1.2. Қаратпа сөздердіңқытай тіл біліміндегі орны

Қ ытай тіліндегі қ аратпалардың алатын орны қ андай деген мә селеге бұ рынғ ы ғ ұ ламалар кө птеген тұ жырымдар мен ой-пікірлер қ алдырғ ан болатын. Ол қ ашан да ө зекті мә селе болып қ ала беретін сияқ ты. Ө йткені, ә р халық тың ө зіне тә н ерешелігі болады дедік, сонымен қ атар, аудару кездерінде ү лкен проблемалар тууы ә бден мү мкін болғ андық тан, бұ ндай ө зекті мә селеге назар аудару керек.

Қ ытай тілінде екі термин бар. Олар қ аратпалар термині десек те болады, яғ ни, чэнвэй (称谓 )， чэнху ( 称呼 )деп аталады. Чэнвэй мағ ынасы чэнху дегенге қ арағ анда ә лдеқ айда терең ірек, ө йткені, чэнвэй термині қ аратпа сө здерді де, атау сө здерді де қ амтиды. Ал чэнху - бұ л тек қ арата айтылатын сө здер қ атарына жататын термин.

Қ ытай қ аратпалар сө здігі Пекин қ аласында 1994 жылы жарық кө рген. Оның алғ ашқ ы тарауында біздің қ азіргі кү нге дейінгі алты мың нан аса қ аратпалар жинақ талғ ан. Бұ л қ ытай тілінің қ аратпалар жү йесі сонау ерте заманнан тү бірін алып келе жатқ ан, ә рі бай екенін, кү рделі екенін білдіреді. Расында, сө здік ең бірінші " ата-баба" бө лімінен басталады, екінші бө лімі " ата-ана" деп аталады жә не оның ішінде 380 термин қ амтылды[17, 13]. Балағ а деген қ ұ рмет - конфуций ә дебінің қ ағ идасы ең маң ызды қ ұ ндылық тардың бірі болып қ алады жә не сө з ә дебінің қ ағ идаларының ішінде ө зіндік орны бар. Сө здіктің лексикалық сараптамаларын жү ргізуде заманауи тіл мамандары қ аратпалардың тү рлерін мынадай деп бө луге келісті.

а) туыстар арасындағ ы қ аратпа сө здер

I. Туыстық қ аратпалар

б)бейтаныс адамғ а арналғ ан сө здер

II. Ә леуметтік қ аратпа сө здер а) ө зара қ арым-қ атынас қ аратпа сө здер

б) қ ызметтік қ аратпалар (лауазымы)

в) аты-жө німен қ арату, шақ ыру

г) жалпығ а бірдей қ аратпалар

Осындай туыстық жә не ә леуметтік қ аратпаларды мынадай тү рлерге бө луге болады: жеке жә не ұ йымдық.

Сө йлеу мә нері жағ ынан туыстық жә не ә леуметтік қ аратпаларды былай етіп бө луге болады:

а) қ ұ рметті, б) бейтарап, в) мейірімді, г) кемсіту, д) кү лкілі, қ алжың дап, е) есім-атаулар, лақ ап аттар, ж) жарқ ын, з) тектес, к) ерекше. Қ ытай мен басқ а да тілдерді салыстырар болсақ, мысалы қ азақ жә не орыс тілдерінде туыстық атаулардың бір немесе бірнеше мағ ыналары бар екені белгілі. Ал қ ытай халқ ында ә ке жақ тары, ана/ ә йел жақ тарының нақ тылай бө лінуін айқ ындаймыз. Қ ытай туыстық терминдерінің айырмашылық тары бар:

а) жыныстық белгісі (ә йел не ер); б) туыстық байланыс белгілері (ә келік, аналық жақ ); в) жас-шамасына байланысты (заманына сай жасы ү лкен мен кіші болып бө ліну айырмашылығ ы жә не ұ рпақ арасындағ ы қ арым-қ атынас).

Қ ытай тілінде тіпті бір ағ айынғ а бірнеше рет басқ алай қ аратуғ а болады. Бір жағ ынан, кейбір қ аратпалар сә йкес болып қ алуы мү мкін. Мысалы " Баба" 爸爸 деп ө з ә кесіне де, қ айын атасына да қ аратып айтыла беруі мү мкін. Мұ ндай кезде туыстық термин қ аратпаларының қ олдану барысында жә не туыстарды анық тау кезінде біраз айырмашылық тарды аң ғ аруғ а болады.

Бейтаныс туыс емес жандарғ а қ аратып айту ү шін мынадай факторларғ а мә н береміз: жас-шамасы, таныс дең гейі, ә ң гімелесушінің ә леуметтік жағ дайы, яғ ни, коммуникацияда болып жатқ ан қ ұ былысқ а мә н беріледі.

Туыс емес жандарғ а қ аратыла айтылатын сө здердің туыстық терминдерді қ олданып қ арату барысында мындай формула шығ арылды:

а) тек қ ана тегі+туыстық термин;

б) тек қ ана аты+туыстық термин;

в) аты-жө ні+туыстық термин;

г) қ ызметтік лауазымын немесе ә леуметтік жағ дайын білдіретін сө здер+туыстық термин; т. б. [23, 543]

Туыстық қ аратпалар сө здігі заманауи қ ытай тілінің барлық қ аратпаларының тө рттен бірін қ ұ райды. Оның ішінде ең кө п қ аратпалардың бірі -ә леуметтік қ аратпалар. Туыстық қ аратпалар ең маң ызды жағ ы - туыстар арасындағ ы қ арым-қ атынасты қ амтамасыз ету болып табылады.

