1. 1. Сөз этикасы. Амандасудағы қаратпалар. Қаратпа сөздердің зерттелу тарихы және қазақ тілінде алатын орны

Сө з этикасы, сө йлеу мә нері

Адамдар белгілі бір қ оғ амның, мемлекеттің, этностың, ұ жымның мү шесі ретінде қ оғ амдасып, бір-бірімен тығ ыз байланыста, экономикалық, мә дени, саяси т. б. сан алуан қ арым-қ атынаста ө мір сү реді. Адам ө міріндегі осы бір алуан қ ырлы, кү рделі қ арым-қ атынасты жү зеге асырудың аса маң ызды бірден-бір қ ұ ралы тіл екені барша жұ ртшылық қ а мә лім. Адамдардың бір-бірімен қ арым-қ атынасында кү нделікті қ айталаудың барысында, сан мә рте қ олданудың нә тижесінде мық тап орнық қ ан, ә бден қ алыптасып, стереотипке айналғ ан іс-ә рекеттер (амандасу, қ оштасу, кешірім сұ рау, қ ұ ттық тау, рахмет айту, ризашылық білдіру, тілек айту, жұ бату, кө ң іл айту т. б. ) болады. Адамдардың ө зара қ арым-қ атынасына қ атысты орнық қ ан ә деп ережелерінің жиынтығ ы ғ ылымда этикет деген арнайы терминмен айтылады. Осы ә деп ережелерінің тіл арқ ылы жү зеге асатын жағ ы «сө з этикеті » деген арнайы атпен ерекшеленіп атала бастады. Ә рбір адамның ә дептілігі оның сө зінен, кө зінен, ө зінен байқ алады. Яғ ни иман жү зді, ә депті адам кү ндей кү лімдеп, жарық дү ниедей жадырап сө йлейді, сө зі арқ ылы да, ө зі арқ ылы да тың даушының есту сезімін сү йсіндіріп, кө ң іліне нұ р шашады, ә демі ә сер беріп, ә ң гімеге тартады. Халық ә дебі “Сіз” деген сө зден басталады. Бұ л сө з – сыйласымды, қ ұ рметтеуді, ардақ тауды білдіретін қ асиетті сө з. Жеке адамның іс – қ имылына тә уелденіп айтылғ анда, бұ л сө з “ың ыз”, “ің із” қ осымшалары арқ ылы сыпайылық мә нін арттырады. Мысалы, дастарқ ан мә зірінде “астан алың ыз”, қ ұ рметтеу ниетін айтқ анда “тө рге шығ ың ыз”, т. т. Қ азақ халқ ында ө зінен біраз жасы ү лкен болсын, кіші болсын, бейтаныс адамғ а “Сіз” деп сө йлеу салтқ а айналғ ан. Ө мірінде қ ателеспейтін адам жоқ, аң ғ алдық жасап, байқ амай қ алатын кемшіліктер ә ркімде бар. Мұ ндай кемшіліктер екінші бір адамның кө ң іліне қ аяу салып, кейітуі мү мкін, жеке адамның ә дептен озып, опық тануы басқ ағ а да ә серін тигізеді. Осындай жағ дайда “кешірің із”, “ғ апу етің із” деген сө здерді айтып, ө з кемшілігін мойындағ ан адам ә дептілік кө рсетеді. Ол ә депті сө здерге “оқ асы жоқ ” деп жауап беру де ә дептілік болып табылады. Ә дептілікті білдіретін, мә дениеттілікті кө рсететін сө здер – қ ұ рметтеу, ардақ тау, бағ алау сө здер: “Аса қ ұ рметті атамыз, біз, сізден тарағ ан ұ рпақ тарың ыз, сіздің тоқ сан жылдық торқ алы тойың ызды зор қ ұ рметпен тойлағ алы отырмыз! ”, “Ардақ ты анамыз, аялап ө сірген балаларың ыз сіздің ақ сү тің ізді ақ тау ү шін ө зің ізге ө мір бақ и ризашылық пен қ ызмет етеді! ”. Міне, осындай ардақ тау, қ ұ рметтеу сө здерден соң ата – ана, ү лкен адамдар жақ сы тілекті батасын береді. Ә дептілікті кө рсететін сө здерге тең еу, балау сө здер де жатады. Ағ асы інісіне, не қ арындасына “жаным”, “кү нім”, “айым”, “алтыным” десе, ә кесі не шешесі, ағ асы жас балағ а “ботам”, “қ ұ лыным” дейді, бала атасына “аташым”, апасына “апатайым”, ағ асына “ағ атайым” деп сө йлейді. Басқ а адамнан кө рген қ ызмет пен жақ сылық ү шін “рақ мет” айту да ә дептілікке жатады. Бұ л сө зге “денсаулығ ың ызғ а бұ йырсын”, “кө ң ілің із қ ош болсын”, т. б. жауап айтылады. Жақ сылық қ а жақ сы сө з айтып, ризашылық білдірмеу ә депсіздік болады. Ү лкен адамғ а қ ызмет ету ү шін немесе оның тарапына қ арай бір іс - ә рекет жасау ү шін, “рұ қ сат етің із”, “мү мкін бе? ”, “мархабат етің із”, “мү мкін болса”, “ренжімесең із” деген сияқ ты уә ж сө здер айту ә рі мә дениеттілікті, ә рі ә дептілікті кө рсетеді. Ү лкен адамның алдында дө рекі қ имыл жасап, сө кет сө здер айту ә дептілік емес. Ә депсіздік деген сө здің баламасы - “ақ ымақ тық, нақ ұ рыстық ”. Ә депсіз адам – бақ ытсыз. Ол ө з бақ ытын ө зі тебеді, ө зіне-ө зі бақ ытты ө мір жасай алмайды. Ә депті сө здер – ақ ылдан шық қ ан аялы сө здер. Ә депке ү йреніп, ә депті сө здерді айтуғ а жаттық қ ан адам – мә дениетті де ә депті адам. Сө з этикетінің адамдардың ө зара қ арым-қ атынасын реттеп отыратын, олардың ө зара байланыс орнатуына ұ йтқ ы болатын арнаулы қ ызметі болады. Сө йтіп, қ оғ амның, ұ жымның, жеке адамдардың рухани ахуалының сау- cаламат болуына, сө з жоқ септігін тигізіп отырады. Тә уелсіздігімізді алып, егемен ел болып жатқ ан осы бір кезең де республика жұ ртшылығ ының рухани ахуалының сау болуы, қ оғ ам мү шелері арасындағ ы қ арым- қ атынастың оң бағ ытта дамуы – аса қ ажетті шарт. Сө з этикеті негізінен фатикалық, аппелятивтік, конативтік, эмотивтік, волюнтативтік, регулятивтік қ ызметтер атқ арады. Сө з этикеттері арқ ылы халық тың болмысын, сана-сезімін, дү ниеге деген кө зқ арасын тү сінуге болады. Бү гінгі ғ ылым ү шін тілдік қ арым-қ атынас кезінде жұ мсалатын, этикеттік мә нге ие болатын сө здер мен сө з тіркестерін, грамматикалық тұ лғ аларды, олардың қ ұ рылымдық, семантикалық, стилистикалық, прагматикалық, ә леуметтік, т. б. да ерекшеліктерін зерттеудің маң ызы ерекше. Сө з этикеті ө з бастауын мораль мә селелерін зерттейтін философиялық ғ ылым этикадан