1.1. Оқушылардың жас ерекшеліктері және олардың музыкалық мәдениетті қалыптастыру процесінде пайда болу заңдылықтары

Біздің қ оғ ам дамуының қ азіргі кезең інде ө скелең ұ рпақ тың рухани мә дениетін қ алыптастыру міндеті ерекше ө зекті. Мұ нда " мә дениет" ұ ғ ымын жалпы қ арастыру орынды. " Мә дениет" (cultura - ө ң деу, ө ң деу) - болмыс пен сананың барлық салаларындағ ы адамзаттың ә леуметтік - прогрессивті шығ армашылық қ ызметі, адам тарихының байлығ ын тұ лғ аның ішкі байлығ ына айналдыруғ а, адамның маң ызды кү штерін Дү ниежү зілік анық тауғ а жә не дамытуғ а бағ ытталғ ан [2]. Бұ л материалдық жә не рухани қ ызметтің жиынтық нә тижесі ретінде анық талатын кең ұ ғ ымдардың бірі. Мә дениет-жеке тұ лғ алар мен барлық адамзаттың барлық жетістіктерінің барлық салаларда жә не барлық аспектілер бойынша осы жетістіктер жеке тұ лғ аның рухани жетілуіне жә не жалпы прогреске ық пал ететін шамада қ орытындысы. " Мә дениет" ұ ғ ымы белгілі бір тарихи дә уірлердің, қ оғ амдық -экономикалық формациялардың, нақ ты қ оғ амдардың, ұ лттар мен ұ лыстардың даму дең гейін, сондай-ақ адам ө мірі мен қ ызметінің тү рлі салаларын жетілдіру дә режесін сипаттайды.

Мә дениеттің материалдық жә не рухани, қ оғ амдық ө ндірістің негізгі тү рлеріне сә йкес бө лінуі кең інен таралғ ан. Мә дениет теориясында " тұ лғ а мә дениеті" жә не " қ оғ ам мә дениеті" ұ ғ ымдары енгізіледі, сондай-ақ ө нер тү рлеріне сә йкес келетін кө ркем мә дениеттің белгілі бір салалары жә не олардың ішінде " музыка мә дениеті" бө лінуі мү мкін. Отандық ғ ылымда " қ оғ амның музыкалық мә дениеті" ұ ғ ымын анық тайтын ә р тү рлі нұ сқ алар қ алыптасқ ан. Мысалы, " қ оғ амның музыкалық мә дениеті адамның ө зіндік рухани-практикалық қ ызметінің ө німі ретінде адамдардың қ оғ амдық -практикалық тіршілік ә рекетінің кө рінісі, олардың музыкалық санасының ө мір сү ру жә не жұ мыс істеу тә сілі".

Оркестрде оқ ушылардың музыкалық мә дениетінің проблемасын қ арастырсақ, ең біріншіден олардың жас ерекшеліктеріне назар аударғ ан жө н. Менің зерттеуімде оркестрдің орташа тобын белгіледім, соғ ан орай оның ұ йымдастыру ерешеліктерін қ арастырамын. Оркестр сабақ тары ә рбір оқ ушының мінез қ ұ лқ ын байқ ауғ а мү мкіндік береді. Оқ ушы қ ұ рдастарымен қ оршалғ ан, олармен бірге ортақ іспен айналысады жә не ө зіне қ атысты қ андай да бір ерекше мұ ғ алім қ ызығ ушылығ ын сезбейді. Психологиялық тұ рғ ыдан мұ ндай жағ дай музыкалық орындаудың сыртқ ы кө ріністерін белсендіруге ық пал етеді. Оркестрдің орындаушылық ұ жымдық тү рі ерекшелігі ұ жымшылдық, коммуникабельділік, жайлылық сезіміне кө п ық пал етеді. Жасө спірім балалар ө здерінің ата-анасынан қ ажет етеді. Кө пшілік авторлардың пікірінше, жасө спірімдердің жасы орта есеппен мектептің V–VIII сыныптарында оқ умен сә йкес келеді жә не 11-ден 15-ке дейінгі кезең ді қ амтиды, ал кейбіреулерінде 18 жасқ а дейін созылады. Жасө спірімдер кезең інің ерекше маң ызы оның басқ а атауларында кө рсетілген: " сыни", " қ иын", " ө тпелі".

