Тақырып 5. Музыкалық-көркемдік репертуары-оқу-тәрбие үдерісінің негізі

Тақ ырып 5. Музыкалық -кө ркемдік репертуары-оқ у-тә рбие ү дерісінің негізі

Репертуар мә селесі. Музыкалық шығ арманың жоғ ары кө ркемділігі жә не руханилығ ы - репертуарды таң даудағ ы негізгі принцип. Қ азақ халық музыкасы-шағ ын жанрдағ ы ө нер. Репертуарды таң дау принциптері: шығ армалардың кө ркемдік жә не эстетикалық қ ұ ндылығ ын ескеріп таң дау. Қ абылдау ү шін, орындау ү шін қ ол жетімділік. Оқ у жә не концерттік репертуары.

Тақ ырып 6. Дайындық жұ мысы.

Дайындық - барлық оқ у, ұ йымдастыру, тә рбие жә не білім беру жұ мысының негізгі буыны. Дайындық ө ткізу жоспары. Қ ұ ралдарды баптау. Дайындық жү ргізу: гамма мен жаттығ уларды ойнау, парақ тан оқ у, репертуармен жұ мыс. Оркестрдің дайындық ережелері. Оркестрлік тә ртіп. Ноталарда барлық нұ сқ ауларды нақ ты орындау. Сап тазалығ ы. Айқ ындылық, дыбыс шабуылының біртектілігі, дыбысты бір уақ ытта тоқ тату.

Тақ ырып 7. Кө ркем репертуармен жұ мыс

Кө ркем репертуармен жұ мыс. Пьесаның мазмұ нын, оның негізгі тақ ырыптарының сипатын ашу. Нысаны шығ армалары. Кү тілетін қ иындық тар, оларды жең у жолдары. Пьесаны жаттық тыру мақ саты. Жазбаны тың дау. Пьесаны барлық ансамбльмен таныстыру. Бө ліктермен жұ мыс істеу. Концерттік шығ армалар. Фразамен, қ арқ ынмен, агогикамен жұ мыс істеу. Кіші формадағ ы пьесалар (марш, ә н, би).

Репертуарғ а қ осу жә не ойнату туралы мә селе кез келген ұ жымның басты жә не айқ ындаушы қ ызметінде. Шығ армаларды шебер таң даудан оның даму болашағ ы, ұ жым шеберлігінің ө суі, орындаушылық міндеттермен, яғ ни қ алай ойнаумен байланысты. Орындаушылардың дү ниетанымын қ алыптастыру, олардың ө мірлік тә жірибесін кең ейту репертуарды ұ ғ ыну арқ ылы жү зеге асырылады, сондық тан ұ жымдық орындауғ а арналғ ан қ андай да бір шығ арманың жоғ ары кө ркемдік жә не руханилығ ы репертуарды таң дауда бірінші жә не негізгі қ ағ идат бар.

Ә сіресе халық аспаптар оркестрінде репертуарды таң дағ ан кезде абайлап қ арау керек. Репертуарғ а ең алдымен қ азақ халық музыкасы қ осылады. Онсыз бағ ытталғ ан музыкалық тә рбие мү мкін емес. Халық тық ә ннің ырғ ақ тық суреттің айқ ындығ ы, кө лемі жағ ынан шағ ын мотивтердің қ айталануы, форманың кө пмә дениеттілігі жә не вариациялығ ы сияқ ты қ асиеттері оны ә ртү рлі жастағ ы оқ ушылардың музыкалық тә рбиесінде ерекше қ ұ нды материал ретінде жасайды. Классикалық музыкалық мә дениеттің кө зі болып табылатын халық ә ні-оқ ушылардың негізгі музыкалық қ абілеттерін дамытудың таптырмас қ ұ ралы.

Репертуардың міндеті-ұ жым қ атысушыларының музыкалық -бейнелі ойлауын, олардың шығ армашылық белсенділігін ұ дайы дамыту жә не жетілдіру, сондай-ақ интонациялық тың даушылық тә жірибені, қ оғ амдық музыкалық жадыны байыту. Бұ л тек музыкалық материалды жаң арту жә не кең ейту арқ ылы мү мкін. Мазмұ ны терең дігімен ерекшеленіп, қ азақ жә не шетелдік классиканың шығ армалары кө ркемдік талғ амды байытады, оқ ушылардың қ ызығ ушылығ ы мен қ ажеттілігін арттырады. Классикалық музыканың ү лкен қ орлары репертуарды қ алыптастырудың маң ызды кө здерінің бірі бола алады.

Пьесаларды таң дауда қ ұ рал-саймандардың сипаты мен сапасын мұ қ ият зерттеу қ ажет. Пьесалар ұ қ ыпсыз аспаптардан кейін ө здерінің кө ркем қ асиеттерін жоғ алтады, музыка дауыстап естіледі. Қ ұ рал-саймандарды мұ қ ият таң дау қ ажеттілігі бұ л - туындылар кең аудиторияғ а жақ сы таныс. Ә рине, олардың ә рбір жаң а орындалуы тың даушылардың қ ызығ ушылығ ын ғ ана емес, сонымен қ атар қ атаң талапшылдық ты, ақ ылдылық ты да тудырады. тү пнұ сқ алық шығ армашылық тү сінігін дә лелдеген кезде техникалық жағ ынан жақ сы жұ мыс істеп қ ана қ оймай, сонымен қ атар-мұ ндай пьесаларды тың даушылардың сотына шығ ару.

Оқ у жұ мысы ү шін жең іл пьесалар, ә уенді халық ә ндері мен жең іл ө ң деудегі би, сондай-ақ балаларғ а жазылғ ан танымал пьесалар алу керек. Бұ л пьесаларды оқ ушылар қ ызығ ушылық пен ойнайды жә не ә детте, ү лкен техникалық жә не кө ркемдік қ иындық тары білінбейді. Ұ жымның репертуарына енгізілетін шығ армалар музыкалық тілдің интонациялық нақ тылығ ымен, кө ркем бейнелердің ерекше кө рнекілігімен, мә нерлілігімен ерекшеленуі тиіс. Бұ л талаптарғ а орыс халық аспаптарының ұ жымдары ү шін арнайы композиторлар жасағ ан шығ армалар жауап береді. Кезінде инструменттік пьесалар ү шін ісін жаң а бастағ ан ұ жымның домбра жә не баян тапсырылады. Қ алғ ан-музыканттар аспапты қ алай мең гергеніне байланысты-аккомпанементті немесе ә уенді тапсыруғ а болады.

