Қаратпа сөздердің зерттелу тарихы және қазақ тілінде алатын орны

Бұ л тарауда біз қ азақ -қ ытай тіліндегі қ аратпа сө здердің ө згешелік ү лгісінің жалпы сипатамасын қ арастырамыз.

Қ аратпа сө здерге қ атысты кө птеген мә селелердің ішіндегі ең негізгі оның ережесі болу керек. Осы кү нгі оқ улық, жеке диссертациялық жұ мыстардың біразында, оқ шау сө здерге анық тама береді де, оның жеке бө лімдеріне ондай ереже бермей-ақ негізгі қ асиеттерін берумен шектеледі. Ал қ аратпа сө здер туралы да бірнеше авторлар ереже берсе кейбір типті қ аратпа жө нінде диссертация жазғ ан.

М. Бимағ амбетов ол жағ ын ескермейді. Міне біз қ аратпа сө здер туралы ережелер жиынтығ ын бере келіп, қ аратпа сө здер туралы қ ай жағ ы тиімді, кейде ойланатын жайларына да назар аударуды жө н кө рдік.

С. Аманжолов: Сө йлемдегі ой қ аратылып, арналып айтылғ ан сө зді қ аратпа сө здер дейміз. [8; 76]. Аманжолов С., Ә білқ аев А.: Айтайын деген сө зімізге бір, я бірнеше адамның назарын аудару ү шін қ олданылатын сө зді қ аратпа сө здер дейміз [9; 66]. М. Балақ аев: Айтылғ ан ойдың кімге арналғ анын білдіру ү шін, оғ ан басқ аның кө ң ілін аудару ү шін жұ мсалатын оқ шау сө здерді қ аратпа сө здер дейді [10; 95]. Р. Сыздық ова: Белгілі бір ойғ а қ аратыла айтылғ ан адамның (кейде жансыз заттың ) назарын аудару ү шін арналғ ан сө зді немесе сө з тіркесін қ аратпа сө здер дейміз. [11; 67]. Г. Ә буханов: Сө йлемдегі айтылғ ан ойдың кімге, неге айтылғ андығ ын білдіру ү шін оғ ан ө зге адамдардың кө ң ілін аудару ү шін қ олданылатын оқ шау ойынша мына мә селелер қ аратпаның ережесі ү шін басшылық қ а алынуы тиіс.

Біріншіден, қ аратпа сө здер ойдың, назардың біреуге қ аралып айтылуы керек. Осы жағ ынан келгенде ол ү шін мынадай тіркестер пайдаланылады.

1. Сө йлемдегі ой қ аратылып;

2. Айтайын деген сө зімізге назарын аудару;

3. Белгілі бір ойғ а қ аратыла айтылғ ан;

4. Айтылғ ан ойдың кімге, неге айтылғ андығ ын;

5. Айтылғ ан ойдың кімге арналғ анын

деген сияқ ты бірнеше вариантпен берудің қ айсысы қ аратпа ү шін ең негізгісі. Сонда пайдаланып отырғ ан сө здердің ішінен ойдың қ арылуы немесе назарың аударылуының негізгісі, біздің ше біреудің назарын аудару ой сө зіне қ арағ анда мағ ынасы айқ ындау сияқ ты.

Екіншіден, кісінің назарын қ айда қ аратылуы жө нінде де ойлану керек сияқ ты. Ө йткені:

1. Айтайын деген сө зімізге;

2. Кімге арналғ анын;

3. Бір ойғ а қ аратыла айтылғ анын;

4. Айтылғ ан ойдың кімге, неге айтылғ андығ ы сияқ ты

ә р тү рлі айтылады. Мысалы: Ей, Асан, сен бері қ арашы - дегенде негізінен " Асан" жә не " сен" сө зі негізгі объекті болуы тиіс.

Ү шіншіден, барлық ережелерде қ анша адамның назарын аудару туралы сө з болмайды да, тек С. Аманжолов, А. Ә білқ аевтардың мектеп грамматикасында ғ ана " айтайын деген сө зімізге бір немесе бірнеше адамның " деп олардың сандық кө леміне де назар аударылады.

Қ аратпа сө здердің жасалуы кө біне дара сө здер арқ ылы ө те мол. Ал олардың сө з тіркесі, сө йлемдік тү рлері де бар болғ анымен, олардың жеке сө з тү ріндегі тү рлеріне қ арағ анда аз. Сонда олардың сө з тіркесімен сө йлемдік тү рлеріне сандық қ ұ былыс ойша сө з бола бермесе керек. Ал жеке сө здерді қ аратпалардың ө зі дара, кө птік жалғ ауы арқ ылы да келе бергенімен, олардан бірнеше қ асиеттерді айту қ иындау. Ал қ аратпалардың қ олданылуында Р. Сыздық ова кө рсеткеніндей " Кә кітай, Дә рмен, Мағ аш! Мұ нда келің дер! - сө йлеміндегі бірнеше айтылғ анымен, оларда кө птік мә н болғ анымен, бірың ғ ай қ олданылғ ан. Ә рқ айсысы жеке-жеке айтылуы тиіс. Бұ лайша бірнеше есімнің бір қ аратпа ретінде келуі сирек те. Сондық тан да " бір не бірнеше адамның " демей ақ басқ аның назарын аудару ү шін деп айту орынды болар еді.