алады. Этика моральдің қ оғ амдағ ы орнын, оның шығ у тарихы мен мә нін т. б. мә селелерін зерттейді. Этика, мораль сө здерінің мағ ынасы қ азақ тіліндегі адамгершілік ұ ғ ымына келіп саяды. Этиканың міндеті адам ө мірінде кездесетін іс-ә рекеттерді адамгершілік тұ рғ ыда шешу мә селелерімен айналысу. Ал этикет этика ғ ылымы зерттейтін мораль ережелерінің бір бө лігі болып табылады. Этикет ұ ғ ымына адамдар ө здерінің тү рлі кө зқ арастарын білдіріп жатады. Этикетті қ олдамайтындар мынандай пікір айтады: - Ө здерін ә депті, сыпайы кө рсететін адамдарды ұ натпаймын. Ә депті кө ріну ү шін ғ ана ө здерін сыпайы ұ стайды. Ішкі жан дү ниесі таза болса болды, ал сыртқ ы дү ние ол – алдамшы. Солай жасау керек болғ андық тан ғ ана сыпайы боласың, ол сенің ө з еркің емес, сондық тан да ол жалғ ан, екіжү зділік. Байқ айсыз ба, барлық ө тірік айтатындар, екіжү зділер сыпайы кө рінеді. Ал этикетті жақ таушылар былай дейді: - Сіз дұ рыс айтасыз, барлық ө тірікшілер, екіжү зділер сыпайы кө рінеді. Бірақ, бұ л нені дә лелдейді? Бес саусақ бірдей емес дегендей, сыпайы адамдардың барлығ ы ө тірікшілер емес қ ой. Ал ө тірік айтушылар, екіжү зділер сыпайыгершілік ө те керемет қ асиет болғ андық тан соның ығ ына тығ ылады [1, 6]. Этикет сө зінің шығ у тарихы тө мендегідей: Франция королі XIV Людовиктің қ абылдауына келушілерге король сарайының арнайы қ ызметкерлері этикетка деп аталатын бір жапырақ қ ағ аз беретін болғ ан. Ол қ ағ азда корольді қ алай атау керек, оның алдында қ алай сө йлеу керек, корольдің алдына барғ ан кезде қ андай қ имыл жасауғ а болады, қ андай қ имыл жасауғ а болмайды, т. б. қ ысқ аша ә деп ережесі жазылатын болғ ан. Бұ л этикеткаларды адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас пен норма ережелерінің алғ ашқ ы қ ұ жаты ретінде бағ алауғ а болады [2, 147]. Этикет нормалары дербес қ асиетке ие. Адамдардың нені жағ ымды, нені жағ ымсыз деп тануы ә рбір тарихи кезең ге, ә рбір этностың ө зіндік менталитетіне сай анық талады. Мысалы, кейбір халық тарда қ онақ тың тамақ ты жеп, риза болғ анының куә сі ретінде кекіргенін естігенге мә з болады, ал ол басқ а халық тарда мә дениетсіздіктің нағ ыз кө рінісі болып табылады. Кавказ халық тарында амандасу барысында алғ ашқ ы болып ү лкен кісі қ ол ұ сынса, Қ азақ станда жасы кішіден ізет кү теді[3, 43]. Сө йлеу этикасы - ә р тү рлі қ арым-қ атынас ситуацияларындағ ы сө йлеу тә ртібінің ережесі жә не этикалық нормалардың жиынтығ ы. Сө йлеу этикасы риторикалық этика деп те айтылады. Сө йлеу этикасы жалпы адамзаттың этикалық қ ұ ндылық тарын, ұ лттың этикалық алғ ышарттарын, жеке тұ лғ аның этикасының байлығ ын ө зіне тірек ете алады. Сө йлеу тә ртібі ұ лттық мә дениет, ә дет-ғ ұ рып, салт жоралғ ылармен, жеке тұ лғ аның тілді қ олдану тә рбиесімен, тұ рақ ты тә жірибесімен тікелей байланысты. Сө з этикетіндегі негізгі ерекшеліктің бірі - кез келген тілдегі этикет тілдік бірліктердің белгілі бір дә режеде стандартталуы. Кез келген тілде амандасу, қ оштасу, кешірім сұ рау, ризашылық білдіру, алғ ыс айту, жұ бату, рахмет айтудың қ алыптасқ ан стандарт тү рлері бар. Оларды жас, жыныс т. б. ерекшелігіне қ арай белгілі бір формасын қ олданғ анмен ә р адам я автор амандасу, қ оштасу я рахмет айту формаларын ө здері ойлап таппайды. Кө ркем шығ арма мә тіндерде де, ауызекі сө йлеу тілінде де белгілі бір этикет сө з, сө з тіркесі, сө йлем дайын тілдік бірлік ретінде қ олданылып отырады[4, 112]. Этикет тілдік бірліктердің дайын кү йінде қ олданылуы ә деби тіл ү шін де, ауызекі сө йлеу тілі ү шін де, кө ркем шығ арма тілі ү шін де норма болып саналады. Сө з этикетіндегі стандарт тілдік бірліктердің негізгі белгілері: қ ұ рамының тұ рақ тылығ ы, ү немділігі, дыбысталуының ү йреншіктілігі, мазмұ нының кө пшілікке тү сініктілігі, қ олданысқ а икемділігі, дайын тілдік бірлік ретінде қ олданылуы. Сө з этикетіндегі стандарттылық кездейсоқ пайда болғ ан қ ұ былыс емес, ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан тіл тә жірибесінің нә тижесі. Стандарт тілдік бірліктердің туып, қ алыптасуына ә сер ететін бірнеше факторды атап кө рсетуге болады. Оның бірі – кү ш-жігерді ү немдеу заң ы негізінде пайда болғ ан тілдік экономия. Қ арым-қ атынас процесінде сө йлеу этикеті маң ызды роль атқ аратыны белгілі. Ол адамдардың ә ртү рлі жағ дайларда ө зін-ө зі ұ стау, мінез-қ ұ лық пен жү ріс- тұ рыс принциптерін жү йелеп отырады. Этикет – адамдардың барлық жағ дайлардағ ы ө зара араласуындағ ы ережелер жиынтығ ы. Осы дү ниеде жә не о дү ниеде иесіне ең кө п пайдасы мен зиян келтіретін бұ л – бір жапырақ ет – адамның тілі. Ө йткені тіл адамның ішкі дү ниесін ашатын кілті іспетті. Мә селен, адам иманғ а келсе, не кү пірлігін сыртқ а шығ арса қ оршағ андарғ а соны тілі арқ ылы білдіртеді, сыпайылығ ы мен кө ргенсіздігін де тілінен аң ғ аруғ а болады. Мұ сылман адам жаман, арсыз, дө рекі, қ арғ ыс сияқ ты сө здерден аулақ болуы қ ажет. Жаман сө здердің айтылуын Алла-тағ ала ұ натпайды. Жә не бұ л мұ сылманғ а жат сипат болып табылады. Пайғ амбар жаман сө здерді айтуды имансыз қ ұ лдың сипатына жатқ ызғ ан. Осығ ан орай ол былай деп айтқ ан:

