Қаратпаның грамматикалық түрлері.

Ә детте Қ ытай тілің қ аратпа сө здер бастауыштармен белгіленеді, ә сіресе, жалқ ы есімдерімен.

Қ аратпа сө зін қ оспай, адам тегін жалғ ыз қ олдану мү мкін емес, алайда, бұ л қ ағ иданың ерекшеліктері де жоқ емес. Егер жолданушы адамның тегі бір иероглифтен(қ ытай таң басынан) қ ұ ралғ ан жағ дайда, оның назарын аудару барысында келесі қ аратпа ү лгісін қ олдана аламыз: (сяо, лао) + адам тегі: лао Ли

Ал егер жолданушы адамның тегі екі иероглифтен(қ ытай таң басынан) қ ұ ралғ ан жағ дайда, қ ағ ида бойынша, ешқ андай қ осымша тү біртек қ олданбай, тек адам тегін кө рсетіп тұ рғ ан таң баны ғ ана қ олданамыз. Мысалғ а: ou yang, zhu ge, si ma ю

Қ ытай тілінде қ аратпа рө лін баяндауышта сомдай алады. Яғ ни, бұ л қ аратпа тү рі, белгілі бір қ ызымет иесінің назарын аударуғ а арналғ ан сипат, мысалғ а: қ арбыз сатумен айналысатын сатушығ а (кісіге) «қ арбыз сатушысы»: mai xi gua de – майсиквуад – қ арбыз сатушы адам.

Қ аратпаның келесі бір тү рі: сым есімі мен зат есімінің бірге қ олдануы: «сяо Ли» - сяо – кіші, жас, адам жынысына қ арамай қ олданылады, сол сияқ ты «лао» - ү лкен: зиялы қ ауым арасында – кө біне «сяо», ал «лао» - қ ызымет кө рсету саласында, кә сіпорындарда, жұ мысшылар арасында жасы ү лкен кісілерге қ олдаынылады. Егер ә леуметтік жағ дайы айтарлық тай жоғ ары емес кісіге «лао» қ аратпа сө зін қ олданар болсақ, онда оны жат адамдар алдында дә режесін сә л асыра кө тергенмен тең. Бұ л қ аратпа сө зін швейцар жә не кө рші тұ рғ ындарғ а қ олдануғ а болады. Қ ара жұ мысшалар – «кө к жағ алылар(білікті жұ мысшалар)» - ө зара (ішінара) «лао» қ аратпасын қ олданады. Бұ л жағ дайдағ ы қ аратпа сө зі адамдар арасындағ ы жас айырмашылығ ына байланысты емес екенін айтып кеткен жө н.

Балалық шақ тағ ы жолдастар белгілі бір уақ ыт ү зілістен кейін бас қ осқ ан кезде, олардың ә леуметтік жағ дайда жеткен дә режесіне қ арамастан, бір-бірімен тығ ыз, достық қ арым-қ атынаста болғ андық тан, ө зі ара қ аратпа ретінде осы ү лгідегідей қ олданатынын байқ ауғ а болады, яғ ни «лао» + қ аратушы адам тегі.

Орта жастағ ы адамдардың назарын аудару ү шін, тілдесушінің жасын кө рсету мақ сатында «да» қ аратпа сө зін қ олдануғ а болады. Оның негізгі мақ саты, кә сіпорында бірдей тектес адамдарды ажырата білу болып саналады. Мысалғ а: lao li (Лао Ли) –40 жас жә не жоғ ары; xiao li (Сяо Ли) – 30 жасқ а дейін; da li (Да Ли) – 30- 40 жастар аралығ ы.

«Да» қ аратпа сө зі қ олданысы ө те шектеулі, ө йткені оны тек кә сіпорындағ ы жұ мысшылар арасында ғ ана қ олданылады.

Осы кү ндегі қ ытай тілінде заманауи қ ытай қ оғ амында класстық (топтық ) қ ұ рамымен қ оса санағ анда қ аратпаның жаң а бір тү рлері пайда болуда. Бұ л мақ алада біз заманауи қ ытый тілінің кә сіби жә не тұ рмыстық бағ ыттағ ы қ аратпа тү рлерін қ арастырамыз.