Бұ л белгілі бір мағ ынада аспаптар бойынша партияларды стандартты бө лу. Қ атысушылардың ә уенді естуінің жылдам дамуына, ноталарды парақ тан оқ у дағ дыларына ық пал етеді, дирижердің қ олынан ойнауды жең ілдетеді. Практикада оқ у репертуары проблемасын негізінен бірінші жұ мыс кезең інде шешуге тура келеді, қ атысушылар қ ұ ралды игеріп, ұ жымдық ойын дағ дыларын игеріп, басшы мен қ атысушылар арасында тығ ыз ө зара тү сіністік орнайды. Бұ дан ә рі дербес сабақ тар, дайындық, оқ у процесі ұ жымның концерттік репертуарын қ ұ райтын пьесаларды жаттық тыру ү шін қ ұ рылады.

Ұ жымдағ ы музыкалық шығ армаларды іріктеудің негізі- олардың кө ркем жә не эстетикалық қ ұ ндылығ ы болып табылады. Шынайы кө ркем шығ армалар оқ ушылардың эмоцияларын айтарлық тай кү штірек оятады: музыка мазмұ ны қ ызығ ушылық тудырады, балалардың қ абылдауын ушық тырады, олардың шығ армашылық қ абілеттерін оятады. Бұ л шығ армашылық қ ызмет музыкалық орындаушылық тың тә рбиелік функциясы, атап айтқ анда, жоғ ары кө ркемдік туындыларды репродукциялау процесінде ғ ана табысты жү зеге асырылуы мү мкін. Ә уені анық жазылғ ан музыкалық шығ армалар музыкалық ілтипаттардың табысты қ алыптасуы мен дамуына ық пал етеді, оларды музыкалық сауатты тә рбиелеуге ү лкен мү мкіндік береді.

Орындалатын репертуарғ а қ ойылатын тағ ы бір маң ызды талап –орындау ү шін қ олжетімді болуы тиіс. Музыкалық шығ армалар оқ у мен тә рбиелеудің осы кезең інде оқ ушылардың орындаушылық жә не оркестрлік дағ дыларын ескере отырып іріктеледі. Орындаушылық бағ дарламаларғ а енгізілетін шығ армалар кө лемі (музыкалық материал саны) бойынша, сондай-ақ фактуралық қ иындық тар бойынша қ олжетімді болуы тиіс. Ұ жым мен оның ә рбір қ атысушысы ү шін репертуардың қ ол жетімділік дә режесі-балалар оркестрінің жемісті жұ мыс істеуінің, оның ө суі мен оқ ушылардың кө ркемдік-шығ армашылық дамуының тиімділігінің негізгі факторларының бірі. Іріктелетін шығ армалар бірінші кезекте қ абылдау ү шін қ ол жетімділік талаптарына жауап беруі тиіс. Яғ ни, репертуарды таң дау кезінде мыналар ескеріледі: қ атысушылардың жалпы дамуы, жасы, қ оршағ ан орта туралы білім мен тү сінік шең бері, музыканы қ абылдау дағ дыларының дең гейі, оғ ан деген ық ыластылық дә режесі, музыкалық мә нерлілік қ ұ ралдарын тү сіну.

Музыкалық репертуарды дұ рыс таң даудың келесі шарты-оның педагогикалық мақ саттылығ ы, яғ ни ол нақ ты оқ у-тә рбие міндеттерін шешуге ық пал етуі, оқ ушылардың музыкалық дайындығ ының белгілі бір кезең дерінде ә дістемелік талаптарғ а сә йкес келуі тиіс. Орындалатын репертуар ө зара тығ ыз байланысты ұ жымдық ойын дағ дыларын жә не орындаушылық дағ дыларды ә зірлеуі тиіс. Бір ү лгідегі материалда ә р тү рлі дағ дыларды мең геру мү мкін емес болғ андық тан, оқ у (орындаушылық ) бағ дарламасына ә р тү рлі сипаттағ ы шығ армалар енгізіледі. Осылайша, кө п қ ырлы қ ағ идат жұ мыс істейді. Бұ л ұ жымның музыкалық -эстетикалық тә рбиесі ү шін де ө те маң ызды, ө йткені кө ркем шығ армалар жанрлары, мазмұ ны, стильдік ерекшеліктері бойынша оқ ушылардың жан-жақ ты музыкалық дамуына мү мкіндік береді. Ә лбетте, музыкалық шығ армалардың мазмұ ны музыкалық бейнелердің жарық тылығ ымен ерекшеленуі, қ ызық ты, эмоционалды қ ызық ты болуы керек. Басшы қ атысушылардың алдында барлық жаң а кө ркем-орындаушылық жә не танымдық міндеттерді қ оя отырып, орындалатын шығ армаларғ а ү немі қ ызығ ушылық танытуы тиіс. Сондай-ақ репертуарды қ алыптастыру негізінде қ ызығ ушылық принципі соң ғ ы орын алмайды. Музыкалық шығ армаларды таң дау кезінде оқ ушылардың тілектерін ескеру қ ажет: тә рбиелік жә не оқ у міндеттерін шешу, орындалатын пьеса балалардың қ ызығ ушылығ ын тудырғ анда айтарлық тай жең ілдетіледі.

