Қарт кісілерге деген қарым-қатынас.

Қ ытай ауызекі мә дениетінде қ арт кісілермен қ арым-қ атынас кезінде қ арапайым ережелерді ұ стану қ ажет. Біріншіден, қ арт кісілермен «сіз» деп сө йлесу, екіншіден, «тегі+ляо» модельін таң дау керек. Сө йлесушінің тегі белгісіз болса, xian sheng – сиеньшэн («мырза») немесе lao ban – лао бэ» («бастық », «қ ожайын») деп тіл қ атқ ан жө н. Осындай қ арым-қ атынас жас ерекшелігіне қ арамайды. «Ағ а» (da shu – да шу»), «бауыр» (da ge – да гы)деген ү ндеулер жас шамасынан қ арай қ олданылады. Ер адамдар қ арым-қ атынас кезінде барлық ү ндеулерге оң кө здермен қ арап, қ арсылық білдірмейді. Сонда да, олар іштей осындай қ арым-қ атынасқ а келіспеуі мү мкін, алайда олар ондай жағ дайда сыртқ а ешқ ашан кө рсетпеуге тырысады. Ауызекі сө йлесуде жас адамдар бейтаныс қ арт кісілерге қ азақ мә дениетіндегідей сө йлеседі. Мысалғ а, егде ә йелдерге «тә те» (da ma – да ма); егде ер адамдарғ а «ағ а» (да шу). Қ арт кісілер қ арым-қ атынас кезінде жастарғ а келесі модель арқ ылы ү ндейді: «қ ызым»(gu niang – гун ньян) немесе «балам» (xiao huo xi - сяо хуо дцз). Жасө спірімдер арасында жә не кә сіби жаргондардағ ы қ арым-қ атынас. Мектепте, жоғ арғ а оқ у орнында оқ ушылар мен студенттер бір-бірімен ө зара қ арым-қ атынас кезінде таныс болмаса, «tong xue – тонг шюйе» (бірге оқ имыз) = сыныптас, қ ұ дасы, топтас, «группаласы» сө з тіркестер арқ ылы сө йлеседі. Егерде оқ ушылар я студенттер бір-бірін таныса, қ арым-қ атынас уақ ытында тегі+есімі; есімі; лақ ап аты арқ ылы ү ндейді. Қ арым-қ атынаста лақ ап аттарды пайланғ анда оқ ушылар я студенттер кө ніліне алмайды жә не кү нделікті ө мірде есімдермен бірге жиі қ олданысқ а ие. Негізінен осының бә рі студенттердің ө з араларындағ ы жақ ын қ арым-қ атынасқ а байланысты болады. Алайда жақ ын қ арым-қ атынасты ұ станбаса, жоғ арыда кө рсетілген басқ а да модельдерді пайдалана алады. Белгілі бір кә сібтік топтарғ а қ атысты. Мұ ғ алімдер мен ә р тү рлі оқ у орындарындағ ы оқ ытушылар арасында бір-бірімен қ арым-қ атынас жағ дайында тегі + мұ ғ алім (лао ши): Wang laoshi! деп араласады. Дә рігердер бір-бірімен қ арым-қ атынас жағ дайында тегі + дайф (дә рігер) моделін қ олданады. Кә сіпкерлер арасында бір-бірімен қ арым-қ атынас кезінде тегі + қ ызметі, тегі+ профессия моделін қ осып араласады. Егер кә сіпкерлікте қ ызметкерлердің белгілі бір қ ызмет болмаса, онда оғ ан лао+тегі, сяо+тегі деп қ арым-қ атынасқ а тү седі. Кө ріп тұ рғ аның ыздай, қ азіргі қ ытай тілінде қ арым-қ атынасқ а кезінде бірнеше мысал келтірдік. 1949 жылы қ арым-қ атынас моделдері жаң аша формулаларында ә леуметтік-саяси ө згерістер енгізілді. Осы ү дерістер қ азіргі қ азақ тіліндегі ө зіндік аналогикалық ү дерістермен айқ ын ұ қ састық тары байқ алады.

