың сырты қ ұ мбалшық немесе шымтезекпен кө мкерілгенін кө руге болады, ал омбы қ ардың астында жатқ ан тундраның ү стің гі қ абаты да осы жыныс.

Жардың тө менгі жағ ының басым бө легін қ ыс бойы жағ адан ү ріп тық қ ан кү ртік жауып жатыр. Биіктігі сегіз-тоғ ыз метрге жететін осынау қ ұ лама кү ртікпен жардың тура ернеуіне дейін барсаң, тең із дең гейінен он екі – он бес метрдей биіктікте тұ рғ ан аралдың қ ұ рылымына кө зің ә бден жетеді.

Жағ аны барлау барысында жиһ ангездер жануарлар сү йегінің мұ зда емес, салынды қ абатында жатқ анын білді. Мұ ны аралда бұ рын кө п болғ ан Горохов та растады, ол тіпті салынды қ абатынан бітеу ө лі жануарлар да тапқ ан.

Жағ а бойлап он шақ ырымдай жү ріп, жер қ ұ рылымы тү гел біркелкі екеніне кө зі ә бден жеткен жиһ ангездер тү ске қ арай Кіші Қ ыстақ қ а қ айтып, тапқ ан сү йек-саяғ ын ала келді, оның ішінде мү йізтұ мсық тың бас сү йегі мен мамонттың тісі де бар. Жардың мұ зды бө легінен олар кү н кө зінің кей тұ сты ү ң ги тесіп, сү ң гілер тізе бастағ ан бү лдіру ә рекетін де кө ріп қ айтты.

Ас ү стінде Горюнов жолдастарына Толльдің осы бір ғ ажайып аралдың қ ұ рылымын, мұ нда жойылып кеткен жануарлар ө лігінің неліктен молдығ ын қ алай баяндағ анын айтты. Оқ ымыстының ойынша, аралдың мұ зы – алапат мұ з басу дә уіріне дейін болғ ан ү лкен бір мұ зарттың қ алдығ ы. Мұ з дә уірінің аяғ ына қ арай азайғ ан мұ зарттың ү стің гі қ абаты мү жіліп, еріп, аралдың жоғ ары жағ ынан тұ щы су қ айнарлары қ ұ лауынан тілімденіп, жылғ аларда қ ұ м-қ айраң тү зілген. Салындылардан табылғ ан ө сімдік қ алдық тарына қ арағ анда, қ азіргідей қ ына мен мү к, тырбиғ ан гү лсымақ емес, аралдың

ө сімдік дү ниесі аса бай болғ ан сияқ ты, бұ рын бұ л арада биіктігі тө рт-алты метрлік қ ызыл қ айың шоғ ы, ү йең кі-тал мұ зартқ а жақ ын жатқ анына қ арамай, ә р алуан дақ ыл ө ссе керек. Шамасы, мұ з дә уірінен кейінгі кезде бұ л жердің ауа райы жұ мсақ болғ ан тә різді, ө йткені мұ ндай ө сімдіктер қ ұ рлық та тек ендіктен бірнеше градус тү стікке қ арай ғ ана кездеседі. Ө лі мамонттардың тісінен, ұ лтабарынан табылғ ан азық қ алдық тары ә лгі жануарлардың осы ө сімдіктермен қ оректенгеніне куә. Ал ө лі жануарлардың мұ з бен салынды қ абатында жатысының ө зі олардың осы жерде ө мір сү ріп, осы жерде ө лгенін аң ғ артады.

Ал Ү лкен Ляховский аралынын мұ з дә уірден кейінгі кездің ә р алуан сү тқ оректілерінің сү йікті орны болу себебі неде?

Мұ ны былайша болжауғ а болады: жер дамуының тө ртінші дә уірінің басында Сібір қ ұ рлығ ы қ азіргіден гө рі терістікке қ арай сұ ғ ының қ ырап жатқ ан да, Новосибирь аралдары сол қ ұ рлық қ а кірген. Соң ғ ы мұ з басу дә уірінің аяғ ында, Сібірде ә лгі мамонттар, ұ зын қ ылшық ты мү йізтұ мсық тар, зә ң гі бабаның тү пкі аталарымен алғ ашқ ы қ ауымның адамдары бар кезде, қ ұ рлық тың осы қ иян шеті жіктеле жарылып, кейбір тұ сы тө мен тү сіп тең ізге батып кеткен. Биігірек жерлері бірте- бірте мұ здан арылып, ө сімдік ө се бастағ ан. Қ азіргіден кү н ә лдеқ айда жылы болғ анын жануарлар сү йегімен бірге табылғ ан ө сімдіктерден де кө руге болады. Ә рине, қ аптап келе жатқ ан топан судан жануарлар қ ыраң жерлерге қ ашып шығ ып, аман қ алғ аны анық.. Сондай жердің бірі Новосибирь архипелагының басқ а аралдары сияқ ты осы Ү лкен Ляховский аралы болса керек. Аралдардың тап тү стігіндегісі болғ ан соң ба, оң тү стікке ауғ ан жануарлардың дені осығ ан жиналыпты. Алайда ол айдынды бұ ғ аз арқ ылы қ ұ рлық тан бө лініп қ алып, аралғ а айналғ ан да, жеткен жануарлар ә лі кете алмағ ан. Жануарлардың кө п жиналғ аны сондай, азығ ы жетпей, арал олардың қ ырылғ анда қ ұ лар қ орымына айналғ ан.

