2. Қытай елінде адамзатқа қарым-қатынас дәстүрлері мен қазақ тіліндегі ұқсастықтар

2. Қ ытай елінде адамзатқ а қ арым-қ атынас дә стү рлері мен қ азақ тіліндегі ұ қ састық тар

2. 1. Қ ытай елінде адамзатқ а қ арым-қ атынас дә стү рлері.

Ә р мемлекетте ә ртү рлі жағ даяттарғ а байланысты болып келетін қ аратпалардың ерекшеліктері, ө зіндік дә стү рлері бар, мысалы: ресми жә не зайырлы, жас-шамасына қ арай, ә леуметтік жағ дайына жә не тағ ы басқ а кө птеген факторларғ а байланысты жағ даяттар.

Бұ л мә селеде Қ ытай халқ ын айтпай кетуге болмайды. Бү гін біз сіздермен мынадай тақ ырыпта сө з қ озғ айтын боламыз: қ ытай адамын қ алай қ арату керек? Сен ә лде Сіз?

Қ азақ стан мемлекетінде бейтаныс жандарғ а немесе жасы ү лкен адамдарғ а " Сіз" деп қ аратып сө йлеген дұ рыс. Мені ә рдайым жастардың рұ қ сатсыз " сен" деп сө йлейтіндері бір тү рлі таң қ алдырады. Жалпы " сен" деп балаларғ а, достарғ а немесе жанұ я мү шелеріне айтуғ а болады. Монғ ол халық тары ата-аналарына дә стү рлі тү рде " сіз" деп айтады, осы арқ ылы ө здерінің сый-қ ұ рметтерін білдіріп отырады. Қ ытай елінде жағ дай қ алай екен? Қ арап кө релік.

Қ азақ тіл болмыстарын қ ытай тіліне аудару барысында, ү немі бейтаныс жандарғ а " сіз" деп келеміз. Алайда, біраз уақ ыт ө те келе, жас буындардың ө здері менен " сен" (你 – Ni)деп айтуымды ө тініп сұ райды. Қ ытайда " сіз" (您 – Nin) ү стеуі жас-шамасы біраз ү лкен адамдарғ а, мысалы, мұ ғ алімдерге, ресми тү рде қ олданылады. Егер сіз жас адамдарғ а қ арап, " сіз" дейтін болсаң ыз, онда ол қ ыз немесе ол жігіт жас-шамасына мең зеп тұ рғ анын ойлап, ө з кө ң іліне алуы ә бден мү мкін.

Алғ а, жолдас! - 加油，同志！ Мұ ндағ ы «жолдас» (同志 – Tongzhi) сө зі Мао Цзэдун кезінен Қ ытай елінде ө те атақ ты, кө п қ олданылғ ан сө здер қ атарына енген болатын, тіпті, Кең ес Одағ ының кезінде де тілдік тұ рмыста қ олданылды. Қ азіргі таң да бұ л сө з іс жү зінде қ олданыстан алынды, басқ а жағ ымсыз мағ ыналарғ а ие болып кетті [25, 256].

Қ ытай тілінде (先生 – Xiansheng) мырза/ (女士 – Nü shi) ханым қ аратпа сө здерін жиі естуге болады, жә не тек қ ана тү рлі рә сімдер кезінде емес, сондай-ақ, кү нделікті ө мірде, мысалы, мейрамханалардан да жиі естуге болады.
Егер сіздің Қ ытайда кә сіби-серіктесің із болса, жә не араларың ызда ресми қ арым-қ атынас орнаса, ол қ ытай адамына былайша жү гінуің ізге болады: " мырза" сө зінің алдына оның ата-тегін қ осып айтсаң ыз нұ р ү стіне нұ р болары анық. Мысалы, Қ азақ станда " Ли мырза" деген секілді, Қ ытайда да " Ли мырза" делінеді, дә лірек «Ли xiansheng» болады. Қ ытайда тіпті осы аттас атақ ты мейрамхана желісі бар. Кез келген қ ытай адамына жағ ымды болар еді, егер сіз оны ө з аты-жө німен атайтын болсаң ыз. Ө йткені, олар ТМД елдеріне оң ай болу ү шін, есімдерін орысша атаулармен ө згертіп жатады. Ә р адам ү шін ө зіндік атауы, яғ ни есімі - ең жағ ымдылардың бірі болып табылады, бұ л психология заң дарының бірі.

Ә ртү рлі кә сіптегі адамдарғ а қ алай қ арым-қ атынас жасау керек?

Қ ытайда мағ ан қ атты ұ найтын «шифу» (师傅 – Shifu), сө зі тура мағ ынада шебер деген мағ ынаны береді. Кейбір мамандарды, мысалы, жү ргізушілерді, аспазшыларды, тігіншілерді осылай атайды. Біздің, басшы, бастық деген сө здермен ұ қ састығ ы бар.

Ә ртү рлі жастағ ы адамдармен қ алай қ арым-қ атынас жасайды?
Жасына қ арай адаммен қ арым-қ атынас жасау-ә рқ ашан нақ ты болмағ андық тан, жасын анық тау оң ай болмайды, ә лде нақ ты білмеуіміз мү мкін.