Бұ л ә детте Қ ХР халқ ында экономикалық нарығ ында қ оғ амдық даму жолында жә не халық тың жана ә леуметтік дамуы арқ ылы жасалады, бә рі осымен байланысты. Алдымен, орта таптар мен жаң а қ оғ амдық қ абаттардың пайда болуына, (яғ ни кә сіпкерлер мен олигарх байлар ) шығ уна пайдасын тигізді. Уақ ыттың тапшылығ ына жауап берумен қ атар, тіл қ аратпа сө здердің, сонымен қ атар заманауи қ ытай тілінің таптық қ ұ раламын ескеріп, қ арым-қ атынастың жаң а тү рлерін ұ сынып келеді[42, 235-238].

Қ орыта келе, біз екінші тарауда қ ытай тілінің заманауи қ аратпа сө здерімен танысып, қ ай ортада қ алай қ арым-қ атынас жасау керек деген сияқ ты сұ рақ тарғ а жауап іздеген болатынбыз. Міне, қ азақ -қ ытай тілдеріндегі ә леуметтік ортада қ аратпалардың ұ қ сас аналогиялық ү дерістерін байқ ауғ а болады. Қ аратпа сө здердің белгілі бір ортада қ алай қ олданылатынына да кө зіміз жетті. Олар ер адамдарғ а, ә йел адамдарғ а, қ арт адамдарғ а, жастарғ а, белгілі бір кә сіпорын қ ызметкерлеріне қ арата айтылады. Ә р ортада қ аратпа сө здер ө зіндік этикалық нормаларды сақ тап отыратынына назар аудардық. Ө йткені, сыпайылық пен тікелей қ атысы бар бұ л қ аратпа сө здерді дұ рыс, ә рі жү йелі қ олдануымыз керек. Осы қ аратпалардың ө зіне тә н нұ сқ аларымен, яғ ни формулалармен қ олдана білсек, онда біздің зерттеуіміз ө з мақ сатына жетті деген сө з.

Қ орытынды.
Қ аратпа сө здер дегеніміз - жарқ ын ә деби белгі болып табылады. Ә леуметтік ө зара қ арым-қ атынасты қ алыпқ а келтіру мен байланыс орнатудың маң ызды жә не негізгі ә мбебап ә діс-тә сілінің бірі.

Обращением говорящий предлагает адресату определенное распределение ролей и определенный тип общения. С изменением обстановки появляется новый знак отношений, новое обращение.

Қ ытай тілінің қ аратпа сө здер жү йесі ө те бай, ә рі кү рделі. Оның тарихқ а терең жайылғ ан тү бірі бар. Қ аратпалардың кө птігі, олардың мө лшері аталынуы мен бұ рынғ ы жә не заманауи қ ытай тілінің атаулары қ ытайлық тардың сө йлеу мә нерінің нормаларын ә р тү рлі жағ дайларда реттеп отырады. Қ ытайдағ ы жеке дара қ арым-қ атынас ә рдайым сө йлесушілердің дә режесіне, ө зара қ арым-қ атынас сипатына, жақ ындық дә режесіне, жас-шамасына, жынысына келіп негізделген. Бала мен ә ке қ арым-қ атынасы, қ арыз сезімі, басшы мен орындаушы арасындағ ы қ арым-қ атынастағ ы ә ділеттілік, ә йел мен ер арасындағ ы қ арым-қ атынас, ү лкендер мен кішілер арасындағ ы тә ртіпті орнату, достар арасындағ ы сенімділік - Қ ытайдағ ы ең кө п таралғ ан қ арым-қ атынас тү рлері. Ал қ аратпалар осы қ арым-қ атынасқ а қ ызмет ету ү шін керек екен бізге.