Жайдан кү рделіге дейінгі жол-оқ ушыларды оркестрлік ө нерге баулудың басты принципі. Зерттелетін шығ армалардың кү рделілігі біртіндеп, дә йекті жә не ү здіксіз ө суде. Нә тижесінде ұ жымның орындаушылық дең гейінің айтарлық тай ө суіне ә келеді. Осылайша, репертуардың мә селесі ә рқ ашан ұ жым шығ армашылығ ында негіз мә селе болады. Репертуармен ө нердің кө ркемдік бағ ыты ғ ана емес, орындау стилі де байланысты. Репертуар барлық оқ у-тә рбие ү дерісіне ә сер етеді, оның базасында музыкалық -теориялық білім жинақ талады, ұ жымдық ойын дағ дылары пысық талады, ансамбльдің (оркестрдің ) кө ркемдік-орындаушылық бағ ыты қ алыптасады. Жалпы алғ анда ә рбір оркестрде уақ ыт ө те келе белгілі бір репертуарлық бағ ыт жасалады, оқ ушылар қ ұ рамына, орындаушылық мә нерге, шығ армашылық міндеттерге сә йкес келетін репертуарлық багаж жинақ талады.

Репертуар - музыкалық ұ жым орындайтын шығ армалардың жиынтығ ы ретінде, оның барлық қ ызметінің негізін қ ұ райды, қ атысушылардың шығ армашылық белсенділігінің дамуына ық пал етеді, дайындық немесе концерт, ұ жымның шығ армашылық жолының басы немесе шың ы болсын, жұ мыстың тү рлі нысандары мен кезең дерімен ү здіксіз байланыста болады. Белгілі бір шың дарғ а жетіп, шеберліктің жаң а ө суі ү шін жеткілікті ә леует жинақ тап, шығ армашылық ұ жым кү рделі репертуарда ө зінің дамуы ү шін негіз іздейді. Бұ л мағ ынада репертуар ә рқ ашан болашақ қ а бағ ытталуы тиіс, оны ү немі белгілі бір мағ ынада қ арастыру керек

Балалар оркестрінің жұ мысында аспаптар топтары бойынша ұ жымдық жә не жеке жұ мыс ө те маң ызды. Домбыра тобында оқ ыту мысалында келесі ә дістерді ұ сынуғ а болады:

Тақ ырып № 1. Бағ дарламағ а кіріспе (2 сағ ат)

Практикалық жұ мыс: домбырамен ә уенді тың дау.

Тақ ырып № 2. Ұ лттық музыкалық мә дениеттің ерекшеліктері (6 сағ ат)

Жанрлар жә не орындау мә нері.

Практикалық жұ мыс: қ азақ халқ ының ә уендерін, орындау жанры мен мә нерін тың дау.

Тақ ырып № 3. Ұ лттық халық аспаптары. Домбыра тарихы (4 сағ ат)

Аспаптың ерекшеліктері (материал, дыбысталу, шығ у тегі). Музыкалық аспаптарды жасау ү шін ағ аш, қ амыс, қ амыс, тері, сү йек, мү йіз, жылқ ы шашы қ олданылды.

Практикалық жұ мыс: домбырада ә уендер мен шығ армаларды жазу.

Тақ ырып № 4. Ноталық грамота (10 сағ ат)

Ноталардың ұ зақ тығ ы. Аспаптың грифінде дыбыстардың орналасуы. Белгілері альтераций. Динамика, дыбыстану.

Практикалық жұ мыс: дә птерге ноталық станды жазу, 1 жә не 2 октава.

Тақ ырып № 5. Домбырада ойнауды ү йрету

Қ ұ ралдың негізгі бө ліктері: корпус-тұ ғ ырық, резонатор; гриф-ладалар, гриф басы-шанақ ты баптау механизмі.

Қ ұ рал қ ұ рылысы ре соль - 1 октавада. Ол тұ тас ағ аштан жасалғ ан, кө бінесе екі ө ткір. Домбырада екі ойын бар: қ олдың барлық саусақ тарымен ішекке соқ қ ы жә не ішекті жұ лып алу.

Практикалық жұ мыс: жаттығ улар-жай мө лшерде (2/4) ашық перне бойынша соқ қ ылар. Аппликатура-саусақ тарды домбра грифімен жә не нота орнымен орналастыру. " Во саду ли в огороде" ә нін, " Қ арлығ аш", " Жұ лдыз" Қ азақ халық ә ндерін жаттық тыру. Айнымалы штрих бар жаттығ уларды жаттық тыру.

Тақ ырып № 6. Қ азақ композиторларының шығ армашылық ерекшеліктері (6 сағ ат)

Т. Серіковтың, А. Қ оразбаевтың Ә ндері. " Айналайын-ай", " Сағ ындым Алматымды" ә уендері А. Қ оразбаев.

Практикалық жұ мыс: мә тіндерді, ә уендерді ү йрену. Концерттерге қ атысу. Композитор туралы дидактикалық материалдарды дайындау.

Тақ ырып № 7. Қ орытынды сабақ (3 сағ ат)

Оқ ушылардың ұ жымдық жә не шығ армашылық жеке жетістіктері. Қ орытынды диагностика.

Оқ у соң ында оқ ушылар білуі тиіс:

- ұ лттық музыкалық аспаптар: шертер, қ обыз, сыбызғ ы;

- А. Қ оразбаев, Т. Серіков жә не т. б. қ азақ композиторлары шығ армаларын;

- есту бойынша домбыраны ажырату;

- сабақ тардағ ы тә ртіп ережелері.

- домбыра аспабын қ ұ ру, қ азақ музыкалық мә дениеті тарихының ерекшеліктері;

- қ ұ рал грифіндегі дыбыстардың орналасуы;

- ойын кезінде отыру, оң жә не сол қ олды қ ою;

- терминдер мен ұ ғ ымдар: ноталық стан, ноталардың ұ зақ тығ ы, аппликатура, айнымалы штрих, нү ктелі, тө мен, жоғ ары соқ қ ылар.

Білуге тиіс:

· Ноталық дә птерге жаттығ уларды жазып білу, ноталық дә птерге қ арап музыканы орындау;

· Шағ ын шығ арманы нота бойынша қ ұ рылымғ а ажырату;

· Техникалық жаттығ уларды ойнау.