«Иманда адам тілдеуші, қ арғ аушы, ерсілік істеуші, азғ ын емес». Бірнеше адам сө з айтқ ысы келсе, алдымен жасы ү лкенге сө з беріледі. Пайғ амбарғ а бірнеше сақ аба келіп, ө здерінің жағ дайын айтпақ шы болғ ан кезде, олардың кішісі Абдрахман ибн Сә хл сө зге кірісе берген сә тте, пайғ амбар оғ ан: « Ү лкенді ү лкейтің дер ( яғ ни, ү лкенге жол берің дер ) » - деп ескертеді. Сонымен, сө з этикеті дегеніміз, қ орыта айтқ анда, адамдар арасында байланыс орнату ү шін жұ мсалатын, сол байланысты жалғ астыра беру мақ сатында қ олданылатын ұ лттық ерекшелігі бар стереотипке айналғ ан сө здер мен тұ рақ ты сө з орамдары. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас кезінде қ айталанып отыратын біртектес, стандарт жағ дайлар мен ұ ғ ымдар экстралингвистикалық фактор ретінде сө з этикетіндегі стандарт тілдік бірліктерді тудырады. Осының нә тижесінде тұ рақ ты тілдік стереотип қ алыптасады. Стандарт тілдік бірліктердің негізгі қ асиеті олардың қ ұ рылымы мен семантикасының тұ рақ тылығ ы, ө згермеген, дайын кү йінде қ олданылуы болып табылады. Сө з этикетіне қ аратпа сө здер, сә лемдесу, танысу, қ оштасу, қ ұ ттық тау, тілек білдіру, алғ ыс айту, ө тініш айту, кешірім сұ рау, шақ ыру, кең ес беру, кө ң іл айту, жұ бату, қ ұ птау, марапаттау формалары жә не т. б. да қ ұ рылымдар жатады. Бұ л қ ұ рылымдар мә н-мазмұ ны мен қ олданыс ерекшелігіне қ арай тілдің бірнеше қ ызметін анық тап, атқ арып отырады. Сө з этикетінің тың даушы назарын аудару (аппелятивтік), байланыс орнату (фатикалық ), сыпайылық таныту (конативтік ), тың даушының кө ң ілін аулау ( эмотивтік ), ерік білдіру (валюнтативті), тү рлі критерийлерге байланысты коммуниканттарды жіктеу (регулятивті) қ ызметтері бар. Есте боларлық ерекшелік – сө з этикетінің қ ызметтері жеке-дара, дербес кү йде емес, бір- бірімен жанаса, жарыса жү зеге асады. Жалпы этикеттік таң балардың негізгі ерекшеліктерінің бірі – ә леуметтік сипатының болуы[5, 25].

Ә йел адам «уағ алейкумассалам» деп сә лем алмайды, ер адам тізесін бү гіп сә лем етпейді, қ азақ тың байырғ ы этикеттік нормасы бойынша келін кү йеуінің туыстарын аты-жө німен атамайды. Басқ аша айтқ анда, сө з этикеті единицалары коммуниканттардың ә леуметтік белгілеріне тә уелді болады. Ә р халық тың ө зіндік қ алыптасқ ан салт-дә стү рі болатыны белгілі. Тіпті олардың кейбірі ө зге ұ лт ө кілдері ү шін ақ ылғ а қ онымсыз болып кө рінуі де ық тимал. Сырт қ арағ анда, бұ рынғ ы қ азақ ә йелдерінің кү йеуінің туғ ан- туысқ андарын ө з атымен атамай, жанама ат қ оюы оның қ ұ қ ығ ының тө мендігін кө рсететін де тә різді. Оның дұ рыс-бұ рыстығ ына қ азақ отбасындағ ы қ алыптасқ ан этикет жү йесіне талдау жасамай, кө з жеткізу қ иын. Отбасында ү лкенді – ата-ана, ата-енені сыйлау, оларды қ ұ рметтеу барлық халық та бар дә стү р. Бірақ осы дә стү рге ә сіресе қ азақ тұ рмысында қ атты ден қ ойылады да, ұ лттық этикет номенклатурасында ең жоғ арғ ы орындардың бірінде тұ рады. Адамдар арасында жү ретін қ аратпалар ұ лттық этикетпен тығ ыз байланысты. Қ арым-қ атынас процесінде ер адамдар қ атынастағ ы адамының жасын, жынысын, ә леуметтік орнын т. б. жеке тұ лғ алық ерекшеліктерін ескере отырып, ұ лттық сө йлеу этикетін сақ тай келіп, ө з жө німен, айту жолымен жалпы есімді қ аратпа сө здерді теріп қ олданады. Қ аратпа сө здерді қ олдану арқ ылы ерлер коммуникативтік қ атынастағ ы адамын эмоциясыз ө зіне кө ң ілін аудартады. Ә йелдер мен ерлердің қ олданысында қ аратпалар айтылу мақ сатына қ арай кездеседі. Ұ лттық этикет бойынша ерлер мен ә йелдер салт-дә стү рлердің тә ртіптеріне бағ ынғ ан. Ә йелдердің сө йлеу этикетіндегі ат тергеу де қ арым-қ атынас орнатудың ұ лттық белгісі, тә ртібі. Ат тергеу салты арқ ылы ә йелдер бірінші – қ атынастағ ы адамын ө зіне қ аратады, екінші – онымен дұ рыс қ атынас орнатады, ү шінші – жалпығ а ортақ ұ лттық дә стү рдің негізін ұ стайды. Халық тың ұ лттық -мә дени ерекшеліктері сө йлеу ә рекетінде қ олданылатын тілдік жә не бейвербалды амалдардың кө мегімен анық талады. Осы тә сілдер тіл мен мә дениеттің ө зара байланысының негізгі элементтері болып табылады, соның ішінде сө йлеу этикеті маң ызды роль атқ арады. Қ азақ тілінде сө йлеуші коммуниканттардың ішінде ү лкен кісілердің тілі лингвистикалық, коммуникативтік, культурологиялық тұ рғ ыдан алғ анда ө ң делген, тіл мен мә дениеттің ө зара байланысының дә лелі ретінде салт- дә стү рлер жә не ә дет-ғ ұ рыпқ а байланысты формаларды қ олданумен ерекшеленеді. Ал жастар мен балалар ә дептілік пен сыпайылық ты білдіретін этикет формалары мен тілдік амалдарды ү лкен кісілерге қ атысты жиі қ олданады. Паралингвистикалық амалдар негізгі, тіл арқ ылы берілген информациямен бірге сыпайылық пен ә дептілікті, мә дениеттілік пен инабаттылық ты, ізет пен ілтипатты білдіреді. Сө йлеу этикетінің прагматикасы тү рлі тілдік бірліктер арқ ылы да, басқ а да тә сілдер арқ ылы да кө рініс береді. Олардың бірқ атары қ оғ амда норма ретінде қ абылданғ ан тү рлі ә рекеттерден кө рініс табады. Сол арқ ылы кез келген этикет тілдік бірлік ө зінің тың даушығ а ә сер ету, мақ сатқ а жету функцияларын орындай алады. Кө ркем шығ арма мә тіндерінде қ олданылатын этикет тілдік бірліктер мә тіннің жалпы мазмұ нын ашумен сө з этикетінің мағ ыналық ерекшелігі мен стильдік айырымын да анық тауғ а мү мкіндік береді. Кез келген адамның сө з этикетін қ аншалық ты мең гергендігі оның кә сіби дең гейінің де кө рсеткіші бола алады. Адамдармен қ арым-қ атынас жасау мә дениетін, сө з этикетін жетік білу – мемлекеттік қ ызметшілерге, саясаткерлерге, педагогтар мен заң қ ызметкерлеріне, журналистерге қ ойылатын негізгі талаптардың бірі. Сө з этикетін жетік білу адамның абыройы мен қ ұ рметінің арта тү суіне, басқ алардың ол адамғ а деген сенімінің кү шеюіне де ық пал етеді. Тіл мамандары мен тә рбие беретін мекеме қ ызметкерлерінің басқ аларды сө з этикеті нормаларын сақ тауғ а, оның негізгі талаптарын орындауғ а ү йретіп отыруы сө з мә дениетінің ғ ана емес, қ оғ амдағ ы жалпы мә дениеттің дең гейінің кө терілуіне кө п ық пал етеді [6, 151].