Қ ытайлық тардың сө йлеу мә нері ү лкендерге жас-шамасы жағ ынан да, дә режесі жағ ынан де қ ұ рметпен қ арайтыны белгілі. Кіші буындарғ а ізетпен қ арайтыны белгілі. Осыдан бө лек, ө мірдегі ө зінің дә режесін қ олдана отырып, келесі арналатын жақ ты кемсітетін болса, ө зінің тә каппар, ә рі тә рбиесіз екенін білдіріп қ оюы мү мкін. Қ ытай тілінің қ аратпалар жү йесі ү лкен сө з жиынтық тары мен формулалардан тұ рады. Сө йлеу мә неріне сай сө йлеу керек.

Қ аратпалардың заманауи жү йелерінің негізін туыстық жә не ә леуметтік қ аратпалар қ ұ райды.

Қ аратпа сө з - сө йлем мү шесі болып есептелмейтін оқ шау сө здердің бірі. Сө йлем арқ ылы біреуге арнай айтылатын ойдың, хабардың кімге, неге арналғ анын (адресатын) дә лдеп білдіру ү шін жұ мсалатын сө з не сө з тіркестері қ аратпа сө з деп аталады.

Қ ытай тілінде екі термин бар. Олар қ аратпалар термині десек те болады, яғ ни, чэнвэй (称谓 )， чэнху ( 称呼 )деп аталады. Чэнвэй мағ ынасы чэнху дегенге қ арағ анда ә лдеқ айда терең ірек, ө йткені, чэнвэй термині қ аратпа сө здерді де, атау сө здерді де қ амтиды. Ал чэнху - бұ л тек қ арата айтылатын сө здер қ атарына жататын термин.

Қ ытай қ аратпалар сө здігі Пекин қ аласында 1994 жылы жарық кө рген. Оның алғ ашқ ы тарауында біздің қ азіргі кү нге дейінгі алты мың нан аса қ аратпалар жинақ талғ ан. Бұ л қ ытай тілінің қ аратпалар жү йесі сонау ерте заманнан тү бірін алып келе жатқ ан, ә рі бай екенін, кү рделі екенін білдіреді. Расында, сө здік ең бірінші " ата-баба" бө лімінен басталады, екінші бө лімі " ата-ана" деп аталады жә не оның ішінде 380 термин қ амтылғ аны белгілі болып отыр.

Қ аратпа сө здер туралы негізгі ұ ғ ымғ а қ азақ тіл білімінде тың даушының немесе оқ ырманның назарын аудару мақ сатында белгілі бір ой қ аратыла айтылғ ан сө з немесе сө з тіркесі деген анық тама беріледі. Олардың сө йлемнің қ ай шебінде орналасатындығ ы, қ алай жазылатындығ ы жə не қ аратпа сө здердің кө бінесе туыстығ ына, жасына байланысты жалқ ы атаулардан, еркелету немесе жек кө ру мə ніндегі сө здерден, кө ркем шығ армаларда жан-жануарлардың, жер-су атауларының қ олданылуы арқ ылы жə не одағ ай сө здерден де жасалатындығ ы кө рсетілген деп айтуғ а да болады.

Қ аратпалар: қ аратпа сө з, қ аратпа сө з тіркесі, қ аратпа сө йлем болып болып, қ ала берді аралас қ аратпалар, айқ ындауышты қ аратпалар болып бө лінеді. Қ аратпа сө здер - ең кө п ә рі, ең ерте қ алыптасқ ан тү рі. Қ аратпа ретінде жұ мсалмайтын зат жоқ десе болғ андай. Олар жекеше, кө пше, тә уелдік жалғ ауларында кө біне зат есім, заттанғ ан сын есім, сан есім, есімдік, одағ ай, еліктеуіш сө з таптары, кей жеке сө здер арқ ылы жасалады. Олар негізгі тұ лғ ада да тү рлі морфологиялық ө згеріс арқ ылы да келе береді. Қ аратпа сө здер қ азақ жә не қ ытай тілдеріндегі алатын орнын, олардың зерттелу дең гейі мен қ олдану ретін білгендейміз. Теориялық кө зқ арастарды алатын болсақ, қ азақ тілінде қ аратпа сө здерге қ атты кө ң іл бө лінбеген болса, қ ытай тілі мамандары бұ л сұ рақ қ а баяғ ыдан жауап іздеп, жан-жақ ты зерттеген деп тұ жырым жасаймыз. Сонымен қ атар, қ ытай тілінде осындай қ аратпаларғ а сә йкес ү лкен сө здіктердің барына да кө зіміз жетті. Қ аратпа сө здер сө здігі туыстық жә не жалпығ а бірдей ә леуметтік қ аратпа сө здерді ажыратып береді.

«Мұ ғ алім» - ә демі естіледі ия? Қ ытайда бұ л сө з мұ ғ алімге деген ерекше қ ұ рметке ие қ аратпа сө з екені бә рімізге мә лім.

Егер бізде мұ ғ алімдерді аты-жө німен атайтын болса, Қ ХР мемлекетінде " мұ ғ алім" (老师 – Laoshi) деп айтады. Егер сө з арасында ә р тү рлі адамды айтып жатқ ан болса, " мұ ғ алім" сө зінің алдында ол кісінің тегі қ ойылады. Мысалы, Ли лаошы, Чжан лаошы, Ван лаошы жә не т. б. Біздің мемлекетте " апай, ағ ай" терминдерімен қ олданысын табады. Мысалы, Жазира апай, Ербол ағ ай деген сияқ ты. Бұ рындары " мұ ғ алима", " тә рбиеші" деген ұ ғ ымдар басым тү рде айтылатын.

Мэй нюй 美女 қ аратпасының қ олданылуы.

Алдымен, Қ ытайдағ ы ә йелдер қ ауымына деген қ аратпалар туралы сө з еткеніміз дұ рыс болар. Ә рине, алғ ашқ ы жә не ең маң ызды ә діс - ол ө з атымен атау. Егерде сіз бейтаныс жас қ ызбен сө йлесетін болсаң ыз, міндетті тү рде美女 (Meinü – сұ лу, сұ лу қ ыз). Ресми жағ даяттарда (女士 – Nü shi) деп, яғ ни, " ханым" деп қ аратқ ан дұ рыс. Бұ л мә селеде біздің Қ азақ стан мемлекетімен ұ қ сап қ алары анық. Ө йткені біздің ортада да, яғ ни қ оғ амдық орындарда, басқ армаларда, тіпті кө шеде болсын, қ ыз баласына " қ арындас" немесе жас-шамасы ү лкен болса " тә те", жасы орталау болса " ханым" деп қ арататыны рас.

Қ орыта келе, біз «атау сө з» дегеніміз адамдардың қ оғ амдағ ы қ арым-қ атынасын білдіру ү шін қ олданылатын, адамның салауаты, кә сібі, жыныс ерекшелігіне қ арай жасалатын атаулар тобы деген анық тама береміз. Қ орыта келе, сө з ә дебі мен сө йлеу мә неріне байланысты кө птеген тұ жырымдар бар екенін айтқ ан болатынбыз. Тілдегі қ аратпаларды білмесе, мейлі ол ө з тілі болсын, басқ а шет тілі болсын, жақ сы, ә рі жетік мең гереді деген сө з емес. Бұ л не деген сө з егер сол ү йреніп жү рген тілдің қ аратпа сө здердің ұ лттық салт-дә стү рін жетік мең гермесе, сө йлеу мә нерінің анық -қ анығ ын білмесе, ә р тү рлі ә леуметтік жағ дайдағ ы қ аратулардың ережелерін, қ аратудың пара-лингвистикалық ә дістерді жетік мең гермеген болса, ондай мамандарды тілді жақ сы біледі деп тұ жырымдай алмаймыз. Бұ л қ арым-қ атынас ерекшеліктерінің барлығ ы " коммуникативтік норма, яғ ни байланыс сипаты" дегенге келіп қ алары анық. Ө зекті туыстық атаулар, яғ ни ұ дайы қ олданыста жү ретін белсенді туыстық атаулар тобы. Қ ытайдың жазбаша тіліндегі туыстық атауларының кө п бө лігі потенциалды туыстық атаулар, ал ауызекі тілдегі туыстық атаулардың бә рі бірдей ө зекті туыстық атауларғ а жатады. Сол себептен жазбаша тілде туыстық атаулардың жалпы саны 274 болса, ауызекі тілде 66ғ а ә рең жетеді.