Тө ртіншіден, қ аратылатын сө з, сө з тіркесі деп қ ана айту жө н болар деп білеміз. Ө йткені, сө йлемдік деп айту қ аратпаның ол тү рінің ә лі біріншіден, толық қ алыптаса қ оймағ андығ ын ондай қ аратпалар да таза сө йлемдік қ асиеттер басшылық қ а алынуы керек. Екіншіден, ондай тү рге қ атысты ә зірше кө лем жағ ынан да ө те аз. Сондық тан сө зді, сө з тіркесі деп алу барынша орынды. Ү шіншіден, тек Р. Сыздық ованың ережесінде ғ ана жанды, жансыз заттың деп арнайы кө рсетілсе, ал басқ аларында олай нақ тыланбайды. Бірақ, М. Балақ аев, Р. Ә міров т. б. ең бектерінде жансыз (домбыра, Қ аскелең ) т. б. қ аратпалар айтылуы кездеседі. Оның ү стіне кейде, оғ ан қ атысатын заттарды " Кім? " сұ рай мен " Неге? " сұ рауы да қ оса алынуы сол мә селелерді толық қ амтиды ғ ой деп білеміз. Осығ ан байланысты заттарды жанды, жансыз деп бө лмей-ақ, заттардың деп беру де дұ рыс демекпіз.

Осы сияқ ты бес ерекшелік қ аратпалардың ережесінің негізгі мазмұ нын айқ ындайды.

Қ аратпа сө здер туралы М. Томанов пен Т. Сайрамбаев " Қ азақ тіліндегі қ аратпалар" атты методикалық оқ улығ ында да жарық кө рді. Онда алдымен жалпы оқ шау сө здер, олардың негізгі ерекшеліктері мен тү рлері туралы айтыла келіп, қ аратпа сө здер, сө з тіркестері немесе сө йлемнің синтаксистік қ ұ рамы, негізгі белгілері мә селесіне арналғ ан. Авторлар қ аратпаның табиғ аты туралы айта келіп, " Қ аратпа сө з арналғ ан адресаттың назарын аудару, айтылып жатқ ан, айтылатын хабарғ а ә рекетін байқ ау немесе сө з сө йлеп тұ рғ ан моменттегі іс-ә рекетке араластыру мақ сатын кө здейді. Қ аратпаның синтаксистік топ қ ұ рамындағ ы негізгі қ ызметі сө з арналғ ан жақ ты білдіріп, сө йлеушілер арасындағ ы байланысты іске асыру болып табылады, " - дейді. [12, 125]

Ендеше, қ аратпаның анық тамасы жоғ арыдағ ы ерекшеліктердің негізінде нақ тылануы тиіс. Сондық тан, " Қ аратпа сө з деп сө йлемдегі айтылғ ан ой назарының кімге, неге арналғ андығ ын білдіру ү шін қ олданылатын сө з, сө з тіркесін, сө йлемді айтамыз".

Қ азақ тілінде сө йлемдегі оқ шау сө здердің берілу жолдары дегенде тіліміздегі қ аратпа, қ ыстырма, одағ ай сө здердің жасалу жолдары туралы сө з болады. Қ азақ тілінде қ аратпақ ызметінде кө бінесе кісінің аты-жө ні, туыстық немесе қ оғ амдық қ атынаста қ олданылатын жалқ ы есімдер атау септігінде немесе кө птік, тә уелдік жалғ ауларымен келіп қ олданылады. Кө ркем ә дебиетте жансыз зат есімдер жанды заттың баламасы ретінде субстантивтенген басқ а сө з таптары да қ олданылып, олар қ ұ рылымы жағ ынан жалаң , кү рделі, жайылма болып келеді. Біреуге жылы лебіз білдіру ү шін немесе жасы кішіге айтылатын сө здер қ азақ тілінде қ озым, қ алқ ам, сә улем т. б. сө здер І жақ тә уелдік жалғ ауымен қ олданылады. Ү лкенге қ ұ рмет кө рсету ү шін қ азақ тілінде жалқ ы есімдерге-еке, -ке, -қ атұ лғ аларын тіркестіріп білдіруге болады. Қ азақ тілінде кішіге ізет ретінде қ олданылатын -ш, -қ ан, -тай, -жанжұ рнақ ты сө здер арқ ылы беріледі. Қ азақ тілінде ә деп, ізеттілік ү шін ә леуметтік мә нде қ олданылатын сө здер -й жұ рнағ ымен беріледі.

Оқ шау сө здер мағ ыналары мен грамматикалық белгілеріне қ арай қ аратпа сө з, қ ыстырма сө з, одағ ай сө з деп ү ш тү рге бө лінеді.

Қ аратпа сө з - сө йлем мү шесі болып есептелмейтін оқ шау сө здердің бірі. Сө йлем арқ ылы біреуге арнай айтылатын ойдың, хабардың кімге, неге арналғ анын (адресатын) дә лдеп білдіру ү шін жұ мсалатын сө з не сө з тіркестері қ аратпа сө з деп аталады. Кел, балалар, оқ ылық! Арылма, ө лең, арылма. Домбырам, кү йден жаң ылма. Қ аратпа сө з ө зі тұ рғ ан сө йлемнің мазмұ нына белгілі мағ ыналық байланыста болады да, бірақ сол сө йлемдегі басқ а сө здердің ешқ айсысымен синтаксистік байланысқ а тү спейді. Мысалы: Ой, Бә тес мұ ның не? Естіп тұ рсын ба, Сұ лтеке мына баланың сө зін? Ө зің біл, балам. Бұ л сө йлемдердегі Бә тес, Сұ лтеке, балам дегендер қ аратпа сө здер. Олар сө йлемдегі басқ а сө здермен синтаксистік байланысқ а тү спей, сол себепті интонация жағ ынан да басқ а сө здермен жекеленіп, оқ шау айтылып тұ р. Бұ л сө здердің сө йлемде атқ арып тұ рғ ан қ ызметі - айтылғ ан ойдың кімге, неге арналғ анын, бағ ытталғ анын кө рсету ғ ана. Қ аратпа сө з қ ызметінде кө бінесе жалқ ы есімдер, туыстық қ атынасты білдіретін зат есімдер жә не кейбір эмоциональді мә нді есім сө здер жұ мсалады [13, 73]. Олар кө птік, тә уелдік жалғ ауларында атау септігінде де келе береді: Элиза, мық ты едің ғ ой. Шыда! Саржан ағ а, мен сізді бір кө рсем де, ұ мытқ ан жоқ пын. О не дегенің, қ арағ ым-ау! Апа, мен ауылғ а қ айтпаймын. Айналайын, жиен-ай, тура қ арашы, қ ұ лыным.