Сө йлеу мә неріне амандасу жатады деген болатынбыз, біздің ше, амандасу сыпайылық тың белгісі. Ендеше екі арасындағ ы амандасу қ алай жү зеге асады. Кө релік.

Ә р елдің ө зіне тә н ә дет-ғ ұ рпы, салт-дә стү рі бар. Осы салт-дә стү рлерді белгілі бір дең гейде сол халық тың келбеті, тә рбиелік ережесі деп айтуғ а да болады. Ата-бабалардың ұ зақ ғ асырлық кө ш-керуені арқ ылы ү зілмей жалғ асып, кешеден бү гінге асыл аманаттай ардақ ты қ алпында жетіп отыруы да сондық тан. Демек ә р бір халық тың ә дет-ғ ұ рпы мен салт-дә стү рлері ұ лттық болмысты басқ а халық тардан айрық ша даралап тұ ратын рухани бө генай деуге толық негіз бар.

Ал амандасу – қ ай халық тың болмасын мә дениетінің алғ ашқ ы беташары іспетті. Себебі ә р халық тың амандасу рә сім, салттары алуан тү рлі болып келеді. Мысалы, славян халық тары бір-біріне қ ол беріп амандасса, жапон, қ ытай, ү нді халық тары қ ос қ олын бірлестіріп, маң дайына тигізіп тағ зым ету арқ ылы амандасу рә сімін жасайтыны белгілі. Ал Орта жә не Кіші Азия мен Африкадағ ы мұ сылман халық тары ертеде оң қ олын жү регінің тұ сына апарып тағ зым ету арқ ылы амандық рә сімін жасағ ан. Сондай-ақ мұ сылман халқ ында амандық салты «Ассалаумағ алейкум! » деген сө зден басталады. Ол жақ сы тілек: «Сізге алланың нұ ры жаусын» деген сө з. Жас адам жолы, жасы ү лкен адамғ а алдымен ұ мтылып, қ ос қ олын ұ сынады, ал сә лем алушы кісі «Уағ алейкум ассалам! » деп оң қ олын ұ сынады. Ол: «Алланың рақ ым нұ ры сізге де жаусын» - деген сө з.

Ал, біздің сө з еткелі отырғ анымыз қ ытай халқ ының амандасу рә сім, яғ ни «问候 » немесе «打招呼 ». Қ ытай халқ ының амандасу рә сімінің қ азақ халқ ының амандасу салтынан қ андай ө згешеліктері, қ андай ерекшеліктері мен ұ қ састығ ы бар? Біз оғ ан осы «打招呼 »-дың мә н-маң ызын ашып, айқ ындау арқ ылы кө з жеткіземіз.

Ә рбір халық тың амандасу рә сімі оның салт-дә стү рі мен болмысына ғ ана байланысты емес, сонымен бірге сол елдің діни наным-сеніміне де тікелей байланысты. Мә селен, қ азақ халқ ы мұ сылман болғ андық тан біздің амандасу рә сіміміз ер кісілеріміздің «Ассаламұ ғ алейкум! » сө зінен басталады. Осылай қ ол алысып сә лемдесуден кейін амандасушылар алма-кезек:

- Армысыз? Аман-есенсіздер ме? Дені-қ арның ыз сау ма?

- Армыз! Аманшылық. Ө здерің із қ алайсыздар? Мал-жандарың ыз аман ба?

- Шү кір Аллағ а! Ел-жұ рт, ауыл-аймағ ың ыз аман ба? т. б. сияқ ты амандасу

сұ рағ ын жалғ астырады.

Осылайша қ арсы жақ тың отбасындағ ы, ауылындағ ы бала-шағ аның, немере-шө беренің, келін-кепшіктің, ағ айын-туғ анның, кө рші-қ олаң ның амандық -саулығ ы сұ ралады. Келесі кісі де қ айталап, амандық -саулық сұ расып барып тө рге шығ ып жайғ асып отырады. Егер ү й толы адам болса, сырттан енген адам ү йде отырғ андардың ең ү лкенінен бастап кішісіне дейін алма кезек қ ол беріп амандасып шығ ып, отырғ аннан кейін ү й иесі ақ сақ ал мен келген қ онақ амандық -саулық сұ расады. Міне, бұ л қ азақ тың ә деттегі амандасу дә стү рі.

Ал қ ытайлар ә детте кездескен кезде бір-біріне кө бінде:

- «你好! » (нихау) деп амандасады. Бұ л біздің «Сә леметсіз бе? » дегенімізге сә йкес келеді. Егер қ ытайларғ а таң ертең кездессең із сізбен «早上好! » (зау-шаң -хау), «早安！ » (зау-ань) («қ айырлы таң » деген мағ нада) деп амандасады.