Туындыны талдау кезінде тү рлі талдаушылар ынталандыратын аналитикалық -синтетикалық жағ дайлар қ ажет: кө ру, эмоциялық, есту, қ озғ алыс. Бір-бірін толық тыра отырып, ө зара ә рекет ете отырып, олар тақ ырыпты, дыбыс кү шін, оның бояуын естуге жә не сезінуге мү мкіндік береді. Жалпы тү рде ә лі ойламағ ан шығ арманың бейнесін алдын ала анық тап, музыкалық -орындаушылық бейнені жасау қ ажет.

Музыкадағ ы эмоционалдық жағ дайларды беру ү шін біз осы жағ дайларды тудырғ ан қ ұ былыстарғ а шолу жасаймыз. Музыкалық фразаның, ү зіндінің, мә тіннің мә ні ұ қ састық тар мен айырмашылық тарды табу ә дісін қ олданғ анда ойнату ү шін ә рқ ашан қ ол жетімді болады. Осылайша, тембрді суретшінің бояғ ышымен (қ ара, жарқ ын, жарқ ырағ ан) салыстыруғ а болады, музыканың сипаты – нә зік, ойнағ ан, қ атал – адамдардың мінез – қ ұ лқ ымен (ә йелдер, бала, қ арттар), нюанстар – тыныш, қ атты – белгілі бір ө мірлік жағ дайларда сө йлеу мә нерімен, екпін – баяу, орташа, жылдам-жү ру, жү гіру жә не т. б. тү рлерімен салыстыруғ а болады.

Шығ арманың ойының ашылуында кө ріністерді жинақ тау бойынша тапсырмаларды қ олданамыз. Балалар " кө реді", жә не сен, таң ғ ы кө лдің тегістігі, алыстағ ы ө шіп бара жатқ ан жаң ғ ырық " кө реді". Мусоргскийдің " Богатырские ворота", Чайкиннің " Юмореска", Чайковскийдің " Осенняя песня" шығ армаларының атауында қ ойылғ ан толық емес ақ парат белгілі бір кө мек кө рсетеді. Ноктюрн, скерцо, онда айтылатын атаулар жоқ, ерекшеліктеріне, жанрғ а, шығ арманың қ ұ рылу тарихына қ араймыз. Г. Свиридовтың " ү штік" жазуының мә н-жайларымен танысу балалардың оның орындалуына деген кө зқ арасын ө згертті. " Верное" дыбысы Пушкиннің " боран" повесінен кө рініс тудырғ ан кө ріністі табуғ а кө мектесті. Жұ мыста біз қ иялдың ә р тү рлі даму дең гейін ескердік, дегенмен, біреулерден емес, " ө з " ұ ғ ымдарынан баруғ а кең ес бердік.

Тә жірибе оқ ушының шығ армашылық қ асиеттерін дамыту ү шін оны музыкалық -орындаушылық міндеттерді шешуде импровизациялауғ а жиірек реттеу қ ажет деп сендіреді. Мысалы, белгілі " Елочка" ә нін балалар оркестрде тү рлі стильде ойнады. Ә діс идеясы берілген гармониялық фактурасын біртіндеп кү рделендіруде болды. Жаң а ырғ ақ та бірнеше рет ойнай отырып, оғ ан ү йреніп, біз тө ртінші нотаны нү ктемен ұ лғ айту есебінен ә уенді ө згертуді ө тіндік жә не (нү ктелі ырғ ақ ты пайда болды). Бұ л ә діс, сондай-ақ интонациялық -технологиялық ә діс (интонациялық буындарды орындау тә сілдерін тү рлеу) сияқ ты қ озғ алыс-моторлы дағ дылардың тұ рақ тылығ ы мен ұ тқ ырлығ ын, орындаушылық еркіндік сезімін, орындаушылық мә дениеттің жоғ ары дең гейіне қ ол жеткізу ү шін қ ажетті мү мкіндіктерді дамытуғ а ық пал етеді.

Музыканың ә н бастауына сү йенер ә уенді фразалар қ ұ рылысының дұ рыс ә зірленуін жасайды. Оркестрантты ә уенді интондау оның музыкалық дамуының маң ызды жағ ы болып табылады. Оркестрде мә нерлеп орындаудың дамуына инструменталистерді аспапта ә н айтуғ а ү немі тү рткі болады.

Оркестрде ішекті жә не шертпелі аспаптарда ә н айту ө нерін жасауда орындаушылық аппараттың қ имылдарын ү йлестірудің маң ызы зор. Позициядан позицияғ а ауысқ ан кезде, ө тпелі дыбыстар (ә сіресе сол қ олдың аз кү шті саусақ тарына келетін) штрихты қ атынаста бө лінгенде (қ ысқ арады), Орындаушының " сол қ олғ а жең іл" қ ол жеткізуі маң ызды сә т болып табылады.

Оқ ушылардың орындаудағ ы ең кө п таралғ ан кемшілігі - динамикалық біртектілік. Оркестр РР-дан ff-ғ а дейін дыбысты шығ аруғ а мү мкіндік беретін кең динамикалық диапазонғ а ие. Бірнеше орындаушылардың табиғ и, бә сең демеген дыбысталуының нә тижесінде оркестр - fortissimo нюанстарының жаң а мә ні пайда болады. Барлық қ ұ ралдардың бірлескен дыбысы ә рқ айсысына қ арағ анда кү штірек болады. Осындай ескертулер ең аз дыбысқ а қ атысты-рр. Осы екі нюанстардың арасында ноталық мә тінде тек жалпылама тү рде тіркелетін кө птеген градациялар бар: р, мр, mf жә не т. б.

Тыныш жә не мұ қ ият ойнату ә рдайым оң ай. Осы себепті оқ у оркестрлері ә детте MP, mf аймағ ында ғ ана динамикағ а ие. Кә сіби ансамбльдің мә дениетін рр мә нерлі дыбысталуына қ ол жеткізе білу бойынша анық тауғ а болады. Оркестрлік орындаудың динамикалық диапазоны жеке ойында қ арағ анда кең болуы тиіс, ө йткені ансамбльде бірнеше партиялардың болуы тесситураны толық пайдалануғ а мү мкіндік береді.