Сө йлемде қ аратпа сө з атау тұ лғ асында тұ рады. Қ аратпа сө зді атау тұ лғ алы бастауыштан ажырататын мынадай белгілер бар: - Қ аратпа сө з атау тұ лғ алы болғ анымен, оның сұ рағ ына жауап бермейді. - Сол сө йлемдегі бірде-бір мү шемен грамматикалық байланысқ а тү спейді. - Сө йлемдегі басқ а сө здерден интонация арқ ылы оқ шауланып айтылады. Мысалы: Назыкеш, біздің қ осты артқ ан тү йені алып қ алшы, қ алқ ам (Назыкеш, қ алқ ам сө здері - қ аратпа). Ал сө йлемнің бастауышы-сен. Назыкеш Жабайдың аузына шалап тосты. (Назыкеш - сө йлемнің бастауышы). Қ аратпа сө з ә сіресе лепті, бұ йрық ты, сұ раулы сө йлемдерде жиі қ олданылады жә не осындай қ аратпалы сө йлемдерде бастауыш кө бінесе айтылмайды. Қ аратпа сө з негізінде зат есімдерден болады. Кісінің аты-жө ні болатын сө здер мен соның орнына қ олданылатын басқ а жалпы атаулар, жануарлар аты, ал поэзияда жансыз деректі, дерексіз ұ ғ ымдарды білдіретін есімдер де қ аратпа сө з болып қ олданылады. Мысалы: Қ арағ ым-ай, тұ ршы тезірек. Қ орық па, бейшара! Кү нім-ау, не істегелі жү р едің? Кә не, бә ле, ә кел қ олың ды! Ө згеге кө ң ілім тоярсың. Уа, туғ ан жер, аша бер қ ұ шағ ың ды! Уа, дү ние-ай, қ анат бітіп, қ ұ с боп ұ шсам. Қ аратпалар сө йлемнің басында да, ортасында да, соң ында да келе береді. Бірақ олар сө йлемнің қ ай жерінде тұ рса да сө йлемдегі сө здермен байланысқ а тү спей (салалас, сабақ тас), ө з позициясын оң ашалағ ыш жә не грамматикалық дербестігін сақ тайды да сө йлем мү шесі бола алмайды. Кө терің кі ә уенмен айтылғ анда кө бінесе одағ айлар қ осылады: О, жарқ ыным, ә нің тамаша екен! Қ аратпалар кейде бағ ытты атап қ ана қ оймай, айтылар ойдың алуан тү рлі қ орқ у, жеку, қ уаныш, сыйлау т. б. мағ ыналық қ ырларын кө рсетеді. Яғ ни, ойғ а экспрессивті- эмоциональды мағ ына ү стейді: Қ арағ ым-ай, сен бе едің?! - деді Кү ң ше. Мұ ндай мағ ыналық қ ырларды беруде интонация ерекше рө л атқ арады. Қ аратпа сө здердің стильдік қ ызметін ашып, айқ ындайтын амал ретінде жұ мсалады. Қ аратпалар диалогта, шешендік сө зде, ү ндеулерде, кө ркем ә дебиетте, ә сіресе, поэзияда ө те мол қ олданылады. Нақ тылық мағ ына беру ү шін іс қ ағ аздарында да жиі кездеседі. Қ аратпа сө з жеке бір сө зден де, сө з тіркесінен де болады жә не бірың ғ ай боп та келе алады. Мысалы, Иә, сә лем қ айда, Бү ркіт? Сақ тағ ан, Нұ рбек, сендер ө з ү йлеріне баратын шығ арсың дар? Кү рең ат, жабырқ ама, арқ аң босар. Қ аратпалар қ ұ рылымы жағ ынан дара жә не кү рделі болады. Бір сө зден болғ андары дара, бір немесе бірнеше сө з тіркесінен жасалғ аны кү рделі болады [14, 33]: Қ ымбатты достар, сө зімді сіздерге арнаймын! Тың да, - дала, Жамбылды. Кү рделі қ аратпалар дараланғ ан нақ ты ұ ғ ымды, дара қ аратпалар тұ тас жалпы ұ ғ ымды беруге ың ғ айланғ ан: Жолдастар, ертең клубта жиналыс болады. Аң сағ ан менің арманым, жеттім бе бү гін шегіне!