Дү ниежү зінің кө птеген елдерінде, осызаманғ ы аман-сә лемнің мазмұ ны ұ қ сас болып келеді. Мә селен, жанұ я мү шелері немесе ө зге адамдар бір-бірін кү ннің ә р тү рлі мезгілінде кө ргенде ә детте: «Қ айырлы таң! », «Қ айырлы кү н! », «Кеш жарық! » деп амандасады. Ал қ ытайларда жанұ ясында болсын немесе ө зге ортада болсын таң ертең мынадай амандасу рә сімдері бар:

- «早安！ »

- «早上好！ »

- «昨晚睡好没有？ »

Бұ л кө рсетілген мысалдарды қ ытайдың дә стү рлі амандасу рә сімі деп те айтуғ а болмайды. Бұ лар ә шейін сә лемнің («问候语 ») бір тү рі ғ ана. Тағ ы бір мысалғ а тоқ талайық: Мысалы адамдардың кездесетін жерлерінің ә р тү рлілігіне байланысты олардың сә лемдері («问候语 ») де немесе амандасу тү рлері де ұ қ самайды. Мысалы есік алдында кездестірген адамғ а: «出去了? » (далағ а шық тың ыз ба? ), «上班去? » (жұ мысқ а барасыз ба? ) деп те амандаса береді. Ал екінші адам: «走一走 » (жү ріп қ айтайын деп... ), «是啊 » (иә... ), «有点事儿 » (бір шаруамен... ) деп қ ана жауап беріп кете беруіне болады. Немесе бө лмеге иә болмаса бір белгілі жерге біреудің бір таныс адамы кірді делік, оғ ан екінші адам былай дейді: «你来了? » (келдің бе? ) Анау: «来了! » (келдім) деп жауап береді. Бұ л да қ ытайлар ү шіні «问候语 »-нің бір тү рі. Бұ л сұ раулар қ ытайларда сә лемдесу ретінде қ олданылады. Тағ ы бір мысал, кө шеде кездесіп қ алғ анда: «上街了? » (кө ше қ ыдырып жү рсің бе? ), «上班去了? » (жұ мысқ а кетіп барасың ба? ), «下班了? » (Жұ мыстан қ айттың ба? ) деп сұ раса, оғ ан: «诶 » (иә ), «上街了 » (кө ше қ ыдырып... ), «上班去 » (жұ мысқ а кетіп барам), «下班了 » (жұ мыстан келем), «转一转 » (айналып жү рген... ) т. с. с. деп қ ана жауап берсең із болғ аны.

Демек, бұ дан тү сінетініміз қ ытай тілінде амандасудың тү рі сан алуан. Ол белгілі бір сө здермен ғ ана шектелмейді. Ол ә р тү рлі жағ дайда ә р тү рлі қ олданыла береді. Тағ ы бір мысал: егер дү кенде кездесіп қ алғ ан жағ дайда «买什么了? », «买东西了? » дейді. Ә рине бұ ндай сұ рақ тар батыс елдерінің ө кілдері ү шін бір тү рлі ерсі естіледі. Ал қ азақ халқ ында да бұ ндай сұ рауларды амандық сыз сұ рауғ а болмайды. Ә уелі амандасып, содан кейін ә ртү рлі сұ рақ тар қ оюғ а болады. Яғ ни біздің халық тың салтында, кө рген жерде бас салып, еш қ андай аман-сә лемсіз: «Не сатып алдың? », «Қ айдан жү рсің? », «Қ айда кетіп бара жатырсың? » деген сияқ ты сұ рақ тар бір тү рлі мә дениетсіздікке жатады. Сондай-ақ қ азақ халқ ында ә дейі барып амандасуды белгілі бір міндет, парыз ретінде қ арайды. Мысалы, ауыл адамдарының ауылғ а келген қ онақ пен амандасуында белгілі ереже-тә ртіп бар. Атап айтқ анда, ү й сыртына таяп келген ү лкен адамды аттан тү сіріп алғ алы тұ рғ ан жасы кіші адам оғ ан бұ рын сә лем беруге тиісті. Ал сырттан ү йге кірген кісі қ андай жастағ ы адам болса да ү й ішінде отырғ андарғ а ө зі бұ рын сә лем беруі керек. Кө ріспегелі кө п жыл болғ ан тұ рғ ылас, замандас, қ ұ рдас, ағ айын-туыс адамдар қ ауышып амандасады. Қ ауышып амандасу (кеуде тиістіріп) ү шін ә уелі қ ос қ олдап амандасып, тө с қ ағ ысып, оң ғ а бір, солғ а бір кеуде тоғ ыстырып, сонан соң екеуі де артқ а бір табан шегінісіп, қ олдарын алақ ан айырмастан тағ ы соғ ысып, қ ос қ олдап амандасады.

Ал қ ытай халқ ы тө с қ ағ ыстыруды ұ ната бермейді. Баяғ ы замандарда қ ытайлар бір жұ дырығ ын алақ анымен жауып қ арсы адамғ а қ ұ рмет кө рсетіп тағ зым ететін. Ал қ азақ тар ү шін қ ауышып амандасу ер азаматтар ү шін ұ лттық амандасудың ең қ ұ рметті тү ріне жатады. Халқ ымыздың ұ лттық дә стү рінің ең жақ сы (кө не) амандасу тү рі – келіндер жасы ү лкен ата-ене, қ айнағ аларғ а ү йге кіріп, сол тізесін сә л бү гіп оң тізесін екі қ олымен басып, басын иіп, ибалық сә лемдесу ишаратын жасағ ан. Қ ытай халқ ында ү йлену тойында жастар ә ке-шешелеріне ү ш рет иіледі, қ айтыс болғ ан кісіге ү ш рет тағ зым етеді. Ал дә стү рлі қ азақ ауылдарында ұ зақ сапардан келген ағ айынғ а жиылып келіп амандасу немесе алыс сапарғ а аттанғ алы жатқ ан адамғ а жиылып барып «жол болсын» деп тілек айту дә стү рі болғ ан. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағ ы шал барып сә лем береді» деген мақ ал соның айғ ағ ы. Қ ұ рбы-қ ұ рдас қ ариялардың бірін-бірі ә дейі іздеп барып сә лемдесуі – халқ ымыздың бауырмалдық дә стү рінің белгісі. Кө ріп-біліп жү ргеніміздей, қ азақ халқ ының амандасу салт-дә стү рінің ө зіне ғ ана тә н ерекшеліктері бар.