Ә леуметтік қ аратпалардың ә р қ айсысын жіктеп қ арауғ а болмайды, алайда, ә р тілде бірнеше кө п қ олданылатын, жалпығ а бірдей қ аратпалар бар екені белгілі. 老师，师傅，美女，同志，等等。

同志 - деген қ атынас қ азіргі таң да қ арым-қ атынас кезінде бірнеше санаттарғ а бө лінеді: а)танымайтын жандарғ а; б) лауазымы белгісіз адамдарғ а; г) партиядағ ы жолдастарына; д) білімі мен қ ызметі жоқ адамдарғ а; Осындай ү ндеулер кү нделікті ө мірде жә не ресми кездесулерде қ олдана береді. 同志 - формуласы тө мендегі сө здермен пайдаланылады: а) 同志; б) тегі +同志; в) есімі +同志; г) тегі + есімі +同志; ғ ) қ ызметі +同志; д) сын есім +同志; ж) сен есім + тегі +同志; з) жынысы +同志. Ә леуметтік зерттеулерде, Кытай Халық Республикасының ә ртү рлі қ алалары мен аудандарында同志 қ атынасы ө зіндік сипаттарында пайдаланатынын кө рсетті[19, 374]. Шанхай, Қ ытайдың ө неркә сіптік жә не сауда орталық тарында, Пекин қ аласында да жоғ арғ ы пайызбен кадрлық қ ызметкерлер, партиялық жә не революциялық ардагерлер арасында қ олданысқ а ие.

老师 (лаошы) атауыҚ ытай тіліндегі «老师 » деген сө здің қ азақ тіліндегі мағ ынасы «мұ ғ алім, оқ ытушы» деген сө здер, ал «оқ ытушы» деген сө з кө бінде кітап жү зінде қ олданылып, салауаттылық ты білдіретін стильдік тү с алады, ал «мұ ғ алім» деген сө з ауыз екі тілде қ олданылып, қ арапайым тү с алады. Мысалы: 作为老师，首先要以身作则，严格要求自己。 Оқ ытушы болғ ан адам алдымен ө зі ү лгі кө рсетіп, ө зіне қ атаң талап қ оюы керек. 你们要是不去，就早点告诉老师。 Бармайтын болсаң дар мұ ғ алімге ертерек айтып қ ойың дар. Егер бірінші мысалдағ ы «老师 » дегенді «мұ ғ алім» деп, ал екіншісін «оқ ытушы» деп аударғ ан болсақ, аудармасы жатық шық пағ ан болар еді.

师傅 (шифу) қ атынасы қ азіргі сө йлесу этикетінде рө лі тезарада жоғ ары дең гейге кө теріліп кетті. Егер бұ рындары бұ л қ аратпаның қ олданылуы ү шін ү ш жағ дай жасалынуы керек болатын[20, 235].

1) шебер ақ ылгө й; басалқ ышы; 2)тә лімгер3)ұ стаз4) баулушы; жетекші:

木匠師傅, 大師傅

Қ ытай тілінің қ аратпаларғ а ә сер ететін негізгі факторларғ а мыналар жатады:

1. Қ арым-қ атынас сипаты: туыстық / туыстық емес; ө зіндік/ ө зге; таныс/бейтаныс; достық /достық емес/бейтарап; басшы/бағ ынушы.

2. Сө йлесушілер жас-шамасы: ү лкен/кіші/бірдей жастағ ы; бір замандас/ә р тү рлі замандағ ы жандар.

3. Ә леуметтік мә ртебесі жә не тілдесушілердің жағ дайы: тең /жоғ ары/тө мен; шаруалар/жұ мысшылар/қ ызметшілер/зиялы қ ауым/студенттер/ т. б.

4. Сө йлесушілер жынысы

5. Қ арым-қ атынас ортасы: ресми/ресми емес; салтанатты/қ арапайым.

6. Қ арым-қ атынас орны: қ ала/ауыл; астана/аудан/ ө ндіріс қ аласы/ еркін экономикалық аймақ; отбасы/басқ арма/қ оғ амдық орындар[18, 306-309].

Қ осатын тағ ы бір мә селе, сө з ә дебі менсө йлеу мә неріне байланысты кө птеген тұ жырымдар бар екенін айтқ ан болатынбыз. Тілдегі қ аратпаларды білмесе, мейлі ол ө з тілі болсын, басқ а шет тілі болсын, жақ сы, ә рі жетік мең гереді деген сө з емес. Бұ л не деген сө з егер сол ү йреніп жү рген тілдің қ аратпа сө здердің ұ лттық салт-дә стү рін жетік мең гермесе, сө йлеу мә нерінің анық -қ анығ ын білмесе, ә р тү рлі ә леуметтік жағ дайдағ ы қ аратулардың ережелерін, қ аратудың пара-лингвистикалық ә дістерді жетік мең гермеген болса, ондай мамандарды тілді жақ сы біледі деп тұ жырымдай алмаймыз. Бұ л қ арым-қ атынас ерекшеліктерінің барлығ ы " коммуникативтік норма, яғ ни байланыс сипаты" дегенге келіп қ алары анық. " Байланыс сипаты" деген мағ ына астында ең бастысы жалпы тү рде ережелер мен сө йлеу қ арым-қ атынасының іске асатын коммуникация тү рлерін тү сінуіміз керек, мейлі ол ө з тілі болсын, мейлі басқ а тіл болсын. [21, 151]

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