Бірлескен орындаудағ ы ырғ ақ пен байланысты мә селелер ерекше орын алады. Ритм-музыканың орталық элементтерінің бірі. Ырғ ақ ты сезімді қ алыптастыру міндеті музыкалық педагогика ү шін маң ызды. Оркестрлік сыныптардың ерекше міндеті-ұ жымдық ырғ ақ ты тә рбиелеу. Ол ә р тү рлі сипаттағ ы шығ армаларды зерттеу процесінде ә ріптестердің жан-жақ ты байланысын тұ рақ ты жү йелі дамыту арқ ылы ғ ана шешілуі мү мкін. Оқ ушылардың ойнату жә не ө лшегіш пульсацияны тә рбиелеу дағ дысы қ арқ ынның дамуына негіз қ алыптастырады. Кейде оқ ушылар пьесаларды баяу қ арқ ынмен атқ аратыны қ ұ пия емес-бұ л қ арқ ынның дұ рыс сезімін деформациялауы мү мкін.

Парақ тан оқ у. Музыкалық қ абілеттердің бү кіл кешенін дамытатын ең тиімді формалардың бірі-парақ тан қ арап ойнау. Тә жірибелі педагогтар жақ сы мә нерлеп оқ удан қ андай икемді аппарат екенін біледі, жә не оркестр ойынында бұ л дағ дыны дамытудың бір тү рі болып табылады. Парақ тан оқ у кезінде тү зетуге, қ иын жерлерде тоқ татуғ а болмайды, себебі бұ л серіктестермен қ арым-қ атынастың бұ зылуына ә келеді. Ойын процесінің бү тіндігін қ амтамасыз ете отырып, бірнеше алғ а келе жатқ ан зейінді ұ зақ шоғ ырландыруғ а жә не бірқ алыпты ү здіксіз ойлауғ а қ ол жеткізу керек. Орындаушыларды шығ арманы толығ ымен қ амтуғ а, яғ ни ең маң ыздығ а назар аудару қ ажет. Тым жиі тоқ тау парақ тан ойын қ уанышын бұ зады, сондық тан ол ү шін музыкалық материалды оң ай таң дау керек. Ойыншылардың бірі басқ асын тоқ татқ ан кезде ойынды тоқ татпауы керек. Бұ л екінші Орындаушыны тез бағ дарлауғ а жә не ойынғ а қ айта қ осылуғ а ү йретеді.

Оқ ушылардың музыкалық мә дениетін қ алыптастырудағ ы оң нә тиже кә сіби оркестрлердің орындауында музыканы тың дау (аудиожазба) сияқ ты ә діс береді. Тың дағ аннан кейін балалар сурет салады, ө зінің жеке қ абылдауына сә йкес келетін ә серлерімен алмасады. Орындаушылық дағ дыларды қ алыптастыру аспектісінде жас оркестранттармен жұ мыс істеу нысандары нә тижелі, кә сіби орындаушылар мен қ аланың жә не облыстың басқ а да оркестрлік ұ жымдарының концерттеріне бару.

Бұ л орындау тә сілі мен техникасына, музыкалық шығ арманы талдау дағ дыларына ү йретуге, сондай-ақ орындаушылық мә дениетті тә рбиелеуге ық пал етеді. Мектеп оқ ушыларына оқ ытудың алғ ашқ ы кезең дерінен бастап, олар неге ұ мтылуғ а, қ андай қ асиеттерге жә не қ андай техникағ а ие болу керек, табысты орындаушы-музыкант болу ү шін орнату ұ сынылады. Сонымен қ атар, педагог басқ аларды тың дау жә не есту қ абілетін дамыта отырып, талқ ылау барысында оркестрде жұ мыс істеуге бас назар аударады.

Басшы ә р оқ ушығ а мұ қ ият болуы керек. Кейбір балалар ә уендерді басқ алардан оң айырақ таң дайды, сондық тан оларғ а барлық дайындық жаттығ уларын қ ажет етпейді. Дыбыс тә ртібі жоқ ұ рмалы аспаптарда ойнағ андар ө з партияларын ә нге, сү йемелдеуге ү йретеді жә не біртіндеп басқ алармен біріктіріледі.

Халық оркестрінің аспаптарында ойнауды оқ ытудың ә дістері мен тә сілдері:

- Орындаушының жасы жә не оның алдында қ ойылғ ан міндеттер;

- Орындаушының физикалық, музыкалық, эмоционалдық даму дең гейі;

- аспапта ойнауды оқ ыту ү шін жағ дайлар (материалдық, уақ ытша, ұ йымдастырушылық ) болуы.

- қ ұ ралдың белгілі бір жіктеу тобы мен кіші тобына тиесілігі;

- дыбыс шығ ару принципі;

Кез келген музыкалық аспапта ойнауды оқ ыту ә дістемесі келесі кезең дерді қ амтуы тиіс:

1. Орындаушылық шеберлікті дамыту-музыкалық шығ арманы кө ркем-мә нерлі, эмоциялық, музыкалық -сауатты жә не техникалық жағ ынан жетілген орындаумен жұ мыс жасау;

2. Орындау аппаратын - корпусты, қ олды, қ ұ ралды жә не т. б. қ ою;

3. Дыбыс шығ арудың негізгі тә сілдерін мең геру;

4. Қ ұ ралмен танысу-қ ұ рылу тарихы, орындаушылық мү мкіндіктері; конструктивтік ерекшеліктері,

5. Музыкалық шығ армамен жұ мыс.

Ойын тә сілдері-бұ л аспаптың дыбысталу сипатын қ алыптастыру ү шін қ олдар мен саусақ тардың мақ сатқ а сай қ озғ алысы. Ойынның барлық тә сілдері ү шін критерий оларды қ олданудың музыкалық - кө ркемдік мақ саттылығ ы, ойын қ озғ алысының қ арапайымдылығ ы мен ың ғ айлылығ ы, яғ ни энергияның ең аз жоғ алуы жә не ең жоғ ары ә серге қ ол жеткізу болуы тиіс. Ойынның қ андай да бір тә сілдерін қ олдану осы аспаптың қ ұ ралдарымен музыкалық бейнені анық тауғ а ық пал етеді, мә нерлеп орындауғ а кө мектеседі. Домбырада дыбыс шығ ару тә сілдерінің атаулары басқ а пернелі аспаптар практикасына ұ қ сас берілгеніне назар аудару керек. Ойын барлық алдың ғ ы ойындармен тығ ыз байланысты.