Қ азақ сө з ә дебі қ орындағ ы қ аратпалар сан жағ ынан алғ анда аса мол, тү р жағ ынан алғ анда сан алуан. Олардың, негізінен, туыстық қ арым-қ атынасқ а, таныс-бейтанысқ а жә не ә леуметтік жікке байланысты айтылатын тү рлері бар. Бір алуан сө здер ө зінің тілдегі кә дімгі қ ызметінен тыс жү к арқ алап, сө з саптауда қ аратпағ а кө шеді. Олардың аражігін балағ а тү сіндіріп, орынды қ олдануғ а ү йрету керек. Мысалы, екінің бірі кү нде қ олданатын «ә ке» сө зін алайық. Ол, бірішіден, «балалы болғ ан ер адам» дегенді білдірсе, екіншіден, баланың ә кеге қ арап айтатын қ аратпасы. Ал, ү шіншіден, ә ке сө йлеу тілінде ө зінен жасы кіші адамғ а «қ арағ ым, шырағ ым» деген мағ ынада айтылатын қ аратпа. Туыстық атауларды мағ ынасына қ арай дұ рыс қ олдану қ ажет екенін балағ а жастайынан ү йретіп, дағ дыландыру керек. Себебі, жас ө сіп келе жатқ ан сә би, біріншіден, кімнің кім екенін ажырата алады, екіншіден, баланың сө з ә дебін қ алыптастырады. Қ азақ тіліндегі туыстық атауларды мағ ынасына қ арай былайша топтап қ арастыруғ а болатын сияқ ты:

1) Ә ке жағ ынан қ андастық туыс атаулары: ә ке, шеше, ағ а, апа, ә пке, ә пше, тә те, іні, қ арындас, сің лі, баба, ата, ә же, немере, шө бере, немере ағ а, немере апа, немере қ арындас, немере іні, немере сің лі, шө бере ағ а, шө бере іні, шө бере апа, шө бере қ арындас.

2) Шеше жағ ынан қ андастық туыс атаулары: нағ ашы, нағ ашы ата, нағ ашы ә же, нағ ашы ә пке, нағ ашы ағ а, нағ ашы іні, нағ ашы қ арындас, жиен, жиеншар.
3)Некелік қ атынасқ а байланысты атаулар: жезде, жең ге, нағ ашы жең ге, нағ ашы жезде.

4) Қ ұ дандалық қ а байланысты туыстық атаулар: қ ұ даша, қ ұ да бала, қ ұ дағ и, қ ұ да.

Бұ л атауларды ү йретуіміздің басты себебі жоғ арыда айтып ө ткеніміздегідей туыстарымен қ алай туысатынын біледі жә не қ азіргі кездегі қ алыптасқ андағ ыдай ағ а, апай дей бергеннен гө рі осындай туыстық атауларды қ олданса, енді бір жағ ынан жеті атаны білу ұ ғ ымымен де байланыстыруғ а болады жә не баланың тіл байлығ ы байиды. Бұ л сө здер арқ ылы біз тек сә бидің тіл байлығ ының дамуына ғ ана ә сер етпей, оның жеке тұ лғ а болып қ алыптасуына да ө з дең гейінде жағ дай жасаймыз.
Дә л қ азір қ алада тұ ратын қ азақ тар тү гелдей ә кесін папа, шешесін мама деп атайды. Аудан мен ауылдар, қ ыстау мен қ ыстақ тарда тұ ратын қ азақ тардың арасында да бұ л «кө рсеткіш» тым жоғ ары. Тіпті шалғ ай ауылдардың тең жартысы «мама»мен «папағ а» бауыр басып алғ анын ө з кө зімізбен кө ріп, ө з қ ұ лағ ымызбен естіп те жү рміз. Мұ ның сыртында туғ ан ә кесін «батя», іні- қ арындастарын «братишка», «сестренка», ата-ә жесін «дед», «бабуля» дейтін қ азақ тарда қ исап жоқ. Ал осындай этикет нормаларының бұ зылуы оның адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынасты реттеу қ ызметіне нұ қ сан тигізеді. Осының салдарынан адамдар арасында тү сінбестік пайда болып, ынтымақ, бірлік, сыйластық тың аса маң ызды сапалары ә лсірейді. Тіпті ұ лттық санағ а да іріткі тү се бастайды.

Халық тың жан дү ниесінің, ұ лттың ұ лттылығ ының бір кө рінісі-туыс атаулары. Бұ лар-бізге ата-бабаларымыз тастап кеткен қ асиетті тілдік ескерткіштер ғ ана емес, сонымен бірге ә рбір жеткіншектің санасын ұ штайтын ұ лы ұ ғ ымдар. «Ә кемен», «апамен» тілі шық қ ан сә би ерте бастан ө зінің осы сө зді тудырғ ан халық қ а қ осақ таулы, осы сө зді дү ниеге ә келген ұ лтқ а байлаулы екенін сезініп ө теді.

Ө з ана тілінде апа, ә ке деген ыстық сезімге бө лейтін, адамның жан- дү ниесін елжірететін сө з тұ рғ анда сә бидің аузына бө где тілдің бө тен сө зін салып, қ ұ лағ ына сің іре бастайтын ө зіміз екенбіз.