Қ ытайда келесі қ ағ идалар бар: ү лкен ә пкесін (姐姐 – Jiejie), кіші ә пкесі – (妹妹 Meimei), ү лкен ағ асы (哥哥 – Gege), кенжесі – (弟弟 – Didi).

Жоғ арыда кө рсетілген атаулар тек туыстық қ арым-қ атынаста ғ ана емес, танымайтын адамдарғ а жасына қ арай да қ олдана береді[26, 87].

Мысалғ а айтсақ, менім басымнан мына бір ө ткен жайт: мен кө шеде кетіп бара жатып, кенеттен алдымнан бір бала " ү лкен ә пке" деп айқ ай салды.

Мен ө зім іштей кө ң ілім толмай мынадай сұ рақ қ ойдым: Менің ү лкен екенімді соншалық ты оң айлық пен анық тауғ а бола ма екен? деп. Қ ытай халқ ында бұ л мә селе ешқ андай жағ ымсыз жә йт тудырмайды екен. Бірақ, ойғ а салып кө рсек, басқ а бейтаныс жандарғ а " ә пке" деп атағ ан біртү рлі болып кө рінетін секілді. Жай танымайтын жандарғ а, жас-шамасы қ ырық тан асқ андарғ а қ алай қ аратқ ан дұ рыс? Ағ а, кө ке (叔叔 - Shushu) немесе тә те, апа (阿姨 – a’yi). Бұ лайша барлық жас-шамасындағ ы жандарғ а айтыла бермей ме, мысалы: " Ә не, қ арашы, кө кенің қ олындағ ы кү шігі ә демі екен. 阿姨 «Ayi» деген сө здің тағ ы да бала кү туші, ү й қ ызметшісі деген мағ ыналары бар.
«Мұ ғ алім»-ә демі естіледі ия? Қ ытайда бұ л сө з мұ ғ алімге деген ерекше қ ұ рметке ие қ аратпа сө з екені бә рімізге мә лім.

Егер бізде мұ ғ алімдерді аты-жө німен атайтын болса, Қ ХР мемлекетінде " мұ ғ алім" (老师 – Laoshi) деп айтады. Егер сө з арасында ә р тү рлі адамды айтып жатқ ан болса, " мұ ғ алім" сө зінің алдында ол кісінің тегі қ ойылады. Мысалы, Ли лаошы, Чжан лаошы, Ван лаошы жә не т. б. Біздің мемлекетте " апай, ағ ай" терминдерімен қ олданысын табады. Мысалы, Жазира апай, Ербол ағ ай деген сияқ ты. Бұ рындары " мұ ғ алима", " тә рбиеші" деген ұ ғ ымдар басым тү рде айтылатын.

Мэй нюй美女 қ аратпасының қ олданылуы.

Алдымен, Қ ытайдағ ы ә йелдер қ ауымына деген қ аратпалар туралы сө з еткеніміз дұ рыс болар. Ә рине, алғ ашқ ы жә не ең маң ызды ә діс - ол ө з атымен атау. Егерде сіз бейтаныс жас қ ызбен сө йлесетін болсаң ыз, міндетті тү рде美女 (Meinü – сұ лу, сұ лу қ ыз). Ресми жағ даяттарда (女士 – Nü shi) деп, яғ ни, " ханым" деп қ аратқ ан дұ рыс [27, 10]. Бұ л мә селеде біздің Қ азақ стан мемлекетімен ұ қ сап қ алары анық. Ө йткені біздің ортада да, яғ ни қ оғ амдық орындарда, басқ армаларда, тіпті кө шеде болсын, қ ыз баласына " қ арындас" немесе жас-шамасы ү лкен болса " тә те", жасы орталау болса " ханым" деп қ арататыны рас. Біздің мемлекетте жас қ ыздарғ а " сұ лу қ ыз" деп шақ ырса, ә демі естіледі ә рине, кейде басқ аша тү сініп қ алуы мү мкін.

2. 2. Қ ытай тіліндегі атау, туыстық сө здер

Тіл пайда болғ аннан бастап атау сө здер де болғ аны хақ. Алайда, кейбір қ ытай ғ алымдары бұ л термин ең алғ аш «Ши-цзи» атты Сыма Цянның ең бегінде кездеседі деген пікір айтады [28, 154]. Демек бұ л ең бектегі аталмыш термин адамдар қ арым- қ атынасына қ атысты қ олданылғ ан жә не қ азіргі кездегі беретін мағ ынасымен бірдей болып табылады. Алайда бұ рынғ ылар «атау сө з» деген шын мә нінде не екені туралы толық анық тама бермеген. Бү гінгі таң да тіл ғ ылымының дамуына байланысты, бұ л термин тіл зерттеушілерінің назарын ө зіне аударды. Содан бастап, адамдар бұ л терминге нақ ты анық тама беруге талпыныс жасады. Кө птеген ғ алымдар тү рлі ойларын ортағ а салып, ә ркім ә р жақ қ а тартты. Алайда осы тартыстар бұ л терминге нақ ты ғ ылыми анық тама беруге оң ық палын жасап, ө зіндік негіз қ алады.