Соқ қ ылармен ойнау-дыбысты соқ қ ылармен жә не тремоло алу кезінде, ә сіресе стаккато орындау кезінде музыкалық мә нерлі қ абылдау. Итеру-бір медиатордың пернемен тү йісуінің қ ысқ а уақ ыты.

Ойнау кезінде басу драмалық речитативті орындау кезінде пайдаланылады, атап айтқ анда, сфорцандо. ұ зын уақ ытымен Бір жақ қ а қ олдың ішекпен тү йісуі. Кейбір дыбыстар қ айғ ылы естіледі, ал тремоло қ ысқ а.

Ойын тә сілдерін тү рту жә не басу арқ ылы ү йрену- дыбысталу палитрасын байытады. Саусақ тардың екі пернеде сырғ уы- лигалық ноталар ү шін орындалады. Саусақ тардың ү ш пернеде сырғ уы - арпеджато (итал. Arpegiato – арфа апабында ойнау). Бұ л қ абылдау аккорд тік толқ ынды сызық пен белгіленеді немесе Arpege сө зімен жазылады. Тү рлі ойын жолдары:

Бө лшек - оң қ олд саусақ тарының қ озғ алу соқ қ ылардың белгілі бір ауысуы. Тік бө лшек-саусақ тары барлық пернеден тө менге қ арай қ озғ алысы. Кері бө лшек - жоғ ары қ озғ алыс.

Пиццикато- перне музыкалық аспапта (саусақ пен) шымшу арқ ылы дыбысты шығ ару. Ең кө п таралғ ан ә діс – пиццик, ү лкен саусақ пен. Арпеджио жә не пиццикато pizz дыбысын ажыратсақ, соң ғ ысы ық шамдалғ ан.

Вибрато (итал. Vibrato – вибрация) – ішекті аспаптарда қ олданылатын ә діс. Сол қ ол саусағ ының ішекте ауытқ уынан, бұ л дыбыстың биіктігін шағ ын шектерде ө згертеді. Домрада сирек қ олданылады. Бұ л ішек тербелісінің жылдам басуымен байланысты, ө йткені домбырада ішектің керілуі басқ а ішекті аспаптарғ а қ арағ анда кү шті.

Гитаралық ә діс –екі саусақ ты бірдей қ ысып ойнау – ү лкен саусақ - тө мен, екінші саусақ –жоғ ары тұ рады. Демпферлік pizza-бір немесе бірнеше ішекті оң қ олының білегімен қ ысып алақ анды басу арқ ылы басып ойнаудан тұ рады.

Ішектің ә р тү рлі нү ктелерінде алынатын дыбыстың ә ртү рлі тембралды бояуы бар. Орындалатын жұ мыстың сипатына байланысты тә сілдер ө те ә серлі ә рі ә ртү рлі ассоциациялар тудыруы мү мкін (" хайп–тарма " Спендиаров" ). Тембрлердің ең жарқ ын контрасты грифте жә не тұ ғ ырда ойнау кезінде кө рінеді, ал соң ғ ы жағ дайда ерекше, ө те ө ткір, тез сө нетін дыбыс бар.

Қ ысылғ ан ішектер – немесе ішектер бойынша қ олдың бү йірлік бө лігі бойынша ойын. Жел шуының ә сері, домбыра толқ ыны қ олмен кө теріліп, дека еденге параллель болатындай етіп ө зімізге бұ рылады; дауысқ а ү рлеп, кү шті дыбыс алу ү шін ең жақ сы резонаттау нү ктесін іздейміз. Ішекті аспапта ойнаудың осы тә сілдері мен ә дістері Қ азақ станның музыкалық мә дениетін зерттеуде, атап айтқ анда, кү йлердің орындауында негіз қ алаушы болып табылады.

Сондай-ақ оркестрді ұ йымдастыру кезінде аспаптардың қ ұ рылу тарихына қ атысты теориялық материалды, аспаптардың болуына байланысты дә стү рлер мен ә дет-ғ ұ рыптарды, осы аспаптың бейнесі туралы кө рнекі кө рнекілікті оқ ыту қ ажет.
Мысалы:

Сурет 1. Қ обыз

Қ обыз -кө птеген қ ияқ ты аспаптардың атасы. Оның мұ рагерлері - Фидель, Ребек (араб тілінен), оларды қ алтағ а салып жү руге болатындығ ына байланысты (фр тілінен аударғ анда Pochette-қ алта) ө з атауын алды. Ребекте сияқ ты, онда да тік қ алыпында алақ анмен ұ стап, ойнайды, доғ а тә різді қ ияқ ты жоғ ары ұ стап тұ рады. Гитара формасына жақ ын Виоланың пішіні кішкентай контрабастқ а ұ қ сайды. Оның бейнесі қ айта ө рлеу дә уірінің суретшілерінің суреттерінде жиі кездеседі.

Біздің ата-бабаларымыз қ ұ стар мен аң дардың дауыстарын еліктейтін қ обызғ а аруақ тар, ата-бабалардың рухтары келеді деп сенген. Ал қ обыз, қ азақ тың аң ыздары бойынша, атақ ты жырау-ертегіші, музыкант, ақ ын - Қ орқ ыт ата жасағ ан.