Енді қ ытай халқ ының «问候 »-ына қ айтып оралайық. Қ ытайда жү рсең із таныс адамдар арасындағ ы мынадай да «амандасу» тү рлеріне куә боласыз. Егер бір ә йел тыста кір жайып жатса, оны кө рген бір танысының «晒衣服了? » (кір жайып жатсың ба? ) деп, біреу есігінің кө зінде темекі тартып тұ рса оғ ан «抽烟了? » (темекі тартып тұ рсың ба? ) деп, біреу далада велосипедін жө ндеп жатса «修车了? » (велосипедің ді жө ндеп жатсың ба? ) деп «амандық » сұ райды. Ө зге елдің азаматтары ү шін бұ л ө те бір кү лкілі жағ дай болып сезіледі. Яғ ни не істеп жатқ анын кө ріп тұ рып қ айта сұ рау, бұ л есі дұ рыс адам ү шін таң қ аларлық жағ дай емес пе?! Алайда, бұ л да қ ытайлар ү шін «问候 »-дың бір тү рі. Мұ ндай сұ раулар қ ытайлық тардың тү сінігінде адамдардың бір-біріне деген ілтипаты мен қ амқ орлығ ын білдіреді. Немесе осындай сұ раулар арқ ылы қ ытайлар бір-бірімен жақ ындығ ын, қ амқ орлығ ын, ілтипатын тіпті ең кемінде таныстығ ын білдіреді.

Қ ытай «问候 »-ының тағ ы бір ерекшелігі, ол сө йлеуші екі тараптың бір-бірінің кө ң ілін аулап, жай ғ ана назар аудару болып табылады. Мысалы белгілі бір адам ө зінің танысын кездестіргенде, одан «қ айда барасың »? «қ айдан келесің? » деп сә лемдеседі, ал таныс адамы «жұ мысқ а» немесе «бір шаруамен... », «жә й жү рген» деп ә ртү рлі жауап айтуы мү мкін. Бірақ тү птеп келгенде сә лем алушының «жұ мысқ а» деген жауабы нақ ты немесе шын мә ніндегі жауап емес. Алайда, ол ә сте сұ раушы адамды алдағ ан болып есептелмейді. Ө йткені сә лем беруші адамның ө зі о баста-ақ танысының шынымен қ айда бара жатқ анын білгісі келіп сұ рағ ан жоқ. Демек қ ытайлардың «打招呼 » дегені бұ л бір ә детке айналғ ан сә лемдесу рә сімі болып есептеледі. Сондық тан қ ытайлардың осындай сә лемдесу рә сімінің ұ лттық ерекшелігіне шетелдіктер барынша кө ң іл бө лу керек. Ә йтпесе біз кү тпеген ың ғ айсыз жағ дайлар туындауы мү мкін. Сө здің осы тұ сында, студент кезімізде болғ ан мына бір жағ дайды айта кетудің реті келіп тұ р. Пекинге оқ уғ а барғ анымызғ а ұ зақ бола қ оймағ ан. Біздің тобымызда Тоқ тар деген жігіт болды. Бір кү ні ол университеттің қ ақ пасынан шығ ып бара жатса, бізге практикалық қ ытай тілінен сабақ беретін Ли деген мұ ғ алім кездесіп қ алыпты да «қ айда барасың? », деп сұ райды. Содан ә лгі жерде біздің Тоқ тар жаң ағ ы Ли мұ ғ алімге бұ рылып: «Туғ ан ауданынан бір кісінің Пекинге келгенін, ә ке-шешесінің сол кісіден сә лемдеме беріп жібергенін, келген кісінің тұ тас ішкі қ ытайды саяхаттап жү ргенін, Пекинде енді қ анша кү н тұ ратынын, ол кісіні ә лі іздеп таба алмай жү ргенін, бұ ғ ан дейін екі-ү ш рет іздеп барғ анын, бү гін тағ ы сол кісіні іздеп кетіп бара жатқ анын, бұ л хабарды жеткізушінің қ онақ ү йдің аты мен мекен-жайын дұ рыс айтпағ анын, сол кісіні іздеп бү гін тағ ы кетіп бара жатқ анын, тез тауып алмаса сә лемдеменің ішіндегі тағ амдардың бұ зылып кетуі мү мкін екенін... » егжей-тегжейлі баяндап, Ли мұ ғ алімнің миын шіріткені ө з алдына, ең бастысы ол кісіні жолынан қ алдырады. Ертең іне Ли мұ ғ алім осы ә ң гімені айта отырып, қ ытайлардың «амандық сұ рауы» деген тақ ырыпқ а бір сағ атын арнағ ан болатын. Ал осындағ ы қ азақ стандық шә кірттеріміз де қ ытайғ а барғ анда кө птеген қ ызық ты жағ дайларғ а кез болғ анын айтып келеді. Қ ытайдың белгілі бір ЖОО-нда тілдік тағ ылымдамадан ө туге барғ ан біздің бір шә кіртіміз асханадан таң ертең кө рген бір танысымен кешкі ас кезінде тағ ы кездесіп қ алады. Сол кезде біздің студенттен қ ытайлық танысы «你也来了？ » («Сен де келдің бе? ») деп сұ райды. «Осы сұ рақ ты алғ аш естігенде ө зімді бір тү рлі жаман сезініп қ алдым»， - дейді біздің шә кіртіміз. «Неге? », - десем, «бұ л сұ рақ мағ ан «сағ ан не жоқ? » «асханадан шық пайды екенсің ғ ой» деген мағ нада айтылғ андай болды», -дейді. Ә рине, алғ ашқ ыда осындай ұ лттық ерекшелікті білмеген соң ә р тү рлі тү сінбеушіліктер болуы мү мкін. Шетелдіктерге қ ытай халқ ының жақ ынырақ танысу ү шін немесе етенелік таныту ү шін қ оятын кө птеген сұ рақ тары орынсыз, тіпті мә дениетсіздік болып кө рінуі де мү мкін. Мысалы, бірінші рет танысып отырғ ан адамына «отбасыларың да неше адамсың дар? », «Ә ке-шешең нің табысы, жалақ ысы қ андай? », «Қ андай ү йде тұ расың дар? Ол ү йді қ алай сатып алдың дар? », «Сү йген жарың бар ма? Ол сені оқ уғ а қ алай жіберді? » т. с. с. сұ рақ тарды шетелдіктер дұ рыс тү сіне қ оймайды. Алайда бұ л да бір ұ лттық ерекшелік. Демек қ ытайлық тың осындай сұ рақ тар қ оюын сағ ан деген ілтипаты, етенелік білдіргені, сенімен достық қ арым-қ атынас орнатқ ысы келгені деп тү сінген орынды. Қ ай халық та болмасын, ә сіресе кө ң ілі жақ ын, таныс-біліс адамдардың сә лемдеспей ө тіп кетуі мә дениетсіздікке жатады. Сол сияқ ты қ ытайлар да таныс адамдары, ә ріптес, кө рші-қ олаң дары сә лемдеспей, ү ндемей ө тіп кетсе ренжиді.