Тө менде біз біршама ойғ а қ онымды деп есептелінген қ ытай ғ алымдарының бірнеше анық тамаларына талдау жасап, бұ л терминге анық тама қ алай берілетінін анық тап кө рейік. Атап айтар бір жайт, кейбір белгілі туындылар мен ғ ылыми ең бектерде атау сө зді «қ ысқ артып атау» деп берген, бізше, бұ л екі термин ішкі мә ні жағ ынан да, сыртқ ы тұ лғ алық жағ ынан да бірдей. Біздің «сө з» деген тағ ы бір сө зді қ осуымызда мынадай екі тү рлі себеп бар: бірінші, «атау» зат есім ғ ана емес, да етістік те болады. Мысалы, біз ү немі қ олданып жү ретін « Мына кісілерді қ алай атасақ екен? » деген сө йлемде «атау» сө зі етістік болып тұ р. Мағ ынасы жағ ынан да функциясы да мү лдем басқ аша, атау сө з тек қ ана зат есім болады. Екіншіден, атаулар жалаң жә не кү рделі болып келеді. Жалаң атаулар сө з болса, кү рделі атаулар сө з тіркесі болып табылады. Мысалы, «азаттық армиясы, ә скери ағ ай, министр мырза, Ли Чияң мұ ғ алім» қ атарлылар [29, 78-79]. «Атаусө здер» деген терминге барлық кең жә не тар мағ ынадағ ы атау тұ лғ адағ ы сө здерді қ амтуғ а болады. Осы жоғ арыда атап кеткен себептерге байланысты біз «атау сө з» терминін қ олдануғ а алдық.

Атау сө здің анық тамасына байланысты тө мендегідей бірнеше тү рлі пікір бар. Бірінші пікір, кең жә не тар мағ ынасында айтылғ ан атау сө здер. «Атау» деген осы бір сө здің ө зі кең жә не тар мағ ынаны қ амтиды. Кең мағ ынада барлық адам жә не заттардың атауы, ал тар мағ ынада тек қ ана адамдар арасында бір- бірін атауғ а қ олданылатын ат-есімдерді кө рсетеді. Біз кең мағ ынадағ ы атау сө здерді қ арастырмаймыз, атаусө з зат, жануарлар атауына емес, негізінен адамғ а байланысты болуғ а тиіс деп есептейміз, атау сө здің басқ а сө здерден басты ерекшеліктері де осы тұ сында. Олай болмағ анда атау сө здер мен басқ а зат есімдердің айырмашылығ ы айқ ындалмай қ алады. «Мұ ғ алім» дегеніміз білім ү йретіп адамдарды тә рбиелейтін адам; «жолдас» дегеніміз ойы бір арнағ а тоғ ысатын пікірлес адамдар; «апай» - ө з анасымен жасы қ арайлас ә йелді кө рсетеді. Осы аталғ ан ү ш сө з де атау сө з болып табылады. «Ү стел», «машина», «ағ ын су» сынды сө здер адамды емес затты білдіреді, сондық тан, олардың барлығ ын атау сө з деп қ арастыруғ а болмайды. Кейбір ерекше жағ дайлар да болады, мысалы, кей ертегілер мен мысал ә ң гімелердің кейіпкерлері хайуанаттар не хайуанаттар арасындағ ы атауларғ а адамдарғ а қ олданылатын атау сө здерді колданғ анын кездестіреміз. Мысалы, «сиыр атай, тауыс апай, кө жек қ арындас, қ ара мысық сақ шы» т. б.

Бұ л сө здер стилистикалық жағ ынан адамдандыру тә сілімен қ олданылғ ан сө здер болып, атау сө здердің кең кө лемденген бір бейнесі деп айтуғ а да болады. Егер тар мағ ынасында қ арастырсақ даулы мә селе болары хақ. Себебі, біріншіден, мұ нда атау сө здің ішкі мә ні сақ талынбағ ан, яғ ни атау сө зде бейнеленетін адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастық мә ні жоқ. Атау сө здер ерекше тілдік белгілер болып табылады. Оларда ө зге де сө здерде болатын нақ ты атап кө рсету функциясынан басқ а ерекше қ асиеттері бар: мысалы, атау сө здер қ арым-қ атынастағ ы екі тұ лғ аның ө зара байланысын айқ ындайды. «Жолдас» сө зі адамдар ара біркелкілік пен жақ ындық ты кө рсетеді, ал «мырза» сө зі алыс қ арым-қ атынастағ ы адамдар ара сыйластық ты кө рсетеді. Атау сө здер қ арым-қ атынастағ ы екі тұ лғ аның салауаты, жасы, кә сібі сынды кө п жақ тарын аң ғ артады. Сондай –ақ, сө йлеушінің ойын, сезімін, кө зқ арасында кө рсетеді. Мысалы, «мұ ғ алім» деген сө з сө йлеушінің қ арсы тарапқ а деген қ ұ рметін, «сұ мырай» деген сө з жиіркенішін кө рсетеді. Тар мағ ынадағ ы атау сө здердің бұ ларғ а еш қ атысы жоқ, сондық тан бұ л жалпылық жағ дай емес[30, 156].