Онда қ анша мамонт мекендегенін кә сіпкерлер ерте кезде алып келіп, Якут жә рмең кесіне салғ ан мамонт тісінен де аң ғ аруғ а болады. Санақ қ а қ арағ анда, олар жыл сайын мың

– мың тө рт жү з пұ т, орташа – мың екі жү з пұ т сү йек ә кеп тұ рғ ан. Ірі мамонттың екі азу тісі сексен килограмм, яғ ни бес пұ т тартады. Демек, жә рмең кеге жыл сайын екі жү з қ ырық мамонттың тісі ә келінген. Олардың дені Ү лкен Ляховский аралынан алынғ ан, себебі оны жоғ арыда суреттелгеніндей, тең із толқ ыны шайып, мұ з қ абатында жатқ ан мамонт тістерін жағ ағ а шығ арып тастап отырғ ан. Кә сіпкерлер де оларды кө біне осы арадан жинап алғ ан, бұ л мұ з қ абатын ү ң гіп, тоң қ опарып жатқ аннан, ә рине, ә лдеқ айда оң ай.

Сө йтіп, бағ зы заманда қ ұ рлық тың осы бір бө легі ө з пұ шпағ ынан жырылып, аралғ а айналғ ан соң ғ ы мұ з дә уірінің ақ ырында бұ л арада мың сан мамонт босып жү ріп бірте-бірте ө ліп біткен. Бірі жазда мұ з ерігенде лай тасқ ынғ а қ арық болғ ан, екіншісі азын-аулақ шө біне алдаусырап, мибатпақ ка батып кеткен, ү шіншісі сары маса, сә йгел-бө гелектен қ ашып, жарылғ ан мұ здың арасына қ ұ лап, кейін қ ұ м-қ айраң ның астында қ алғ ан. Мұ з басқ аннан кейін тоң арасында осылай ө лген жануарлардың ғ ана денесі сақ талғ ан. Ал жер ү стінде ө лгендердің етін жыртқ ыш аң дар мен қ ұ стар жұ лмалап, тек саусылдағ ан сү йектерін ғ ана тастағ ан. Берік мамонт тістері болмаса, бара- бара басқ а сү йектер бү лініп, кү л боп біткен. Міне, бұ л аралдың кү ллі терістік жағ алаудан кә сіпкерлерді қ ызық тырғ ан мамонт сү йегінің басты қ оймасына айналу себебі содан.

– Ляховский аралындағ ы қ азбалы мұ здың шығ у тегіне деген Толльдің кө зқ арасын оқ ымыстылардың бә рі бірдей қ ұ птай бермейтінін ескере кеткен абзал, – деді сө зінің соң ына қ арай Горюнов. – Мә селен, Толльмен бір мезетте зерттеген Бунге бұ л мұ з бағ зы мұ зарттың қ алдығ ы емес, кейін пайда болды деген пікір сабақ тайды. Мұ ндай мұ здар су қ ата солтү стік Сібірде кү ні осы уақ ытқ а дейін тү зіледі.

Кү згі аяздан жарылып, қ ыс қ ар толғ ан мұ з жарығ ынан кө ктемде тоң топырақ қ а қ ұ йылғ ан судың қ атуынан пайда болады ол. Олай болса, бұ л мұ здар мамонттар ө мір сү рген дә уірден кө п бері.

– Мұ з бертінгі болса, жануарлар қ алай оның арасында қ алғ ан? – деп сұ рақ қ ойды Костяков.

– Мә селенің ө зі де жануарлар қ аң қ асының мұ зда емес, тундра қ ыртысы мен мұ з қ абатының арасында жатқ анында болып тұ р ғ ой. Толль осыны аң дап, атап айтқ ан.

– Демек, олар қ орыс-қ опалы тундрада жайылып жү ріп, ұ шып ө лген де! Сонда тундра олардың тұ сында мибатпақ ты болғ аны ғ ой. Біз мұ нда ә жептә уір ағ аш, шү йгін шө п ө скен деп естіп едік, – деп сө з қ осты Ордин.