Жетіген -жылқ ы қ ылынан, жеті ішегі созылғ ан, тікбұ рышты ағ аш корпусы бар музыкалық қ азақ аспабы. Жеті ұ л, жеті ішек, жеті кү й... Бұ л импровизацияланғ ан ә уендер бізге " Жетігеннің жетеуі" (" Жетігеннің жеті кү йі" ) атты аспаптық пьеса-кү й тү рінде жетті. Жетіген қ азғ а ұ қ сайды. Оның тарихы бір қ арт кісінің жұ т кезінде жеті ұ лының жоғ алғ аны турады ескі аң ызбен байланысты. Ұ лдарының ө лімін қ айғ ырғ ан қ арт, қ ұ рғ ағ ан ағ аштың бір бө лігін жұ лып, оғ ан ішекті тартып, ө зінің алғ ашқ ы " қ арағ ым" (" Родной мой" ) кү йін орындады. Қ азіргі уақ ытта жетіген халық оркестрлері мен ансамбльдерінде ә н шырқ айтын жә не сү йемелдейтін қ ұ рал
ретінде пайдаланылады.

2 сурет. Жетіген

Домбра - Қ азақ халқ ының екі ішекті, шымшымалы музыкалық аспап. Сондай-ақ, ноғ ай халқ ының ұ лттық аспабы. Қ азақ халық музыкасында сү йемелдеуші, жеке, сондай-ақ негізгі қ ұ ралы ретінде қ олданылады. Қ азіргі заманғ ы орындаушылар осы аспапта оте кө п ойнайды.

Алмұ рт тә різді пішінді, корпус ұ зын, грифі музыкалық мә нерлерге бө лінген. Ішектер ә детте кварта немесе квинтке тең. Қ азақ музыкалық мә дениетінің, оның ішінде домбырадағ ы музыканың дамуына ү лкен ық пал еткен, қ азақ халық музыканты жә не композитор Қ ұ рманғ азы болып табылады: оның " Адай" музыкалық композициясы Қ азақ станда жә не шетелде танымал.

Домбыра- ең танымал қ азақ музыкалық аспабы. Домбыра тә різді музыкалық аспаптары қ азақ тарда ғ ана емес, кө птеген халық тарда аналогы бар. Орыс халқ ында біздің домбырағ а ұ қ сағ ан домра деген аспабы бар. Ө збектреде- дутар формасына ұ қ сағ ан Думбыра бар, таджиктерде — Думрак, тү ркмендерде- Дутар, Баш, Думбыра, ногайлық тарда (азовмаң ында) — Домбыра, азербайжан-тү рік мә дениетінде — Саз, Якутияда — Таҥ сыр, Башқ ұ ртстанда — Думбыра. Тек олардың айрмашылығ ы- ішектер санында: кейбіреулерде ішеуден болады; материал бойынша: нейлон, металл.

3 сурет. Домбыра

Шертер - ежелгі қ азақ жә не ежелгі тү рік ішекті шертпелі аспап. Шертер де домбыра сияқ ты ойнайды, бірақ шертер домбырадан ә лдеқ айда аз болады — оның грифі қ ысқ а болып келеді жә не кү шті дыбыспен ерекшеленді.

Ә детте, қ ұ рал тек бір ғ ана қ ұ лақ қ а ие болды, сондық тан екі ішектің оның басы арқ ылы ө ткізіп, содан кейін олардың біреуін қ ұ лақ қ а, ал екіншісін — басына тура бекітіп отырды. Шертер басына бекітілген Ішекті қ олмен созғ ан, екіншісін бірінші ішектің дыбысының биіктігіне сә йкес бұ рап тұ рғ ызғ ан. Сыртынан шертер қ обызғ а ұ қ сайды, оны ағ аштың тұ тас бө лігінен жасап, оғ ан иілген пішін берді, ал корпусы жылқ ы қ ылынан екі ішекті тартып, терімен қ аптағ ан.

4 сурет. Шертер

Керней - ұ рыс кезінде жауынгерлердің жауынгерлік рухын қ олдайтын кө не ү рмелі қ азақ музыкалық аспабы. Осы қ азақ музыкалық аспап табынның артынан келе жатқ ан жалғ ыз қ ойшының кө ң іл-кү йін кө терді. Қ амыс жә не мү йіз шикізаттары (қ амыс сырнай, қ амыс сырнай) пайдаланылып, жасалды.

Сыбызғ ы -халық тұ рмысында кең тарағ ан қ азақ тың музыкалық аспабы. Қ амыстан, ағ аштан, сирек металдан, жіппен толық жақ тары бекітілетін екі ағ аш науа тү рінде жасалғ ан.

Саз сырнай - кө не ү рмелі қ азақ музыкалық аспабы. Басқ а да ежелгі қ азақ аспаптары сияқ ты саз сырнайдың қ айта ө рлеуі- қ азақ музыкалық аспаптарын зерттеуші жә не жинаушы, профессор, Қ ұ рманғ азы атындағ ы Қ азақ консерваториясының оқ ытушысы Болат Сарыбаевтың ең бегі. 1971 жылы XIII ғ асырда ө ртелген Отырар қ аласының қ азба жұ мыстары кезінде екі тесігі бар, қ аз жұ мыртқ асына ұ қ сас зат табылды. Бұ л саз сырнай болды. Бү гінгі кү ні оның тембрі - қ уаныш пен қ айғ ыны, қ ұ стардың ә н айтуын жә не дала желіннің бұ рылуын жеткізе алатын жұ мсақ жә не жылы, ұ лттық ө нер нышандарының бірі болды.

Узкирик- ү рмелі қ азақ музыкалық аспабы. Қ алық тағ ан қ ұ с сияқ ты, свирель тү рінде, саз сырнайғ а ұ қ сас аспап. Балшық тан жасалғ ан. Дыбысы жел дыбысына ұ қ сас болғ андық тан, оны " жел ысқ ышы" деп те атайды. Поволжье ө ң ірінде тұ ратын тү ркі халық тарында балалар ойыншығ ы секілді, саз сырнайғ а жақ ын қ ұ ралдар, ысқ ырық тар бар. Ұ қ сас тар аспап башқ ұ ртта да сақ талды. Моң ғ олияда тұ ратын қ азақ тардың аң шылық тә жірибесінде тарқ ик деген аспап қ олданылады. Оның ысқ ырық дыбысы тү лкі аулау кезінде керек.