Екіншіден, «адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастық атаулар», бұ лар бір қ арағ анда атаудың шынайы мә німен сай келмейді. Кей атау сө здер ө зара қ арым-қ атынасты кө рсете алады, ә сіресе, жалпылама атау сө здер. Нақ тырақ белгілі бір тү р не бір атау сө зді жекелей қ арастыратын болсақ, оның адамдар ара қ арым-қ атынастық атау кө лемі мен дә режесі бірдей болуы екіталай. Мысалы, «жолдас» деген сө зді кең кө лемде қ олдануғ а болады, ешқ андай да жас, кә сіп, ер, ә йелдік шектеуге ұ шырамайды. Ал «бойжеткен» сө зі тек ә йелдер арасында ғ ана, немесе ер адамдар ә йелдерге қ арата қ олданады, ал керісінше қ олданылуы тіпті мү мкін емес. «Дә рігер» сө зінің аясы тіпті тар, бар болғ аны аурухана ауласында ғ ана қ олданылады [31, 144]. Енді бір атау сө здер бір бағ ытта, яғ ни, бір тарап екінші тарапқ а қ ана қ олданады, ал екінші тарап бірінші тарапты олай атай алмайды. Профессор - университеттерде жоғ ары дә режелі маман атағ ы, ал профессор ө зін профессор деп атағ ан ө зге адамдарды осы атаумен атай алмайды. Осы себепті, егер біз атау сө здерді «адамдар арасындағ ы қ арым –қ атынастық атау» аясында қ арастыратын болсақ, онда басым кө птеген атау сө здерді назардан тыс қ алдыратын боламыз.

Екінші пікір, бұ л пікірде атау сө здер (称谓语 ) мен адамдарғ а қ аратылғ ан атау сө здер（称呼语） бір ұ ғ ым деп қ арайды[32, 157]. «Атау деген сө здің ө зі адамдарды белгілі бір атпен атап айту деген мағ ынада, яғ ни, қ оғ амдық ө мірде адамдардың ө зін не басқ аларды белгілі бір атпен атауын кө рсетеді» [33, 164]. Бұ л екеуін мағ ыналас бір ұ ғ ым деп қ арауғ а болмайды. Адамдық атау қ арым-қ атынас барысында бетпе- бет қ олданылатын атау болып, бар болғ аны жалпы атау сө здердің қ олданылу тү рлерінің бір бө лігі ғ ана болып табылады. Мысалы, адамдар кейде біреулерді бетіне «шешей», «мұ ғ алім» деп атайды. Ал кей атау сө здер тек сырттай ғ ана атауғ а қ олданылады. Мысалы, «қ арт ә жей», «қ арт атай» деген атауларды ешкім сол адамның бетіне атап айтпайтыны анық, дегенмен, мұ ндай атаулардың қ олданыста барын ешкім де теріске шығ ара алмайды. Енді бір атаулар тек белгілі бір топқ а ғ ана қ олданылады. Мысалы, қ ызметкер, саудагер, т. б. мұ ндай атау сө здер (称谓语 ) тікелей де сырттай да қ олданыла береді [34, 78]. Тағ ы бір топ атау сө здердің қ олданылатын нысаны қ азіргі таң да жоқ, ол атаулар тек ә деби тілде ғ ана сақ талып қ алғ ан, ал қ азіргі қ оғ амдық ө мірде қ арым-қ атынастық рө лін жойғ ан болып адамдарғ а тікелей қ олдану мү мкін емес, себебі, ол атаулардың нысаны бұ л қ оғ амда ө мір сү рмейді. Мысалы: ә тек, канизак, т. б. Алайда бұ л сө здер де атау сө здер екені шү бә сыз.

Жоғ арыда біз атау сө здерді ешқ андай да қ оғ амдық жә не тарихи сипатқ а бө лмей, тұ тастай қ арастырып анық тама бердік. Тө менде осы заманғ ы қ ытай тіліндегі атау сө здерге нақ ты қ андай анық тама беруге болатынын жан-жақ ты қ арастыратын боламыз. Ол ү шін тө мендегідей бірнеше тү йінге назар аудару керек: біріншіден, қ оғ амдық сипаттағ ы атау сө здер. Осы заман қ ытай тіліндегі атау сө здер басым бө лігі қ азіргі таң да қ олданыстағ ы қ ытай тілін негізге алады. Тарихта болғ ан, алайда қ азіргі таң да қ олданылыстан қ алып қ ойғ ан атау сө здерді қ амтымайды, мысалы: «三公（ ү ш министірлік, 太监（ ә тек）, 举人（ орда емтиханын тапсырушы）, 官人（ отағ асы） » т. б. /1/. Ертеде бір мезгілдерде қ олданыстан қ алғ ан, алайда қ азіргі таң да қ айта қ олданысқ а енген кейбір атау сө здер осы заманғ ы қ ытай тілінің қ ұ рамына енеді. Мысалы: «村长（ қ ыстақ бастығ ы），太太（ бә йбіше），经纪人（ жең гетай） » т. б. екіншіден, жалпығ а ортақ атау сө здер. Жалпығ а ортақ тіл дегеніміз ұ қ сас тайпа, ұ қ сас ұ лыс, ұ қ сас ұ лттар арасында барлығ ына жалпылама қ олданылатын тіл болып, ә детте, бір ұ лтқ а ортақ тілді кө рсетеді. Қ азіргі таң дағ ы қ ытай ұ лтына тә н жалпылық тіл – ортақ тіл путунхуа（普通话）.