Ал қ азақ халқ ында бір жақ тан келген немесе жолаушы жү ріп бара жатқ ан жастар ауылды аралап жү ріп, жасы ү лкен қ ариясы бар ү йге бас сұ ғ ып, амандаспай кетсе, сол азаматтың ү лкенді сыйламауы деп есептеліп, тә рбиесіз екенін бетіне басылып, «амандасуғ а да жарамды», «салам бермеді», «салам алмады» т. б. деп сө гетін болғ ан. Бұ л тә рбие негізі амандық -саулық сұ раудан басталады, оны білмеген адамның кө ргені, тә рбиесі шамалы деген ұ ғ ымды білдіреді. Міне, бұ л қ азақ халқ ының тә лім-тә рбиесінің ерекшелігі. Бұ дан шығ атын қ орытынды мынау: ә рбір халық тың амандасу дә стү рінің ө зіне тә н ерекшеліктері бар, олар бір-біріне ұ қ сай бермейді. Алайда барлық халық тың аман-сә лем дә стү ріне тә н бір ұ қ састық, ол – сә лемдесудің маң ыздылығ ы, мә дениеттіліктің кө рінісі болып есептелетіндігі.

Ал енді қ ытайлардың аман-сә лемінде шетелдік азаматтар ү шін ө те қ ызық ты естілетіні «吃饭了吗？ » деген, яғ ни «тамақ іштің із бе? » - деген сұ рақ. Бұ л аман-сә лем тү рі басқ а халық тарда кездесе бермейтін, қ ытай халқ ында ғ ана бар, ерекше бір дә стү р. Амандасудың бұ л тү рінің ө зінің қ олдану уақ ыты мен ерекшелігі бар. Мә селен, таң ғ ы сағ ат он-онбірлердің кезінде сіз ә лде біреуден «тамақ іштің бе? »- деп сұ райтын болсаң ыз, ол кісі «беймезгіл қ андай тамақ ты айтып отыр? », -деп сізге таң дануы мү мкін. Ал қ ытай халқ ы ө зара сә лемдесуде, амандасуда бұ л сө зді жиі қ олданады, бірақ ө зінің уақ ытымен, ретімен қ олданады. Бұ рын қ ытайлардың бұ ндай аман-сә лем дә стү рін естіп кө рмеген шетелдіктер басында мұ ны тү сінбеуі мү мкін, тіпті кейбір адамдар «мү мкін мені тамақ қ а шақ ырғ ысы келіп тұ р ма» деп те ойлауы ғ ажап емес. Немесе «менің тамақ танғ ан, не тамақ танбағ анымда оның не шаруасы бар» деген қ иялғ а кетуі де мү мкін.

Кейін ү йрене келе ө здері де қ олданады, тіпті бұ л олардың ә детке сай, қ олдануғ а ү йреншікті ә рі қ ызығ а қ олданатын сә лемдесу дә стү ріне айналады. Бірақ шетел азаматтары бұ л сә лемдесудің қ олданылу уақ ытына аса кө ң іл бө ле бермейді. Бұ ның себебі, мү мкін, бұ л сө зді шетелдіктердің таза сә лемдесудің бір тү рі ретінде қ абылдап алуынан деуге де болатын шығ ар. Ә детте қ ытай халқ ы сә лемдесудің бұ л тү рін таң ертең, тү сте жә не кешке, яғ ни осы ү ш мезгілдегі тамақ уақ ытында кө бірек қ олданады.

«Ас – адамның арқ ауы» дейді атамыз қ азақ. Сол сияқ ты қ ытайлар да асқ а, дә мге қ атты кө ң іл бө леді. Демек кездескен кезде сізден қ ытайлар: «吃饭了吗? » деп сұ рап қ алса оғ ан таң данудың қ ажеті жоқ. Бұ л ежелгі дә уірлерде ү немі болып тұ ратын қ уаң шылық немесе сел апаты салдарынан жиі-жиі айлап-жылдап ашаршылық қ а ұ рынатын қ ытай халқ ының бір-бірін кө ргенде «талшық тауып жей алып жү рсің бе? » деген жанашыр ниетінен қ алып қ ойғ ан амандық сұ рау салты. Уақ ыт ө те келе бұ л қ ытайлардың ә деттегі амандық саулық, дені-қ арның ыздың саулығ ын сұ раудың бір тү ріне айналып қ алды.

Тарихи жазба деректерге қ арағ анда, бағ зы замандарда қ ытайлар ашаршылық жә не толассыз шапқ ыншылық салдарынан кү ніге екі мезгіл тамақ танатын болғ ан, кейін Хань дә уірінде кейбір жерлерде кү ніне ү ш мезгіл тамақ тану қ алпына келтіріледі, бірақ кө п аймақ тарда екі мезгіл тамақ танатын жү йе ұ зақ уақ ыт сақ талып қ алды. Бұ л тағ амды ү немдеуден туындағ ан тә ртіп болатын. Сондық тан бү гінгі таң да адамдардың бұ лай сә лемдесуі (сұ рауы) басқ а адамның тамақ ішкен-ішпегенімен ешқ андай да қ атысы жоқ. Бірақ бү гінде бұ л сө з ө зінің негізгі мағ ынасы тұ рғ ысында емес, тек сә лемдесу немесе сыпайыгершілік салты болып табылады.

Қ ытайлар бір-бірімен сә лемдесу кезінде «你好 »! (нихау) яғ ни «сә леметсіз бе» деген сө зді ө те аз қ олданады. Есесіне сіз кө шеде қ оғ амдық кө лік кү тіп тұ рғ ан кісіден бір танысы келіп «上班去? » (жұ мысқ а барасың ба? ), немесе біреудің тауғ а шығ ып бара жатқ анын біле тұ ра оғ ан «爬山了? » (тауғ а шығ ып барасың ба? ) деген секілді сә лемін жиі естіп қ алуың ыз мү мкін. Мұ ның барлғ ы еш қ андай да артық сө з емес, есесіне амандасу тә сілдері.

Шетелдіктер ү шін қ ытай халқ ының сә лемдесу дә стү рін ү йреніп алу қ иын сезілуі мү мкін, бірақ бұ л ө те қ арапайым нә рсе. Ол ү шін мынадай бірнеше жағ дайғ а назар аудару қ ажет: бірінші, екі адам кездескен кезде қ арсы тараптың немен шұ ғ ылданып жатқ андығ ына кө ң іл бө лу керек. Мә селен, сен менің кітап оқ ып жатқ анымды кө рсең «看书啊？ » (кітап оқ ып жатырсың ба? ) деп сә лемдесуің е болады. Егер сіз кезіккенде курстасың ыз кір жуып жатқ ан болса, «洗衣服了 » (кір жудың ба? ) деп, егер оның теледидар қ арап отырғ анын кө рсең із «看电视吗？ » (теледидар кө ріп отырсың ба? ) деген секілді сә лемдесулерді қ олдануың ызғ а болады. Екіншіден, жолда кетіп бара жатқ ан досың ның не танысың ның қ айда, не себеппен кетіп бара жатқ андығ ын жү ріс-тұ рысына, қ олындағ ы затына қ арап, жобалап қ ана «上课去? », «出去了? », «买东西了? » (Сабақ қ а кеттің ба?, Шығ ып барасың ба? зат сатып алдың ба? ) деп сә лемдесуге болады. Ү шіншіден, қ арсы жақ тың нендей жұ мысты тындырып келе жатқ андығ ына кө ң іл бө ле отырып: «回家了? », «下课了? », «买菜了? », (ү йге қ айттың ба?, сабақ тан шық тың ба?, кө кө ніс сатып алдың ба? ) деген секілді сө здерді қ олдана отырып, амандаса аласыз. Тө ртіншіден, ұ зақ уақ ыт кездеспеген адамың мен «哪儿去了？ », «好久不见了! », «回来了! » (қ айда кетіп қ алдың?, кө птен кө рінбей кеттің ғ ой, қ айтып келдің бе? ) т. б. сә лемдесуге болады.