– Бунгенің пікіріне баксақ, солайы солай, – деп жауап берді Горюнов. – Бірақ менің кө біне Толльдін болжамына ден қ оятыным мынадан. Біз бү гін жарқ абақ тардан тундра топырағ ының арасындағ ы қ абаттардың мұ здан қ ұ рылмай, қ айта мұ з арасындағ ы жарық шақ тарды топырақ толтырғ анын кө рдік.

– Сібірдің солтү стігінің мұ зданып бара жатқ анына Ляховский аралынан басқ а дә лел бар ма? – деп сұ рады Ордин.

– Мә селе оның бар екенінде болып тұ р ғ ой. Толль мұ з кө шкіні кері шегінген кезде қ алғ ан кө не мореналарды, яғ ни балшық пен қ ұ м жентектелген қ ойтастарды Таймыр тү бегінен де, Анабар ө зенінен де, Қ азандық пен Жаң а Сібір аралдарынан да тапқ ан. Миддендорф эррат қ ойтастарын, яғ ни мұ з ә лдеқ айдан домалатып ә кеп Таймыр тү бегінің ана жеріне бір, мына жеріне бір тастағ ан қ ойтастарды кө рген1.

– Қ азбалы мұ здың басқ а да тү зілу тә сілдері туралы менің бір оқ ығ аным бар, – деді Ордин. – Тундрадағ ы кө лшіктер кө біне тү біне дейін қ атады, егер ол кө ктемде еруіне ерік

1 Тың деректерге қ арағ анда Сібірдің терістігі тегіс 60-62 градус Солтү стік ендікке дейін кү шті мұ здануғ а ұ шырағ ан.

бермейтін лай-топырақ пен кө мкерілсе, қ азбалы мұ зғ а айналады. Қ ырқ а баурайындағ ы тау-тө бе кү ртік қ арлар да қ ұ м-қ айраң мен лай басса, біртіндеп мұ зғ а айналады жә не оның сыртқ ы қ абаты кездейсоқ бұ зылмаса, ол міз бақ пайды.

– Дұ п-дұ рыс! – деп қ остады Горюнов. – Олардың тү зілетін тағ ы бір тә сілін айтайын. Бұ лар – Сібір ө зектерінің жағ асында кейде қ алың дығ ы да, ені мен кө лденең і де тұ п- тұ тас болып жататын тоң мұ здар. Оларды да кө ктемде қ ұ м мен лай басуы кә дік. Ондай қ азбалы тоң мұ здардан мамонтпен бір мезгілде жасағ ан жануарлардың денесі шық қ аны бар. Алайда қ азбалы мұ здар мә селесінің кө лең келі жақ тары ә лі кө п екенін мойындау керек, олар ө з зерттеушілерін кү тіп жатыр. Кү ні бү гінге дейін бұ л мә селемен ешкім де арнайы, жан-жақ ты шұ ғ ылданғ ан жоқ.

– Мағ ан мамонттар мен оның тұ стастарының тіршілігі мен қ ұ рып кетуі туралы мә селе де жеріне жеткізе баяндалмай, ә лі де терең ірек зерттеуді қ ажет етіп жатқ андай кө рінеді де тұ рады, – деді Ордин. – Ал мысалғ а, олар не ү шін кө шкінмен жү рген немесе ө зендердегі тоң мұ здарғ а неліктен шық қ ан?

– Бұ л тү сінікті емес пе: олар маса мен бө гелектен, басқ а да шағ атын жә ндіктерден бас сауғ алағ ан, бә лкім, ол кезде ә лгіндей шыбын-шіркейлер тіпті кө п болғ ан шығ ар. Кү ні бү гін де солтү стік бұ ғ ылары жазда сү йтеді, сә йгелден бас сауғ алап ерімей қ алғ ан кү ртікке, тоң мұ здарғ а, тең із жағ асындағ ы мұ зарттарғ а шығ ып кетеді, мү кке тойғ ан олар жусап иә кү йіс қ айырып сол салқ ын жерде сағ аттап тұ рады. Ә рине, мамонт мә селесінде мұ нан басқ а да тү сінік керек ететін тұ стар жетіп жатыр. Аталмыш жануарлардың қ ұ рып кетуі ауа райының нашарлауынан деседі. Бірақ ауа райы бірден нашарламағ ан, тұ тас ғ асырларғ а созылғ ан сияқ ты, олай болса қ ұ рып кетер алдында ол жануарлардың тұ қ ымы азып, ұ сақ талуы керек еді. Бұ л жағ ы ә лі қ араң ғ ы, сондық тан сү йектерді қ айткенмен кө п жинап, осы мә селенің бетін ашу керек.

– Ә лде осы мә селемен шұ ғ ылдансақ па екен? – деп қ алды Костяков.

– Бір жылдан соң Россияғ а оралып, университетті бітіріп алайық, арғ ы жағ ын кө ре жатармыз...

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