Осы заманғ ы қ ытай тіліндегі атау сө здер осы ортақ тіл кө лемінде қ арастырылуы тиіс. Кей атау сө здердің қ айнар кө здері жергілікті тіл болғ анымен, кең таралғ андық тан, олар да ортақ тіл аясында қ арастырылады. Мысалы: 爹爹 (ә ке) атауы Қ ытайдың солтү стік ө ң ірінде ө те кең таралғ андық тан, осы заманғ ы қ ытай тілі болып саналады. Енді бір атау сө здер тек белгілі бір кө лемдегі аумақ тарда ғ ана қ олданылып, аз санды адамдарғ а ғ ана тү сінікті болғ андық тан, оларды осы заманғ ы қ ытай тілінің қ ұ рамына енгізуге ә бден болады. Мысалы: 阿玛 атауы «ә ке» деген мағ ынаны білдіретін Манчжур ұ лтының тілінен алынғ ан, кейін келе солтү стік шығ ыс ө ң ірін мекен еткен Хан ұ лты да осы атауды қ абылдап, ә кесін阿玛 деп атайтын болғ ан, алайда бұ л сө з басқ а ө ң ірде тұ ратын Хан ұ лттарына тү сініксіз, сондық тан да бұ л атауды осы заманғ ы қ ытай тілінің сө здік қ орына жатқ ызуғ а болмайды. Сондай-ақ осы заманғ ы қ ытай тілі сө здік қ орындағ ы атау сө здердің кө лемін айқ ындауда атау сө здер қ алыптасқ ан тұ рақ ты қ асиетке ие сө здер екеніне назар аудару керек. «Ұ лы тө ң керісші», «таяу замандық биология ғ ылымының маманы», «жоспарлы туу реформасының ү здігі» сияқ ты белгілі бір дә уірде, белгілі бір жағ дайда ғ ана қ олданылатын кейбір кө п буынды, кү рделі атау сө здер бұ ғ ан қ осылмайды [35, 132-136].

Сонымен біз мынадай ойғ а келеміз, атау сө здің (称谓语 ) қ амтитын кө лемі адамдық атаулардан （称呼语） кең, соң ғ ысы тек адамдар арасында бетпе -бет тікелей атауғ а ғ ана қ олданылатын атау сө здер болып табылады. Егер екеуін ө зара тең естіріп қ арастыратын болсақ, атау сө здік сипатқ а ие қ аншама атауларды назардан тыс қ алып, кісілік атаудың （称呼语） бай да сан қ ырлы сипатын аша алмайтын боламыз. «Осы заманғ ы қ ытай тілі сө здігінде» бұ л екі ұ ғ ымды бір-бірінен айырып, жеке-жеке тү сініктеме берген. «Атау сө з» дегеніміз адамдар ө зара туыстық не басқ а да қ арым-қ атынастарғ а байланысты, салауаты, кә сібі т. б. негізінде жасалғ ан атаулар. Мысалы: ә ке, ұ стаз, хатшы, т. б. кісілік атау дегеніміз адамдардың тікелей сө йлесуі барысында қ олданылатын, сө йлесушілердің ө зара байланысын білдіретін атаулар. Мысалы: жолдас, ағ а, т. б. Біз бұ л сө здікте атау сө здерге нақ ты да ғ ылыми тү рде анық тама берген деп есептейміз, сондық тан, бұ л мақ алада осы пікірді негізге аламыз. Ондағ ы басты себеп, біріншіден, бұ л анық тамада екі ұ ғ ымның ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын атап кө рсетіп, олардың шынайы мә нін айқ ындап берген; екіншіден, екі ұ ғ ымның нысаны адам екенін анық кө рсетумен қ атар, атау сө здің нақ ты мә ні мен қ асиеттерін ашып береді, сонымен қ атар, оның «туыстық жә не де басқ а қ арым-қ атынастық байланысты» білдіретінін анық тап кө рсетеді. Осы бір тү сініктемелер ө зге пікірлерде қ арастырылмағ ан. Қ орыта келе, біз «атау сө з» дегеніміз адамдардың қ оғ амдағ ы қ арым-қ атынасын білдіру ү шін қ олданылатын, адамның салауаты, кә сібі, жыныс ерекшелігіне қ арай жасалатын атаулар тобы деген анық тама береміз.