Егер де жасы кіші достар кездесе қ алса, қ арапайым ғ ана, жылы жү збен не болмаса олардың ө здерінің сә лемін бірінші қ арсы алғ ан жө н, бірақ олардың алдында ө зің ізді ү лкен санап, ө зімшілдік кө рсетудің мү лдем қ ажеті жоқ. Егер де қ уанышты жағ дайда отырғ ан немесе кү лімсіреп келе жатқ ан танысың ыз болса, онымен амандық ты «有什么喜事儿？ » (қ андай қ уаныш бар? ) немесе «恭喜你 » (қ уаныш қ ұ тты болсын! ) деген секілді ә зілмен бастап, артынша қ арсы жақ тың қ уанышын білуге асық қ андық таныту тұ рғ ысынан, міндетті тү рде қ уанышының себебін сұ рап қ ою артық емес.

Ал таныс адамың ыз бір топ адамның ортасында кездессе, тек таныс адамың ызбен амандасумен шектелмей, қ асындағ ыларғ а ең кемінде қ ол беру, бас изеу немесе кө з ишарасын жасау, бұ л – бейтаныс кісілерге де қ ұ рмет болып есептеледі.

Топпен сә лемдесу кезінде міндетті тү рде «你们....... » немесе «几位....... » сө зін қ осып айтқ ан жө н. Егер сіз сол топтың ішінде тұ рсаң ыз, амандасушығ а ө з тарапың ыздан сә лемін қ абылдағ андық танытуғ а тиіссіз. Қ ысқ асы кө пшілікпен амандасқ ан кезде міндетті тү рде сыпайлық ты жоғ алтпау қ ажет.

Егер сіз сә тсіздікке ұ шырағ ан не қ айғ ылы жағ дайда тұ рғ ан қ ытайлық досың ызғ а кездессең із, ә уелі оның жағ дайын сұ рап, қ андай жағ дайғ а тап болғ анын біліп алып, соғ ан байланысты (онда да сіздің араласпауың ызды ө тінбеген жағ дайда), мү мкіндігінше ортақ, қ алыпты атмосфера орнатқ аның ыз жө н.

Қ орыта келе айтарымыз, қ ытайларда жолық қ ан кезде қ олданылатын сә лемдесу рә сімінің тү рлері ө те кө п, бірақ осының барлығ ы қ атып-семіп қ алғ ан, мү лде ө згермейтін нә рсе емес. Қ ытай ү шін сіз шетелдіксіз, ал қ ытай сіз ү шін ө зге ел. «Ә р елдің салты басқ а, иттері қ ара қ асқ а» дегендей, сіздің қ ытайдың дә стү р-салтын білмегенің ізге олар тү сіністікпен қ арай алады. Ал ө з кезегінде олардың сізге тосындау салт-дә стү ріне, мінез-қ ұ лқ ына қ ұ рметпен қ арағ аның ыз жө н. Қ ысқ асы қ ытайдың амандық -саулық сұ расу дә стү рі де адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастың алыс-жақ ындығ ына қ арай ө згеріп отырады. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастың артуына байланысты сә лемдесу тә сілдері де ө згеріске ұ шырап, жаң ғ ырып отырады. Одан бө лек уақ ыт озады, заман да ө згереді, соғ ан орай сә лемдесу тү рлері де ө згереді. Ө зге елдермен аралас-қ ұ раластық жиілеп, адамдардың тұ рмыс дә режесі ө сіп, ішіп-жеуі жақ сарып, мә дениет дең гейі жоғ арылауына байланысты, «哪儿去了? » (қ айда бара жатырсың? ), «吃饭了吗? » (тамақ іштің бе? ), «买东西了 » (бір нә рселер сатып алдың ба? ) деген секілді сә лемдесу тү рлері қ олданыстан шығ ып, оның орнын кө бірек «你好! » (сә леметсің бе! ) ауыстырып келеді.

Қ азірде кө птеген шетелдіктер қ ытай тілін ү йренуді осы «你好！ » (сә леметсің бе! ) немесе «您好！ » (сә леметсіз бе! ) деген сө зден бастайды. Ө йткені бұ л қ ытай халқ ының ә рі қ арапайым, ә рі жиі қ олданатын сә лем тү рі. Аман-сә лемнің бұ л тү рін қ ай кезде де, қ ай ортада да қ олдануғ а болады. Егер тілдік қ абілетің із жетіп, оны қ ажетің ізге қ арай ө зге сө здермен ауыстыра алсаң ыз тіпті жақ сы. Алайда, сә лемнің осы тү рін қ олданудың ө зінде де алдымен қ арсы жақ тың жағ дайына, жасы мен қ ызметіне кө ң іл бө луіміз қ ажет. Жасы ү лкен, жұ мыс дә режесі жоғ ары кісімен сә лемдескенде «您好！ » -ды қ олданып, ұ стаздармен сә лемдесу кезінде «老师好! » деп сә лемдесуің ізге болады.

Сә лемдесу барысында есімін атап барып амандасуғ а тура келсе, аты-жө нін толық айтып жатпай (олай айту кә дімгідей ерсі қ ылық болып саналады), фамилиясының артына қ ызметін, атақ -дә режесін қ осып айтып, сонан соң амандық сұ райсыз. Мә селен, 王雷鸣 (Уаң Леймиң ) деген ұ стазың ыз болса, онымен «王老师，您好！ » (Уаң мұ ғ алім, сә леметсіз бе! ) деп амандасуың ызғ а болады. Егер Уаң Леймиң университет ректоры болса, «王校长, 您好! » (Уаң ректор, сә леметсіз бе! ) деп сә лемдескенің із дұ рыс. Егер Уаң Леймиң мекеме бастығ ы болса, онда сіз онымен «王局长, 您好! » (Уаң бастық, сә леметсіз бе! ) сә лемдескенің із жө н. Бұ лай амандасу жалпы міндетті емес, тек қ арсы жақ тың атын атап сә лемдесу қ ажет болғ ан жағ дайда деген сө з[7, 10]. Қ ысқ асы амандасу қ ай халық тың болмасын дә стү рінің беташары, мә дениетінің кө рінісі болып есептеледі. Сондық тан шығ ыстағ ы ұ лы кө ршіміздің аман-сә лем дә стү рін біле жү рудің де еш артық тығ ы болмас деген ойдамыз.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