Аудандық мекендерде, бір ауыл тұ рғ ындары арасындағ ы кө рші-танысың ның жақ ын ағ айын-тумаласына деген қ аратпа сө зі, туыстық дә режесіне байланысты: жалқ ы есім + зат есім, типі ө те кең таралғ ан. Отбасысында қ алыптасқ андай, қ аратпа сө зі ретінде ерлер(ә йелдер) есімдері де (не есімнің қ ысқ аша тү рі, немесе мү лдем ө згеше есімдердер де) қ олданылады. Отбасы мү шелері арасында жие айтылатындай осы баласына( осы қ ызына) + ә ке (ана, ә же, ата, апа немесе ағ а): ерлер атауына - kai kai ba – Кай – Кай+ па= Кайдың ә кесі, bao bao nai nai – Бао – Бао+ найне= Бао-бао-ның ә жесі (бао – ерлерле қ алай, ә йелдерге де солай, жыныстық белгіні кө рсетусіз), xiao ming gu gu – Сяомин + гугу = Сяомин-нің (ә кесінің ) ә пкесі, xiao ming yi yi – Сяомин + йийи =Сяомин-нің (анасының ) ә пкесі; ә йелдер есімдері - wan ying ma – Ваньйин + ма =Ваньйин-ның анасы, na na ye ye – Нана + йейе – Нана-ның атасы, xiao hua shu shu – Сяохуа + шушу = Сяохуа-ның (ә кесінің ) ағ асы (не інісі), xiao hua da ye – Сяохуа + дайе =Сяохуа-ның (ә кесінің ) ағ асы. Осы қ аратпа типіата-аналардың оқ ушы балалармен немесе мектеп жасқ а дейінгі сә билермен сө йлесу кезінде де қ олданылады. Сә билердің оқ у дең гейі ересектер ү шін қ арым-қ атынасты жақ сарту ү шін немесе жай сө йлесу себебінің бірден бір салдары. Осы қ аратпа типін бір сынып оқ ушыларының ата-аналары немесе кө ршілер сө йлесу барысында қ олдана алады. Қ ытай тілінде қ аратпа сө зі ретінде (hei) «Хай! », (ei) «Эй! », (wei) «Вэй! » демеуліктері қ олданылады. Алайда бұ л демейулік сө здердің лексикалық тұ рғ ыда алатын рө лі шамалы, яғ ни олар тек сө йлесуші адамның назарын аударту ү шін ғ ана қ олданыста жү ретінін айта кеткен жө н. Бұ л қ аратпа сө зінің қ олданысы тек ауызекі тілінде ғ ана жү реді. Оны кө біне қ арапайым хылық тың сө йлесу барысында ғ ана байқ ай аламыз. Оны жолсеріктердің жолаушыларғ а, сатушылардың тұ тынушылармен қ арым-қ атынасында байқ ауғ а болады. Жә не қ аратпа типін қ оғ амдық орындарда бірін бірі танымайтын адамдар(жолаушылар, тұ тынушылар) сө з арасында қ олданады. Сонымен қ оса осы қ аратпа демеулік сө зін тұ тынушылар сатушылардың, жолаушылар жолсеріктердің назарын аударту ү шін қ олданады. Егер қ азақ тілінде, тілдік тә жірибе барысында қ аратпа сө зі ауқ ымды рө л ойнайтын болса, қ ытай тілінде айтарлық тар ү лкен емес. Мысалғ а тек ресми қ арым-қ атынас барысында: «қ ұ рметті мырза» – «цуньтиндъ сеньшын» (zun jing de xian sheng). Ә деби стильде ресми қ аратпа сө зі арнайы ережелер бойынша реттелген, ә сіресе гендерлік белгілер бойынша.