Ә р елдің тілінде туыстық қ арым-қ атынаста қ олданылатын сө здердің тобы бар. Ол сө здер тобы туыстық атаулар немесе туыстық терминология деп аталады. Тілдің лексикасының қ ұ рамдас бө лігі бола тұ ра, туыстық атаулар тілдің ішкі даму заң дылық тарымен айқ ындалатын лингвистикалық ерекше қ ұ былыс болып табылады. Тілдің даму заң дылық тары сол елдің мә дениетіне тікелей байланысты. Лингвомә дениет тұ рғ ысынан алып қ арағ анда, туыстық атаулар сө йлеу этикетінің қ ұ рамындағ ы апеллятивтерге (қ аратпа) кіреді. Туыстық атаулар қ ытай тіліндегі апеллятивтердің ең ауқ ымды тобы. Олар ұ лттың салт-дә стү рі мен тұ рмыс-тіршілігінің жарқ ын кө рінісін беретін ерекше лексикалық категорияларғ а жатады. Туыстық атаулар қ андай жү йеге кірмесін, негізінен, қ олданылуына қ арай мынадай екі тү рге бө лінеді. Біріншісі – потенциалды атаулар, яғ ни сирек қ олданылатын немесе қ ажеттіліктің тууына қ арай оң ай жасалатын туыстық атаулар. Екіншісі – ө зекті туыстық атаулар, яғ ни ұ дайы қ олданыста жү ретін белсенді туыстық атаулар тобы. Қ ытайдың жазбаша тіліндегі туыстық атауларының кө п бө лігі потенциалды туыстық атаулар, ал ауызекі тілдегі туыстық атаулардың бә рі бірдей ө зекті туыстық атауларғ а жатады. Сол себептен жазбаша тілде туыстық атаулардың жалпы саны 274 болса, ауызекі тілде 66ғ а ә рең жетеді. Жазбаша тілдегі туыстық атаулардың кө п болуын, біріншіден, ол атаулардың жаппай сипаттамалық туыстық атауларғ а жатуымен тү сіндірсек, екіншіден, патриaрхалды феодалдық қ оғ амның тә ртібіне сә йкес «тоғ ыз ата» - «九族 » (jiuzu) деген тү сінік болғ ан. Сол «九族 », анығ ырақ тоқ талсақ «эгоғ а» дейінгі тө рт ата, олар: 父 (fu) − ә ке, 祖 (zu) – ата, 曾祖 (zengzu) – ү лкен ата (атаның ә кесі), 高祖 [gaozu] – баба (ү лкен атаның ә кесі) жә не «эгодан» кейінгі тө рт ұ рпақ, 子 [zi] – бала, 孙 (sun) немере, 曾孙 (zengsun) – шө бере, 玄孙 (xuansun) – шө пшек[36, 254]. Осы тә ртіппен жоғ арыдан тө мен тарайтын жә не «эгоғ а» жанама туысатын туысқ ан тұ лғ алардың ұ рпақ тарының жолының ү лкендігіне не кішілігіне қ арай патриархаттық мұ рагерлікті бекітті. Одан бө лек «丧服 » (sangfu) – «қ аралы киім дайындау» рә сімі − осы кө рсетілген шең бердегі туысқ ан тұ лғ алардың жолы ү лкен адамдары дү ниеден ө ткенде орындалады. Міне, осының салдарынан туыстық атаулардың саны ө здігінен-ақ кө бейіп шығ а келеді. Ал ауызекі тілде ол туыстық атаулар туыстығ ы алшақ тағ ан сайын туыстық тан ажыратылып тасталынды. Одан бө лек, ауызекі тілде туыстық жү йенің тізбегі тоғ ыз ата емес, бес атамен шектеледі. Олар: «эгоғ а» дейінгі екі ата, 父 (fu) - ә ке, 祖 (zu) – ата болса, «эгодан» кейінгі екі ұ рпақ, 子 (zi) – бала, 孙 (sun) немере болады [37, 838]. Қ ытай тілі аталас туысқ андар арасында туыстық атауларды қ олдануда ата жолының ретін сақ тауды бірінші орынғ а қ ояды. Кіші буын ағ а буынғ а ә рдайым сый-қ ұ рмет кө рсетіп, ағ а буынның алдында басын иуі керек. Сол себептен кіші буын ағ а буынғ а туыстық атаудың қ ай тү рі болмасын (вокативті не референтивті) орынды қ олданып одан мү лт кетпеуі тиіс. Мұ нда, ең алдымен, ата жолына назар аударылғ андық тан, айтушы қ арым-қ атынас барысында туысқ ан тұ лғ аның жасына емес, жолына қ арайды. Қ ытай дә стү рлі қ оғ амында рулық тә ртіппен қ андастық алдың ғ ы орынғ а қ ойылғ ан. Соның ішіндегі ұ рпақ жалғ астыру міндеті тек ә кеден балағ а берілетін болғ андық тан, аталас туыс пен шеше туысы деген ұ ғ ымдарғ а ерекше мә н беруді талап етеді. Соның нә тижесінде аталас туыстық (ө з жұ рты) жә не шеше туысқ андары (нағ ашы жұ рты) болып екі тармақ қ а бө лінеді. Туыстық атаулардың негізгі пайда болатын жері − неке- лесу. Еркек пен ә йел некелесіп, отау тіккеннен кейін екі жақ бірдей тү скен ортасындағ ы отбасы мү шелерін арнайы атауымен атай бастайды. Міне, осыдан бастап «қ айын жұ рт» деген туыстық термин пайда болады. Қ айын жұ рттың ө з ішіндегі жас ерекшелігі, жыныс ерекшелігі, жолы бойынша тағ ы да жеке атауларғ а бө лінеді. Осығ ан орай халық арасында «三亲六戚 » (sanqinliuqi) (қ азақ тіліндегі «жігіттің ү ш жұ рты») деген сө з қ алыптасқ ан. Тө менде «мен» деген сө зді «эго» ретінде ала отырып, оның айналасында тү зілетін туыстық атауларғ а жеке-жеке тоқ талып кө рейік: 父系 (fuxi) – аталас туыстық жү йе немесе ө з жұ рты 1. 祖父（爷爷） (zufu (yeye) ) − ата (ә кесінің ә кесі); 2. 祖母（奶奶） (zumu (nainai) ) − ә же (ә кесінің шешесі); 3. 父亲（爸爸） (fuqin (baba)) - ә ке; 4. 伯父 (bofu) − ата, ағ а, ү лкен ә ке (ә кесінің ағ асы); 5. 伯母 (bomu) − ү лкен апа (ә кесінің ағ асының ә йелі); 6. 叔父 (shufu) − кіші ә ке (ә кесінің інісі); 7. 婶母 (shenmu) − кіші шеше (ә ке- сінің інісінің ә йелі); 8. 堂兄弟 (tangxiongdi) − немерелес, аталас ағ а-інілері (ә кесінің ағ а-інілерінің ұ л балалары); 9. 堂姐妹 (tangjiemei) - немерелес, аталас ә пке-қ арындастары (ә кесінің ағ а-інілерінің қ ыздары); 10. 姑父 (gufu) − жезде, жезде ағ а (ә кесінің ә пке-қ арындастарының кү йеуі); 11. 姑母 (gumu) − апай, тә те (ә кесінің ә пке-қ арындастары); 12. 表兄弟 (biaoxiongdi) − жиен бала (ә кесінің ә пке-қ арындастарының ұ л балалары); 13. 表姐妹 (biaojiemei) − жиен қ ыз (ә кесінің ә пке-қ арындастарының қ ыздары); 14. 自己 [ziji] − мен; 15. 哥哥 (gege) − ағ а; 16. 弟弟 (didi) − іні; 17. 嫂嫂 (saosao) − жең ге (ағ асының ә йелі); 18. 弟妹 (dimei) − келін (інісінің ә йелі); 19. 侄儿 (zhi er) − немере ұ л (ағ а-іні ұ лдары); 20. 侄女 (zhinu) − немере қ ыз (ағ а-іні қ ыздары); 21. 儿子 (erzi) − ұ л; 22. 女儿 (nuer) − қ ыз; 23. 孙子 (sunzi) − немере ұ л; 24. 孙女 (sunnu) − немере қ ыз; 25. 外孙 (waisun) − жиен ұ л; 26. 外孙女 (waisunnu) − жиен қ ыз; 27. 姐姐 (jiejie) − ә пке; 28. 妹妹 (meimei) − қ арындас; 29. 姐夫 (jiefu) − жезде; 妹夫 (meifu) − кү йеу бала; 31. 外甥 (waisheng) − жиен ұ л (ә пке-қ арындасының ұ л балалары); 32. 外甥女 (waishengnu) − жиен қ ыз (ә пке-қ арындасының қ ыздары) /2/. 母系 (muxi) – шеше жағ ының туыстары немесе нағ ашы жұ рты. 33. 外祖父（老爷） (waizufu (laoye)) – нағ ашы ата (шешесінің ә кесі); 34. 外祖母 (waizumu(laolao)) – нағ ашы апасы (шешесінің шешесі); 35. 母亲（妈妈） (muqin (mama)) шеше; 36. 舅父 (jiufu) – нағ ашы, нағ ашы ағ а (шешесінің ағ а-інілері); 37. 舅母 (jiumu) – нағ ашы Қ азҰ У хабаршысы. Шығ ыстану сериясы. №1 (67). 2014 90 Қ ытай тіліндегі туыстық атаулар жә не олардың жіктелуі жең ге (шешесінің ағ а-інілерінің ә йелі); 38. 姨夫 (yifu) – нағ ашы жезде (шешесінің ә пке- сің лілерінің кү йеуі); 39. 姨母 (yimu) – нағ ашы апай, нағ ашы тә те (шешесінің ә пке-сің лілері); 40. 表兄、表弟 (biaoxiong, biaodi) – нағ ашы ағ а, нағ ашы іні (шешесінің ағ а-інілерінің, ә п- ке-сің лілерінің ұ л балалары); 41. 表姐、表妹 (biaojie, biaomei) – нағ ашы ә пке, нағ ашы қ арындас (шешесінің ағ а-інілерінің, ә пке-сі- ң ілілерінің қ ыз балалары); 42. 公公 (gonggong) - қ айын ата (кү йеуінің ә кесі); 43. 