Шаң қ обыз - кішкентай лирағ а ұ қ сайтын, металл тілі бар қ азақ музыкалық аспабы. Шаң кобыз дыбысы кө птеген орауыштармен ерекшеленеді, бұ л оғ ан адам дауысына ұ қ састық береді, сондай-ақ кө птеген дыбысты еліктеуге мү мкіндік береді. Шаң кобызда ойнағ ан кезінде резонатор қ ызметін ауыз атқ арады. Дыбыстардың ә р тү рлі биіктігіне орындаушы тілінің орын ауыстыруымен байланысты. Сондай-ақ ағ аштан, бамбуктан, сү йектен жасалғ ан шанқ обыз Еуразияның кө птеген халық тарында ә ртү рлі атауларда таралғ ан. Бұ рын шамандар шанкобызда ойнағ ан кезде табиғ ат дыбыстарын: кө кек, ат шабу, жаң бырдың шуы, желдің шуы, судың жарылуы жә не т. б. елестетеді.

Даң ғ ыра -ежелгі қ азақ музыкалық аспабы. Ол бір жағ ынан терімен қ апталғ ан жиек, оның ішінде металл сақ иналар мен пластинкалар, шынжырлар ілінген. Ежелгі кезде шамандардың сиқ ырлы ғ ұ рыптары данғ ырсыз ө ткен емес.

Дабыл (дауылпаз) - литавра тү ріндегі Қ азақ ұ лттық ұ рмалы аспап. Ежелгі қ азақ тарда дабыл, дауылпаз жә не шындауыл сияқ ты соқ қ ы қ ұ ралдары кең інен таралғ ан, олар аң аулау кезінде, діни жоралар кезінде, алдағ ы кө шпенділер туралы хабарлауда қ олданылғ ан. Екі жағ ынан терімен қ апталғ ан, сабы бар жиек. Дабыл нұ сқ аларының бірі мыс дулығ а тә різді корпусқ а ие. Қ ұ ралдың диаметрі-шамамен 30 см. дабылдың сыртқ ы тү рі табағ а ұ қ сайды. Дә стү р бойынша далада қ олмен ойнағ ан. Қ азіргі уақ ытта оркестрлік дабылдардың екі тү рі бар: ағ аш корпусы бар кіші жә не мыс корпусы бар ү лкен. Ү лкен дабылды орнату механизмі бар. Дабыл қ атты дыбыс бар жә не бұ рын соғ ыс сигналдарын, мысалы, шабуыл сигналын беру ү шін қ олданылғ ан. Қ азіргі заманғ ы аспаптарда жұ мсақ ұ штық тары бар ағ аш колотушкалар ойнайды.

Кү й ұ лттың барлық эпосын ө зіне сің іріп, кемелденген, жоғ ары дамығ ан ө нер болып табылады. Кү й ата-бабалардың музыкалық формада жазылғ ан қ асиетті хаты ретінде де қ абылданады. Кү й жанрының танымалдығ ы XIX ғ асыр басталды. Кү й бағ дарламалық сипатқ а ие. Бағ дарламалық дегенді былай тү сінуге болады: белгілі бір тақ ырыбы немесе ә деби алғ ы сө зі бар, композитордың ө зі жасағ ан немесе таң дағ ан музыкалық шығ армалар жатады. Бағ дарламалық музыка нақ ты мазмұ нның арқ асында тың даушыларғ а қ олжетімді жә не тү сінікті, ал оның мә нерлі қ ұ ралдары бедерлі жә не жарқ ын.

Бұ рын кү йдің алдында музыканттар ауызша ә ң гімеде оның мазмұ нын баяндағ ан. Бұ л ретте ә ң гіме мен музыка кө ркемдігінің маң ыздылығ ы тең болды. Музыканттардың шеберлігі - ойынның сапасымен ғ ана емес, аспаптық импровизацияның талантымен де, сө з шеберлігімен де бағ аланды. Бірте-бірте тарихи даму барысында аспаптық музыка жай ғ ана иллюстрация жә не қ ұ рал болудан қ алды. Музыканың ө зі жоғ ары кө ркемдік қ ұ ндылық қ а ие болды, ол ө з бетінше мазмұ нды алып, ә р тү рлі мінездер мен кө ң іл-кү йді аша бастады.

Домбыра кү йлерінің кө птеген ерекшеліктері орындаушылық ә дістермен тығ ыз байланыста. Осы тә сілдерді қ алыптастыруда Б. Сарыбаев екі факторлары атап ө теді: объективті жә не субъективті. Объективті факторлар- қ ұ ралдың конструктивтік ерекшеліктеріне байланысты. Субъективті орындаушылық шеберлікпен жә не домбыраның импровизациялық тапқ ырлығ ымен байланысты. Автор кейбір штрихтардың атауын оң қ олдың ойын қ имылдарын сипаттайды. Мысалы, ілме-қ ағ ыс, шалдырыш - қ ағ ыс, тырнама-қ ағ ыс, шашырма-қ ағ ыс, саулама-қ ағ ыс жә не т. б. сияқ ты штрихтер. Аталғ ан штрихтерге сә йкес қ олдардың ойын қ имылдарын ноталарда кө рсету ө те қ иын, ал онсыз музыкада кө п жоғ алады.

Аспапты музыканың дамуы екі факторлардың ө зара ә рекеттесуімен ынталандырылады: аспапты жетілдіру жә не музыкалық ойлау эволюциясы. Заманауи музыкалық тә жірибе кө рсеткендей, халық аспабының бұ л жақ тары ә рдайым органикалық байланыста болмайды. Кө бінесе, аспапты жетілдіру, ә сіресе, бұ л процесс сырттан байланғ ан кезде, музыкалық ойлаудың спецификалық формалары саласындағ ы шығ ындармен қ атар жү реді. Домбыра музыкасының кейбір тү рлеріне қ атысты осылай болды. Бірақ бү гінгі таң да домбыра ө нері қ азақ музыкалық мә дениетінің аса кө рнекті жә не жарқ ын символы болып табылады.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