Эмоциональды — экспрессивті бояулы тілдік бірліктерді кө бірек қ олдансақ сә бидің жү регіне мейірім ұ ялатуғ а болады. Кө бінесе кішірейту, еркелету мә нінде жұ мсалатын -еке, -жан, -шым, -шім, -тай тә різді экспрессивті қ осымшалары жақ сы кө ру, ерекше қ ұ рметтеу мағ ынасында жұ мсалады: ә кежан, ә кетай, ә кешім, ә кей, ағ еке, ағ ажан, ағ ашым, ағ атай, ағ ай, шешежан, шешетай, кө кежан, кө кешім, кө кетай т. б. Баланың, ә сіресе, кішкентай сә билердің жан сезіміне жақ сы ә сер етіп кө ң ілін марқ айтатын сө здер, тілдік амал — тә сілдердің тағ ы бір алуаны қ озым, ботам, қ ұ лыным, ботақ аным, қ оң ыр қ озым, ақ ботам, айым, кү нім, жұ лдызым, шырағ ым, сә улем, жарығ ым тә різді тә уелдік жалғ ауымен айтылатын қ аратпалар деуге болады. Олар — эмотивтік қ ызметі аса кү шті этикеттік қ ұ ралдар. Ана нә рестеге ақ сү тін бере отырып, қ озым, ботам, деп еміреніп отырады. Эмоциялық ә сері кү шті бұ л қ аратпалар, біріншіден, ана мен бала (сә би) арасында қ арым — қ атынас орнату ү шін аса қ ажет. Адамның тынысы жан тұ рмысына байлаулы. Жан шат болса, дауыс та шат болады. Қ ысқ асы, ана баласының қ асында ү ндемей отыруы дұ рыс емес. Ана нә рестеге ақ сү тін бере отырып, оны алақ анымен сылап — сипайды. «Қ арды қ ылау ө сіреді, баланы сылау ө сіреді» деген мақ ал осы жайтты аң ғ артады. Сезу мү шесіне ә сер ететін ананың аялы алақ аны, кө ру мү шесі арқ ылы кө ң іл — кү йге ә сер ететін ананың жылы жү зі қ андай қ ажет болса, ананың айналып — толғ анып айтатын қ озым, ботам, қ ұ лыным деген жү рекжарды сө здері сондай қ ажетті қ ұ рал. Адамның болмысын, мінез — қ ұ лқ ын, бір — бірімен сан алуан қ арым — қ атынасын жан исіндіретін жақ сы сө з жө нге салып отырады. Сондық тан осындай амал — тә сілдерді қ олдану арқ ылы балағ а жастайынан ө зге адамдарғ а аялы алақ ан, жылы жү з, жақ сы сө з сыйлауғ а ү йрету керек. «Жақ сы сө з жарым ырыс», «Жақ сы сө зге жан семіреді» деген даналық нақ ылдар ө мірдің шындығ ынан, бала тә рбиелеудің халық тың кө п жылдық тә жірибесінен сомдалғ ан сө здер.

Қ аратпа, оның тү рлерінің қ ай сө з таптарынан жасалуы туралы тү рліше кө зқ арас бар. А. Байтұ рсынов жә не 1939 ж. А. Байтұ рсынов қ аратпағ а тө мендегіше сипаттама береді: " Бұ л айтылғ ан сө йлем мү шелерінен басқ а сө йлем маң айында жү ретін бұ ратана сө здер болады[15, 87]. Ол бұ ратана сө здер екі тү рлі. Бір тү рі - сө з арасынан керек жерінде қ ыстырыла айтылатын сө здер. Бұ лар қ ыстырма сө здер деп аталады. Қ ыстырма сө здер сө йлем ішіндегі басқ а сө здермен ү йлеспейді, байланыспайды. Алып тастағ анда орны ойсырап қ алмайды. Екінші тү рі сө з бетін біреуге қ арата, қ адап сө йлегенде айтылатын сө з. Бұ лар қ аратпа сө з деп аталады. Бұ лар да сө йлем ішіндегі басқ а сө здермен ү йлеспейді, байласпайды. Қ ызым, сағ ан айтамын, келінім, сен тың да! Сө з тың даң ыз, ә леумет! Ә й, Ә лжан, қ айда барасың? Қ ұ дай, оң да. Оң ғ а баста... Мұ нда қ аратпа сө з болатындар: " қ ызым", " келінім", " ә леумет", " Ә лжан", " қ ұ дай", ө йткені сө з беті соларғ а қ аратылып айтылып тұ р.

Мектеп грамматикасында С. Аманжолов, Р. Сыздық ова олардың қ ай сө з таптарынан жасалатынына тоқ талмаса, С. Аманжолов " Ғ ылыми синтаксисінде" олардың зат есім, одағ ай, сілтеу есімдіктерінен, онан кейінгі ең бектерінде оларғ а заттанғ ан сын есім, есімшелерді қ осады. Н. Сауранбаев, М. Томанов, Т. Сайрамбаев, М. Серғ алиевтер тек зат есімнен жасалғ анын атаумен шектелсе, проф. Р. Ә міров оғ ан сын есім, одағ айларды қ осады. Басқ а ғ алымдардан, А. Н. Кононов тек зат есімнен ғ ана жасалуын кө рсетсе, Е. И. Убрятова оғ ан есімдікті қ осады. Орыс тілінде " Русская грамматика" ең бегінің авторлары зат есім, сын есім, есімшені кө рсетеді. Сонымен қ атар, қ азақ тілінде қ аратпа сө здер ғ ана зат есім, заттанғ ан сын есім, есімше, одағ ай, еліктеуіш, сө з таптарынан жасалатыны белгілі болып отыр. Бірақ олардың ондай кездегі қ олданылуы дә режесі ә р тү рлі.