Қ ызметкерлерге олардың кә сіби қ ызмет тү рлеріне деген қ арым-қ атынас. Мектепте, жоғ ары оқ у орындарында, университет оқ итын жандар жә не студенттер жиі ө з мұ ғ алімдеріне фамилия + лаоши: (li lao shi) Ли лаошы, (yang Lao shi) Йанг лаошы деген нұ сқ ада жү гінетінін білеміз.

Соң ғ ы қ аратпа сө здердің нү ктесін былай етіп қ ойғ ым кеп отыр. Осы жұ мысты жасау барысында екі керемет бай тілдің салыстыруғ а дейін жағ дайлары жететіндігіне кө зіміз жетті. Ә рбір тілді зерттеп, ө зіндік ерекшеліктері болатындығ ына, ө зіне тә н сипатқ а ие болатынына тағ ы бір сенімділік алдық. Қ ытай тілінің мамандары бұ л саланы терең ірек зерттеген еді. Тіпті, қ ытай тілінің қ аратпа сө здері атты сө здіктер қ атары бар. Онда қ аратпа сө здерді бө ліп, ә р тү рлі қ аратпаларғ а сипаттама беріп ө теді. Біздің қ азақ филологтарының ішінде оқ шау сө з туралы терең серттегенімен, қ аратпа сө з туралы ең бектер кө п емес. Болашақ та бұ л мә селе ә лі де талқ ыланады деп ойлаймыз, алдағ ы уақ ытта ө з шешімін тапса деген ниетпен қ орытындылаймыз.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1. Формановская Н. И. Речевой этикет и культура общения. – М.: Высшая школа, 1989. – 159 с.

2. Шадкам З. Қ азақ жә не тү рік тілдеріндегі сө з этикетінің лингвомә дени ерекшеліктері: Филол. ғ ыл. канд. дис. – Алматы, 2005. – 147 б.

3. Қ ұ лсариева А. Т. Этика: Оқ у қ ұ ралы. – Алматы: Қ азақ университеті, 2003. – 43 бет.

4. Гольдин В. Е. Этикет и речь. – Саратов: Изд-во СГУ, 1978. – 112 с.

5. Егіншібаева Н. Ә. Қ азіргі қ азақ тіліндегі қ аратпалар: Филол. ғ ыл. канд. ... дис. автореф. – Алматы, 1997. – 25 б.

6. Қ обланова А. Қ азақ сө з этикеті: Филол. ғ ыл. канд. ... дис. – Алматы, 1993. – 151 б.

7. http: //www. elarna. com/m/kitap_kk. php? id=5502& oku=36274

8. Аманжолов С., Сауранбаев Н. -Қ азақ тілінің грамматикасы II синтаксис. - Алматы, 1939. - 113б.

9. Аманжолов С., Ә білқ аев А., Ұ йық баев И. Қ азақ тілі грамматикасы. - Алматы, 1971. - 106б.

10. Балақ аев М. Б. Қ азақ тіліндегі сө з тіркестерінің кейбір мә селелері. // Қ азақ ССР Ғ ылым Академиясының хабаршысы, Алматы. 1952. -№6.

11. Сыздық ова Р. Қ азақ орфографиясы мен пунктуациясы. - Алматы, 1957.

12. Ә мір Р. Ауызекі сө йлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977.