Ер адамдардың назарын аударту. Қ ытай тілінде бейтаныс адамдардың назарын аударту қ азақ тілінде ұ қ састығ ын табуда: 1949 жылы Қ ытай елі Тә уелсіздігін алғ ан уақ ытқ а дейін, бейтаныс жасы ү лкен кісілерге «мырза» (сеньшын): xian sheng сө зі қ олданылғ ан. Бұ л сө здің қ олдану себебі ретінде, қ аратушы адамның киіну ү лгісіне, бет ә лпетіне қ арап, ә леуметтік жағ дайда алатын орынын ескеруге болады, ө йткені ол уақ ыттағ ы киім ү лгісі класстық тұ рғ ыда алатын орны ерекше зор. Ал қ ара жұ мыс иесіне, атқ арғ ан қ ызыметіне байланысты сө здер қ олданылғ ан: кө кө ніс сатушысына «(кө кө ніс) сатушы» - mai shui guo de, рикша кө лік жү ргізушісіне «рикша жү ргізуші» - la yang che de. Ол уақ ытта қ оғ амда халық қ а бірдей қ олданылатын қ аратпа сө зі болмағ ан. «Хэй» жақ сыз қ аратпа сө зі, тек солтү стік ө ң ірде ғ ана қ олданыста жү рген. Оның қ азақ тіліндегі тура баламасы «Эй(Ей)! » сө зіне тең. Бұ л сө з қ ос елде де ә депсіз кө рініп, сө йлеу этикетінен алыс екендігін кө рсетеді. Алайда ә лі кү нге дейін бұ л сө здің қ ара жұ мысшылар арасында қ олданылатынын байқ ай аламыз. Ал зиялылар қ ауымы арасында бұ л сө з мү лдем қ олданылмайды. «Лаое» – жасы ү лкен кісілердің назарын алу мақ сатында жү реді. Ал жасы кіші ер азаматтарына «шаое» қ аратпа сө зін қ олданады, ө йткені бұ л сө здің бастапқ ы мағ ынасы – «бай отбасының кіші баласы». Осы қ ос қ аратпа сө зінің қ олдануын, сө йлеушінің тың даушығ а деген жас айырмашылығ ына байланысты сыпайылық пен қ ұ рметтілік кө з қ арасын байқ ауғ а болады: lao ye, shao ye. 1949 жылдан кейін бұ л қ аратпа сө здер тұ рмыстан шығ ып, қ азір мулдем қ олданыста жү рмейтінін байқ ай аламыз. Қ азіргі таң да кү нделікті ө мір мен ресми қ арым қ атынаста бұ рыннан қ алғ ан тек «Мырза» («сиеньшын», xian sheng) сө зі ғ ана кү шін сақ тағ ан. Алайда бұ л қ аратпа да, 1949 жылы тә уелсіздік алғ аннан кү ннен бастап, 80 жылдары мемлекеттік реформа жү ргізгенге дейін қ олданыста болмағ ан.

Ә йел адамдардың кө ң ілін аударту. 1949 жылғ а дейін жасы ү лкен ә йел адамдарғ а «Ханым»: «тайтай» (tai-tai), «фужэн» (fu-ren), ал жасы кіші қ ыздарғ а: «сяодье» (xiao jie) – тұ рмыс қ ұ рмағ ан бикеш сө здері қ олданылғ ан. 1949 жылдан кейін, шық қ ан тегі, ә леуметтік дең гейі, тұ рмыстық жағ дайына қ арамастан, жалпығ а ортақ бір қ аратпа сө зі қ олданысқ а кірді: «тонгджи» (tong zhi) – «жолдас». Оғ ан себеп болғ ан тек Марксисзмдік идеология ғ ана емес, сонымен қ оса, 1917 жылғ ы революциядан қ алғ ан ә йелдердің азат етілуі гендірлік мә селелерді жойғ ан кезде, жаң а социалисттік қ оғ амда қ абалданғ ан Кең естік Одақ қ оғ амының кү нделікті қ арым-қ атынасы да салдарын тигізген.

Ерлерге қ атысты: li hong tong zhi; ә йелдерге қ атысты: zhao ming tong zhi. Кең ес ү кіметінің азаматына арналғ ан жалпығ а бірдей қ аратпа: «Кең ес Одағ ы ағ асы»: «сулиелаодаг» (su lian lao da ge). Бұ л жерде Қ ытай хылқ ының Кең ес ү кіметінің азаматтарына деген кө з-қ арасы досшыл, жақ ын, қ ұ рметпенен қ арым-қ атынаста болғ ан. Бұ л сө йлеу стилі қ азақ тіліне жат емес. Ө йткені қ азақ тілінде де, бө где, таныс емес адамдарғ а, ағ айындық, таныстық кейіпін танытып, жылы шырай сө йлесу(бауырым, достым, ағ асы).

1949 жылдан кейінгі кең тарағ ан каратпа сө зі, Кең ес Одағ ында қ алыптасқ андай, ерге де, ә йелге де бірдей «жолдас» - «тонгджи» болып саналғ ан. 1949 жылдан мә дениеттік революцияғ а (1964-1974) дейінгі аралық та «Мырза» (сеньшын) қ аратпа сө зі, демократиялық партия ө кілдеріне қ олданылғ ан. Сондай ақ Гонконг, Тайване жә не Макао партия мү шелері де осы қ аратпа сө зін ауқ ымды қ олданғ ан. Ал Қ ытайдың коммунистік партия мү шелері «тонгджи» сө зімен назар аудартқ ан.