С. Аманжолов " Ғ ылыми синтаксис" ең бегінде қ аратпаларды бір сө зден, сө йлемнен, оның соң ғ ысын одан ә рі толық тауышы, анық тауышы бар сө йлемнен де қ ұ ралады дегенмен, сө з тіркесі тұ рғ ысынан тү сінген жө н. Н. Сауранбаевтың дара жә не тіркес сө здер деп беруін сө з тіркесі тұ рғ ысынан тү сіну оң ай. Қ аратпаларды М. Балақ аев, Р. Ә міров, М. Томанов, Т. Сайрамбаевтар ү шке бө ліп қ арастырады[16, 47]. Соң ғ ы пікірді бізде қ олдаймыз. Сонымен қ аратпалар сө з, сө з тіркес, сө йлем тү рінде беріледі. Осыларғ а қ оса, біз айқ ындағ ышты қ аратпалар да жеке қ аралуы тиіс деп білеміз.

Тіл білімі терминдерінің тү сіндірме сө здігінде қ аратпағ а мынадай тү сініктеме беріп ө ткен: " Қ аратпа сө з - сө йлемде айтылғ ан ойдың кімге арналғ анын білдіру не оғ ан басқ аның назарын аудару мақ сатында жұ мсалатын сө з немесе сө з тіркесі. Қ аратпа сө здер сө йлемде басқ а сө здермен грамматикалық байланысқ а тү спей, ерекше ә уенмен айтылады, сө йлеушінің кө ң іл-кү йін, модальдық ты білдіреді. Қ аратпа сө з болатын: жалқ ы есімдер, туыстық атаулар, эмоциональдық мә нді сө здер, кө ркем ә дебиетте жан-жануарлар, жер-су атаулары т. б. Қ аратпа сө з сө йлемнің басында келсе одан кейін ү тір, не леп белгісі қ ойылады, ортасында келсе, оның алдынан ү тір қ ойылады. Мысалы: Балам, жө нің ді айтшы. Бізді кө рсең сә лем бер деп ә кең айтып па еді, жоқ ө здігің нен істедің бе? -деді. (М. Ә уезов).

Практикалық қ азақ тілі оқ улық тарында да қ аратпағ а тү сініктеме беріп ө теді. Мә селен, сө йлемде сыртқ ы тұ лғ асы жағ ынан бастауышқ а ұ қ сас сө здер болады. Солардың бірі - қ аратпа сө здер. Қ аратпа сө здер - басқ а біреудің назарын аудару мақ сатымен соғ ан қ аратыла айтылғ ан оқ шау сө здердің бір тү рі. -Раушан-ау, Мариямнан айырылып қ алыппыз ғ ой! (Б. М. ) Бұ л жердегі қ аратпа сө з басқ а сө здермен грамматикалық байланысқ а тү спейді. Сө йлем мү шесі болмайды.

Қ аратпа сө здердің сө йлемдегі орны ә рқ алай. Егер сө йлемнің соң ында келсе, алдынан ү тір, ортасында келсе, ү тір екі жағ ынан қ ойылады. Қ аратпа сө здер, кө бінесе, кісі аттарымен, туыстық қ атынасты білдіретін сө здерден, адамның кә сібіне, жынысына, жасына байланысты сө здерден болады. Сондай-ақ, ү й хайуанаттарының аттары, жер-су, қ ала аттары, тіпті, жалпылама дерексіз сө з де, кейде қ аратпа сө з ретінде жұ мсала береді.

Сө йлемдер мазмұ ны тек пікір білдірумен тынбайды. Сө йлем пікірді сө йлеушінің тү рлі эмоциясын қ осып айтатыны белгілі. Мұ нымен бірге сө йлемнің мазмұ нына тың даушыны ү ндеу, яғ ни, оның назарын сө зге аудару, контекст жасауда кіреді. Осығ ан орай К. Бюлер тіл ү ш тү рлі қ ызмет атқ арады дейді. Ол қ ызметтер мыналар: пікірді хабарлау, эмоцияны білдіру, ү ндеу. Ү ндеу сө з жоқ, тілдің қ осымша атқ аратын қ ызметі, пікірді хабарлау. Ү ндеу осы пікірді хабарлау, тың даушығ а жеткізу нә тижелі, анық болу ү шін жә рдемдеседі.

Ү ндеу қ ызметін атқ аратын сө здер сө йлем қ ұ рамына қ ыстырма компонент рө лінде қ атыстырылады. Қ ыстырма компонент рө лінде қ аратпа сө здер жә не тың даушының назарын аудару ү шін қ ызмет ете алатын, оның атына айтылатын пікірге байланысты ассоциация тудыруғ а жә рдемдесетін сө здер жұ мсалады.

Қ аратпа сө з - ү ндеу амалының бірі. Қ аратпа рө лінде жиі жұ масалатын сө здер бар. Олар мыналар:

1. Жалқ ы есімдер.

2. Туыстық қ атынасты білдіретін сө здер (бө ле, қ ұ да). т. б.

3. Кісілерді жас, жыныс, ә леуметтік ерекшелігіне қ арай атайтын (батыр, жігіттер т. б. ) сө здер.

4. Лақ ап атын білдіретін сө здер (тө режан, тетелес т. б. ).

5. Қ аратпа сө з рө лінде тілек істі білдіретін зат есім, сын есім сө здер эмоцияны білдіретін басқ а д сө здер жұ мсалады. Ә й, ө ркенің ө скір, айтар сө зің ді ашып айт.

6. Одағ ай сө здер. Ау, сен неге жайластың (Б. М. ).