13. Балақ аев М. Қ азіргі қ азақ тілі: (Сө з тіркесі мен жай сө йлем синтаксисі). − Алматы: «Ана тілі», 1992

14. Байтұ рсынұ лы А. Тіл қ ұ рал. Алматы., 1997 ж.

15. Жұ банов Қ. Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер. − Алматы: Ғ ылым, 1999.

16. М. Томанов пен Т. Сайрамбаев " Қ азақ тіліндегі қ аратпалар" атты методикалық оқ улығ ы

17. Қ аратпа сө здер сө здігі, Пекин қ аласы, 1994 жыл

18. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М.: Советская энциклопедия, 1966. - 908 с.

19. Словарь родственных обращений. Чаньчунь, 1988. - 254 с.

20. Словарь китайских обычаев и нравов. Шанхай, 1992. - 911 с.

21. Скоробатюк И. Д. Некоторые аспекты выражения форм вежливости в корейском языке. // Национально-культурная специфика речевого поведения. М.: Наука, 1977. -С. 306-319.

22. Большой китайско-русский словарь в четырех томах. Т. 1-4 / Под ред. И. М. Ошанина. М.: Наука, 1983.

23. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А. Словарь-справочник лингвистических терминов. М.: Просвещение, 1976. - 543 с.

    24. Словарь современного китайского языка. Пекин, 1996. - 1724 с. 13.
    25. Китайско-русский словарь. Пекин, 1990. - 1250 с. 14.
    26. Большой словарь китайского языка. Шанхай, 1994. - 1362 с.
    27. Обращение в современной китайском языке, 2007

28. 马宏基《称谓语》，新华出版社， 1998年版 Ма Хуң зи. Қ аратпа сө здер. Синхуа баспасы, 1998. 154 б.

29. 刘孝存《姓名、属相、人生》，中国文联出版公司， 1998年版 Лю Сяоцун. Есім сө здер, жұ лдызнамалық белгі, адам ө мірі. Қ ХР Вэнлян баспа компаниясы, 1998. 78-79 б.

30. 马宏基《称谓语》，新华出版社， 1998年版 Ма Хуң зи. Қ аратпа сө здер. Синхуа баспасы, 1998. 156 б.

31. 扬存田《中国风俗概观》，北京大学出版社， 1994年版 Яң Цунтян. Қ ытайдың ә дет ғ ұ рыптары жайлы жалпы тү сінік. Пекин университеті баспасы. - 1994. 144 б.

32. 马宏基《称谓语》，新华出版社， 1998年版 Ма Хуң зи. Қ аратпа сө здер. Синхуа баспасы, 1998. 160 б.

33. 马宏基《称谓语》，新华出版社， 1998年版 Ма Хуң зи. Қ аратпа сө здер. Синхуа баспасы, 1998. 164 б.

34. Диссертации по гуманитарным наукам

http: //cheloveknauka. com/obrascheniya-v-sovremennom-k..

35. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық жә не лингвомә дени мә селелер. // фил. ғ ыл. канд. дисс. Алматы, 1999. - 132 -136 бб.

36. Словарь родственных обращений. Чаньчунь, 1988. - 254 с

37. Краткий китайско-английский словарь. Пекин, 1982. - 838 с.

38. Арғ ынбаев Х. А. Қ азақ халқ ындағ ы семья жә не неке. − Алматы, 1973. – 328 б.

39. Даулетова Ф. Н. Лингвомә дениеттану: Қ ытай жә не қ азақ тілдерінің салғ астырмалы фразеологиясы. − Алматы, 2000. – 113 б.

40. Чукас Е. А. Влияние конфуцианской философии на семейно-бытовые отношения в Китае. // Россия и Китай на дальне- восточных рубежах. – Благовещенск: АмГУ, 2001. – С. 438-441 бб

41. Ханзуша-Қ азақ ша сө здік. Синзяң Халық баспасы. 1987 ж

42. Цианьхуа Ли, Смирнов И. Б., 2013 (231)

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 8 910