婆婆 (popo) – қ айын ене (кү йеуінің шешесі); 44. 丈夫 (zhangfu) – кү йеуі; 45. 大伯子 (dabozi) – қ айын ағ а (кү йеуінің ағ асы); 46. 小叔子 (xiaoshuzi) – қ айын інісі (кү йеуінің інісі); 47. 大姑子 (daguzi) – қ айын ә пке (кү йеуінің ә пкесі); 48. 小姑子 (xiaoguzi) – қ айын сің лі (кү йеуінің қ арындасы); 49. 岳父 (yuefu) – қ айын ата (ә йелінің ә кесі); 50. 岳母 (yuemu) – қ айын ене (ә йелінің шешесі); 51. 妻 (qi) – ә йелі; 52. 内兄弟 (neixiongdi) – қ айын ағ а, балдыз (ә йелінің ағ а-інілері); 53. 姨姐妹 (yijiemei) – қ айынбике, балдыз (ә йелінің ә пке-қ арындастары) [38, 328]. Жоғ арыда келтірген атаулардың барлығ ы бірдей референтивті атаулар. Бұ л атаулар қ арым-қ атынас барысында айтушы туысқ ан тұ лғ аны сипаттағ анда пайдаланады. Референтивті атаулар вокативті атауларғ а қ арағ анда ресми атауларғ а бір табан жақ ын келеді. Ә детте туыстық қ арым-қ атынаста вокативтерді қ олдану кө бірек кездеседі. Себебі вокативтерді қ олдану адамдардың бір-біріне деген жақ ындығ ы мен сый-қ ұ рметті ресми атаумен шектемей, одан да жақ ын етіп кө рсету ү шін керек. Мысалы: 父亲 – 爸爸 - ә ке; 母亲 – 妈妈 - шеше; 伯父 – 大爷 – ү лкен ә ке (ә кенің ағ асы); 伯母 – 大娘 − ү лкен шеше (ә кенің ағ асының ә йелі) т. б. Ал 堂兄弟 – немере ағ а-іні, 堂姐妹 – немере апа-қ арындас, 表兄弟 – нағ ашы ағ а-іні, 表姐妹 – нағ ашы апа-қ арындас сияқ ты атаулардың вокативтеріне «堂 », «表 » иероглифтері ә детте қ осылмай тек 兄弟, 姐妹 деп атай береді[39, 113]. Ал келін сол тү скен шаң ырақ тың бір мү шесі болып кеткендіктен, кү йеуі қ андай вокатив қ олданса, сол атауларды ол да қ олдана береді /4/. Жоғ арыда айтқ анымыздай қ ытайдың туыстық жү йесінде атаның жолына қ атты кө ң іл бө летіндіктен, «排行 » (paihang) тә ртібін қ атаң сақ тауды талап етеді. Ол бойынша, егер бір буындағ ы ағ а ө кілдері бірнешеу болса, оларды жас ерекшеліктеріне қ арай, 大伯 (dabo) – ә кенің ү лке ағ асы, 二伯 (erbo) – ә кенің екінші ағ асы жә не 大嫂 (dasao) – ү лкен жең ге, 二嫂 (ersao) – екінші жең ге тағ ы сол сияқ ты рет-ретімен ат қ ойыла береді. Ағ а буын жас ұ рпақ ты тіке атымен немесе бала кезде қ ойылатын атымен атаса болады. Олар туыстық атауды парық тап ажыратып жатпайды. Ә р халық тың мә дени дә стү рлері, ерте дамығ ан жазуы – тілдің шын мә нінде дамуына айтарлық тай ық пал етеді. Жалпығ а ортақ тілді бұ рынғ ы ауызекі тіл негізінде қ ұ ралды десек, кө не «文言 » тілі мү лдем жойлып кетті деп кесіп айта алмаймыз, себебі нормативтік қ ытай тіліндегі кейбір референтивтік атаулардан бұ рынғ ы жазбаша тілдің сипаттары бар екенін анық байқ ауғ а болады[40, 438].

2. 3. Заманауи қ ытай тіліндегі қ аратпа сө здер

Бұ л тақ ырып аясында біз заманауи қ ытай тілінің қ аратпалардың қ олданылуы кезінде туындайтын мә селелерді қ арастырамыз. Қ ытайдың реформадан кейінгі кезең де ә леуметтік-саяси жағ дайдың ө згеруіне байланысты: оның ішінде 1949 жылдары тыйым салынғ ан қ олданыстан шық қ ан коммунистік қ ызметші-шаруалар мемлекетінің жарқ ын болғ ан негізгі ұ станымдардың бірі, екінші тоқ ынды бастан кешеді[42, 231].

Осы кү ндегі қ ытай тілінде заманауи қ ытай қ оғ амында класстық (топтық ) қ ұ рамымен қ оса санағ анда қ аратпаның жаң а бір тү рлері пайда болуда. Бұ л мақ алада біз заманауи қ ытый тілінің кә сіби жә не тұ рмыстық бағ ыттағ ы қ аратпа тү рлерін қ арастырамыз.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