Қ аратпа сө здер анық тауыш, айқ ындауышты қ атыстырып іргесін кең ейте алады. Қ аратпа сө здер сө йлемнің коммуникативтік талабына сай мағ ыналық ө ң алады, сонысына сай лексикалық, грамматикалық, интонациялық тү р алады. Ол бірде сө здерді қ атал, суық, сұ сты етіп кө рсетуге қ ызмет етсе, бірде сыпайылық, эмоциялық ты білдіру ү шін қ ызмет етеді. Мұ ндайда ол ө зіне тү рлі демеулік сө здерді ү стейді. Кісі атын білдіретін жалқ ы есімдер тә уелденіп, қ аратпа сө здер ретінде жұ мсалғ анда, сө йлеушінің ү стем, ө ктем, кексіп сө йлеуін білдіреді. Қ аратпа сө здердің осылай жұ мсалуы ә сіресе мына қ аратпа сө зден айқ ын кө рінеді. Тә уелділік жалғ аудың бұ л тә різді синтаксистік қ ызметі бастауыш мү ше қ ұ рамынан да байқ алады. Қ аратпа сө здер сө йлем қ ұ рамына негізгі қ ызметке қ оса актуализация ү шін де жұ мсалатыны бар. Бұ л ә сіресе оның орын тә ртібіне байланысты. Қ аратпа сө здердің орны кө п жағ дайда сө йлемнің ой екпінін тү сіретін мү шесінің жанында болады. Осы тә різді қ осымша қ ызметі жү ктелуіне байланысты бір сө йлемде бір емес, бірнеше қ аратпалар қ оса енгізіледі. Мұ ндайда қ аратпа сө здердің біріншісі ү ндеу ү шін қ ызмет етсеғ екіншісі актуализация міндетін атқ ару ү шін енгізіледі. Кейде екі қ аратпа сө здің бірі ү ндеу ү шін жұ мсалып, екіншісі сө зге сипаттылық жіне ажарлық ү стеу ү шін де енгізіледі.

Қ аратпа сө здердің жұ мсалуы кейде ү ндеу қ ызметінен гө рі, поэтикалық ә сер туғ ызуғ а байланысты болады. Куә бол, айым, куә бол, Алатауым! Бұ л сө йлемдегі қ аратпа сө здер тың даушының назарын аудару ү шін жұ мсалып тұ р деп ешкім де айта алмайды. Қ аратпа сө здің поэтикалық мақ сатта жұ мсалуына бірнеше жыр-дастандарды мысалғ а келтіруге болады.

Қ аратпалар кейде бағ ытты атап қ ана қ оймай, айтылар ойдың алуан тү рлі қ орқ у, жеку, қ уаныш, сыйлау т. б. мағ ыналық қ ырларын кө рсетеді. Яғ ни, ойғ а экпрессивті-эмоциональды мағ ына ү стейді. Мұ ндай мағ ыналық қ ырларды беруде интонация ерекше роль атқ арады. Қ аратпа сө здердің стильдік қ ызметін ашып, айқ ындайтын амал ретінде жұ мсалады. Қ аратпалар диалогта, шешендік сө здерде, ү ндеуде, кө ркем ә дебиетте, поэзияда ө те мол қ олданылады. Нақ тылық мағ ына беру ү шін іс-қ ағ аздарында да жиі кездеседі.

Қ аратпалар қ ұ рылымы жағ ынан дара жә не кү рделі болады. Бір сө зден болғ андары дара, бір немесе бірнеше сө з тіркестерінен жасалғ аны кү рделі болады. -Қ ымбатты достар, сө зімді сендерге арнаймын. Кү рделі қ аратпалар дараланғ ан нақ ты ұ ғ ымды, дара қ аратпалар тұ тас жалпы ұ ғ ымды беруге ың ғ айланғ ан.

Қ аратпа сө з тіркесі туралы айта кетсек, ол - сө з тіркесі, бірақ олардың сө йлемдегі сө з тіркестерінен айырмашылық тары бар. Сө йлемдегі сө з тіркестері, біріншіден, бір-бірімен байланысты, ө йткені сө йлемдегі сө з тіркесінің басың қ ы сың ары ө зінен кейінгі сө зге бағ ының қ ы сың арда жұ мсалады. Екіншіден, оның басың қ ы сың карындағ ы жалғ аулары бағ ының қ ы сың армен байланыста болуы қ ажет емес, ө йткені ондағ ы жалғ ау басынқ ының ө зінен кейінгі сө зге басың қ ы кезінде ғ ана байланысу формасын айқ ындау ү шін қ ажет. Ү шіншіден, ондағ ы сө з тіркестері ә рі есімді, ә рі етістікті тү рде келсе, керісінше, қ аратпа сө з тіркесінің тек есімді тү рі ғ ана болады. Тө ртіншіден, олар шектеулі, сө йлемдегі басқ а сө здермен байланыста бола алмайды. Бесіншіден, бұ лардың басың қ ы сың ардағ ы жалғ аулары да тұ рақ ты, сондық тан ол оның тұ лғ алық кө рсеткіші ретінде алынады. Алтыншыдан, егер сө йлемдегі есімді сө з тіркесінің бағ ының қ ы сың арлары зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімше, ү стеулер болса, қ аратпа сө з тіркесіне оның бә рі қ атыса бермейді. Қ азақ тілінде қ аратпа сө з тіркесі туралы С. Аманжолов, Н. Сауранбаев ең бектерінде кездеседі. М. Балақ аев 1954 жылғ ы академиялық грамматикасында қ аратпа сө з тіркестерін анық кө рсеткен. Р. Ә міров " Қ аратпа сө здер анық тауыш, айқ ындауышты қ атыстырып, іргесін кең ейте алады" деп олардың кү рделі тү рлеріне тоқ талғ ан. Осы сияқ ты пікірлерді Ғ. Ә буханов, М. Серғ алиев, М. Бимағ анбетов ең бектерінен кезіктіреміз. Ә рине, ол ең бектерінде тек жалпы мағ лұ мат беріледі де, оның бағ ының қ ы, басың қ ы сың арлары талданып жатпайды. Қ аратпа сө з тіркесі дегеніміз сө з тіркесі, бірақ одан жаң а сө з тіркесі туындамайды. Сол қ алпымен біреудің назарын аудару ү шін қ олданылатын қ аратпа сө з тіркесінің орналасуы, мағ ынасы, байланысу тә сілдері, синтаксистік қ атынасы жағ ынан да ә деттегі сө з тіркестеріне қ арағ анда ауқ ымды емес. Ә сіресе, жай сө йлемдегі сө з тіркестерінің интонациялық жағ ы онша еленбесе, қ аратпа сө з тіркесінде интонациялық қ арқ ын ә лдеқ айда басым. Қ аратпа сө з тіркесінің байланысу формаларынан қ абысу, матасу тү рі ғ ана бар. Олардың басың қ ы сың ары ретінде зет есім, заттанғ ан сын есім, сан есім, есімдік сө з таптары болады.