Мә дениеттік революция кезең інде демократиялық партиялардың Тайван жане Гонгконг партияларымен байланысы ү зілген. Соның салдарынан, осы партия басшылары мен Қ ытай Халық Республикасының коммунисттері қ оданғ ан қ аратпа сө здерінің айырмашылық тары анық кө ріне бастағ ан. 1980 жыл басында болағ ан реформа салдарынан Тайван жә не Гонгконг мә дениеті Қ ХР-сының мә дениетімен бірге дами бастағ ан. Жаң а бағ дарлама, қ олданыстағ ы қ аратпа сө здеріне де ө з салдарын тигізген. Яғ ни, кү нделікті ө мірден «тонгджи» (жолдас) сө зі кү шін жойғ ан. Оның орнына, ескі «Мырза» (сеньшын) қ аратпа сө зі қ айта қ олданысқ а енген. Ең алғ аш болып, бай-зиалы қ ауымдар қ оныстанатын зейнетті қ онақ ү йлерде, мейрамханаларда, дү кендерде, басқ а да қ оғ амдық жерлер мен жоғ арғ ы класс орындарда қ олданыла бастағ ан. Ал қ азіргі таң да, бұ л қ аратпа сө зін сатушылар, даяшылар ө мірле кең қ олданады, алайда, тұ тынушы халық бұ л сө зді кө ң ілі қ абылдауда. Ал ә йелдерге деген деген қ атырас, ө згеріссіз, реформағ а дейінгі жағ дайда қ ала берді. Бірақ, қ оғ амдағ ы қ олданысына байланысты туындағ ан маселе саны да аз емес. «Сяодие» (xiao jie) реформаның бастапқ ы кезең інде пайдалана бастағ ан.

Уақ ыт ө те келе, яғ ни, 80жылдардан осы кү ндерге дейін, бұ л қ аратпа сө зі қ алыпты дең гейден, кемсітушілік жағ дайына дейін тү сіп кетті. Елде реформа жү ргізіп, кә сіпкерлікке жол ашқ аннан бері, ә леуметтік қ оғ амның класстық дең гейге бө лінуіне ә кіліп соқ тырды. Анығ ын айтқ андаө мірлік кө з-қ арасы пайда табудан бө лек, кө ң іл кө теру мен ляззә ттана демалуды мансаптанғ ан, ө те бай қ ауыммен қ атар, жетерліктей ауқ атты орта класстар пайда бола бастады.

Сондық танда «сяодие» каратпа сө зі осынау уақ ытта, колданылғ ан жері мен кө ң іл кө теру бағ ытына байланысты, бірнеше қ осалқ ы мағ ынағ а ие бола бастады. Айтып ө тетін жайт, ә йел адамғ а қ аратпа ретінде дұ рыс жағ ынан, бұ рыс жағ дайғ а бұ рмаланып кетті, ө йткені «сяодие» сө зі қ азіргі таң да «жезө кше»(жең ілтек қ ыз) сө зіне балама болуда. Массаж салонындағ ы жең ілтек қ ыздарғ а осылай қ аралғ андық тан, қ олдану шең бері де тарылуда. Тіпты мейрамханада да даяшыны осы атаумен шақ ырғ ан жағ дайда, даяшы тарапынан кері ә серін байқ ау ық тимал. Қ азіргі таң да, жасы ү лкен ә йел адамдарды да «сяодие» деп назар аудартуғ а болмайды.

Қ ытай тілі мың дағ ан жыдар бойы дамыса да, ә йел атауына арайы қ алыптасқ ан тұ рақ ты қ аратпа сө зі жоқ тың қ асы. Бұ рынғ ы уақ ыттарда, «ханым» (ny shi) зат есімі қ аратпа сө зінің рө лін атқ армай, жай ғ ана ә йел деген мағ ынаны берген болатын. Ал оны ресми тү рде каратпа сө зі ретінде қ олдана бастағ ан кезде, алдымен адам тегі кейін «ханым» (ny shi) қ осымша сө зі болып қ олданылды, мысалы: Ли ню ши (li ny shi). Бұ л сө з каратпа мақ сатында 2000 жылдардың басында елдің барлық ө ң ірлерінде, ә йелдің жасына айырмашылығ ына қ арамай кең інен қ олданысқ а енген болатын.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 9 10 Следующая ⇒