Жасө спірімдердің ө суінің артуы, физикалық жә не жыныстық жағ ынан жедел дамуы соң ғ ы 10-15 жылда ерекше байқ алып отыр, бұ л материалдық ә л-ауқ аттың жақ саруымен, тамақ танудың жақ саруымен, ақ парат ағ ынының ұ лғ аюымен жә не т. б. тү сіндіріледі. Жасө спірімдік кезең де барлық орталық жү йке жү йесі қ айта қ ұ рылады: мидың алдың ғ ы бө лігі қ алыптасады, олардың қ ызметі жанданады, қ абық тың тү рлі бө лімдері мен мидың тө менгі бө лімдері арасында жаң а кө птеген байланыстар орнатылады. Интенсивті ө су, ішкі секреция бездері қ ызметінің кү рт кү шеюі, орталық жү йке жү йесіндегі ө згерістер жасө спірім психикасының ерекшеліктерін анық тайды. Жасө спірімдер ө те сезімтал, осал, тепе-тең діктен тез шығ ып кетеді, қ оздырғ ыш, тітіркендіргіш, кез келген нә рсеге тез ренжіп қ алатын мінез пайда болады. Ұ ялшақ пен шымырлық оң ай ү йлеседі; жасө спірімдерде тә уелсіздікке, ата-аналардың, мұ ғ алімдердің ық палынан босауғ а ұ мтылыс пайда болады. Осы жастан бастап оқ ушының ө зі туралы тү сінігі жә не ө мірі туралы ө з пікірі біртіндеп қ алыптасады (қ ұ ндылық тар бағ ыттары). Қ ұ рдастарының ортасында ә рбір адам туралы қ оғ амдық пікір қ алыптасады, ол білім берудегі жетістіктермен ғ ана емес, жасө спірімдер туралы педагогтардың пікірімен де, жолдастарының кө зқ арасы тұ рғ ысынан жеке тұ лғ аның бағ алауымен (жолдастарғ а қ арым-қ атынасы, сипаты, ерік-жігері, тә уелсіздігі, ақ ыл-ойы) анық талады. Кейбір жасө спірімдер ү шін идеал нақ ты тұ лғ а емес, негізінен ересек адамғ а немесе қ ұ рдастарына қ ойылатын талаптар. Жасө спірім ү шін негізгі критерий болып табылатын мінсіз ү лгіні іздеу болып табылады. Психиканың ерекшеліктері уайымдау, қ арым-қ атынас, мінез-қ ұ лық тү рінде кө рінеді. Жасө спірімнің ө мірінде қ иын мә селелер, қ ақ тығ ыстар мен қ айшылық тар кө п. Кейде қ ақ тығ ыстарғ а ата-аналардың кінә сінен жасө спірімнің кейбір тә уелсіздікке, бостандық қ а деген қ ажеттілігінің шектелуі ә келеді. Ата-аналар оны тү сінуге, адамгершілік мә селелерді шешуде ортақ тілді табуғ а, ө зінің ө мірлік тә жірибесін идеалдандыруғ а жә не оны жасө спірім ұ станатын критерий ретінде қ абылдай алмайды. Басқ а ата-аналар 12-14 жастағ ы жасө спірімге 7-8 жастағ ы балағ а қ атысты. Жасө спірім ө зін кішкентай деп санамайды жә не ө зіне ө зге қ арым-қ атынасты талап етеді. Белгілі психиатр П. Б. Ганнушкин атап ө ткендей, жасө спірімдер кө нбейтін, мазасыз, ә ділетсіз болады.