Қ аратпа сө з бен қ аратпа сө з тіркестеріне қ арағ анда қ аратпа сө йлемдер біріншіден, аз. Екіншіден, қ аратпа сө йлемдер деп ідеттегі сө йлемдердегі барлық қ асиеттерді іздеу қ иын. Ү шіншіден, қ аратпа сө йлемдер кө біне есімді болып келеді. Тө ртіншіден, қ аратпа сө йлемдерді сө йлемдік дә режеге жеткізуде демеулік шылаулардың да қ ызметі баршылық. Қ аратпа сө йлемдер былайша жасалады:

Жеке баяндауыш арқ ылы: Қ ұ рымбай деймін, ә ң гіме айтшы!

Бастауыш пен баяндауыш жалаң сө йлем арқ ылы: -Ие, қ алайсың достым, шаршап қ алғ ан жоқ сың ба? -деп сұ рады кү йеуі. (Л. Н. Толстой).

Кейде бастауыш пен баяндауыш арқ ылы: Қ атаң кү ндегі, жан серігім-анам, ү нсіз тоғ ай ішінде жалғ ыз ө зің сарғ айып кү тіп отырсың ғ ой мені (Б. Полевой).

Кү рделі бастауыш+кү рделі баяндауыш арқ ылы. Жас жұ байлар-жас отау, қ ұ тты болсын тойларың (" Сү йінші" кітабы).

Кейде баяндауышқ а одағ айларың тіркесуімен тиянақ тылық мә н пайда болу арқ ылы: Ө зің де ө ші қ алағ андай, кей тіл зә рін тө геді, жаны жақ сы Ақ а-ау, қ асың қ айндай кө п еді (Жұ лдыз).

Сө йлем арқ ылы біреуге арнайы айтылатын ойың, хабардың кімге, неге арналғ анын (адресатын) дә лдеп білдіру ү шін жұ мсалатын сө з не сө з тіркестері қ аратпа сө з деп аталады. Кел, балалар оқ ылық! (Ы. А. )

Қ аратпа сө з қ ызметінде кө бінесе жалқ ы есімдер, туыстық қ атынасты білдіретін зат есімдер жә не кейбір эмоциональды мә нді есім сө здер жұ мсалады. Олар кө птік, тә уелдік жалғ ауларында атау септігінде де келе береді: Элиза, мық ты едің гой. Шыда! (Ә. Н. ). Саржан ағ а, мен сізді бір кө рсем де ұ мытқ ан жоқ пын. О не дегенің, қ арағ ым-ау! (Х. Е. ). Апа, мен ауылғ а қ айтпаймын (Ғ. М. ). Айналайын, жиен-ай, тура қ арашы қ ұ лыным (Ғ. М. ).

Қ аратпа сө йлемнің басында да, ө з позициясымен оң ашаланғ ым жә не грамматикалық дербестігін сақ тайды да сө йлем мү шесі бола алмайды. Кө терің кі ә уенмен айтылғ анда кө бінесе одағ айлар қ осылады: О, жарқ ыным, ә нің тамаша екен!

Қ аратпалар ерекше шақ ыру интонациясымен айтылады. Оладың ә сіресе қ ү шті болатын жері-қ аратпаның сө йлемнің басында бұ йрық ты, лепті сө йлемдерге келгенін де: -Нұ рым, ә Нұ рым! Ү йде бармысың, Нұ рым! -деді.

Қ аратпалардың тыныс белгілерін сө з ететін болсақ, бұ л мә селе олардың сө йлемде орналасуына қ арай айтылып жү р. Сө йлемнің басында айтылуына қ арай леп белгісі, ү тірмен беру басым. Сө йлемнің ішінде екі жағ ынан ү тір, ал сө йлемнің соң ында келсе, алдынан ү тір қ ойылады. Осы принцип қ аратпа сө з, сө з тіркесі, сө йлемге де тә н. Оларғ а байланысты жаң а тыныс белгісі берілмейді. Бірақ кейде сө йлемнің басындағ ы қ аратпалардан кейін нү кте қ оюда орын ала бастады. Мұ ндағ ы қ иындық, қ аратпалардың одағ ай, демеулермен қ абаттасуы жә не бірың ғ ай тү рлерінде іштей ерекшелік те баршылық болғ андығ ынан. Одағ айлар да ә рі ү тір, ә рі леп белгісі арқ ылы жазылады.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