Қ оғ амның музыкалық мә дениетінің мә нін терең тү сіну мақ сатында оның " ө нер" ұ ғ ымымен ө зара байланысын музыкалық мә дениеттің кө ркемдік қ ұ ндылық тары ө нер туындылары болып табылатындығ ы тұ рғ ысынан қ адағ алау орынды. Ө нер ә р тү рлі: қ оғ амның ә леуметтік институты ретінде, қ ызметтің ерекше тү рі ретінде, қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір тү рі ретінде жә не қ оғ амдық жә не жеке сананың ерекше тү рі ретінде кө рінеді. Бұ л ө нердің барлық тү рлері белгілі бір ө зара ә рекеттестікте. Ө нер - адамның ішкі дү ниесінің жеке қ ұ рылымдарын-баланың немесе ересек адамның жү зеге асыруының адамзат иелігіндегі жалғ ыз тә сілі. Оның тірі динамикасында жеке, сондай-ақ бұ зылмайтын тұ тастық ты осындай іске асыру мү мкіндігінің арқ асында ө нердің ә леуметтік қ ажеттілігі мен бірегей қ оғ амдық мақ саты болып табылады. Кө ркем шығ армашылық пә ні шығ армада қ айта жасалғ ан жағ дайды қ абылдамайды, оны онда ө мір сү руге, шығ армашылық уайымдауғ а, жә рдемдесуге, автордың кө ң іл-кү й, сезімдері мен ойларының ә лемін қ айта жандандыруғ а мә жбү р етеді. Ө з жағ дайын жиі асыра пайдаланатын ересектерге жасө спірімдер қ арсы шығ ады. Ө зін-ө зіне сенімділік жә не қ арсы шығ атын мінез-қ ұ лық пайда болады. Жасө спірімнің қ ұ қ ығ ын тану, оғ ан тең дей қ арау отбасындағ ы сенімді ахуалғ а ә келеді жә не ата-аналарғ а іс-ә рекеттерді бақ ылауғ а, оларды басқ аруғ а, қ ажетті ық пал етуге мү мкіндік береді. Жасө спірімдер ө мірінің басты мазмұ ны-мектеп, оқ у, жолдастармен қ арым-қ атынас. Осы кезең де оларда жаң а қ ызығ ушылық тар, қ ызығ ушылық тар қ алыптасады, ерекше жағ дайда қ ажетті жеке тұ лғ аның қ асиеттерін қ алыптастыру ниеті пайда болады. Олар батылдық ты, кү ш пен тө зімділікті ө з бетінше тү сінеді, ересектердің ұ сынымдарына қ арсылық білдіреді, ө з армандарында кү нделікті шындық тан кү рт ерекшеленетін дербес, ерекше ө мірдің жоспарларын жасайды. Кейбір жасө спірімдерде бар мү мкіндіктер мен тілектер арасында ішкі жанжал туындайды жә не олар ө з армандарын жү зеге асыру жолдарын іздейді. Бұ л жаста қ ызығ ушылық тар танымдық сипатқ а ие жә не оқ ушылар неғ ұ рлым кө п біледі, олардың қ ызығ ушылық тудыратын пә н, қ ұ былыс туралы жаң асын білу қ ажеттілігі соғ ұ рлым кү шті. Ересектер олардың танымдық мү дделерін бағ ыттауы, терең детуі тиіс. Жас ө спірімдер адамның жеке тұ лғ а ретінде қ алыптасуының жалпы процессінде маң ызды фазаны алады, ол кезде жаң а сипатты қ ұ ру, баланың қ ызметінің қ ұ рылымы мен қ ұ рамы саналы мінез-қ ұ лық тың негізі қ аланады, адамгершілік тү сініктері мен ә леуметтік ұ станымдарын қ алыптастырудағ ы жалпы бағ ыттылық кө рінеді. Ала отырып, ауыспалы сатысы арасында балалық пен жә не жеткіншек кезең і, психикалық даму. Бір жағ ынан, психикалық даму дең гейі мен ерекшеліктері - бұ л балалық шақ тың типтік дә уірі, екінші жағ ынан-біздің алдымызда ересек ө мірдің табалдырығ ында тұ рғ ан, кү рделі қ ызметінде қ оғ амдық қ атынастардың жаң а формаларына бағ ытталуы нақ ты белгіленіп отырғ ан, ө сіп келе жатқ ан адам. Жасө спірімдік жаста тұ лғ аның дамуында осы жастағ ы балалардың шығ армашылық қ абілеттерінің дамуына ә сер ететін кейбір ерекшеліктері кө рінеді. Жасө спірімнің оқ ыту процесінде жіктеу, аналогия, жалпылау сияқ ты ойлау операцияларын мең геру талдау жең ілдігі мен талданатын ұ ғ ымдардың алыстығ ын анық тайтын ұ ғ ымдарды жақ ындастыру қ абілетінің тиімді дамуына ық пал етеді, бұ л кө рсеткіштердің жоғ ары сапасы жасө спірімдерге абстрактілі идеяларды талдауғ а мү мкіндік беретін теориялық рефлексиялық ойлаудың ерекшеліктерімен анық талады. Бұ л жасқ а абстрактілі философиялық, діни, саяси жә не ө зге де мә селелерге қ ызығ ушылық тә н. Шығ армашылық қ абілеттерін дамыту қ иял сияқ ты психикалық ү деріспен тығ ыз байланыста. Жас ө спірімдердегі қ иял дамуында елеулі ө згерістер Выготский Л. С. ө здерінің жұ мыстарында анық тағ ан. Абстрактілі ойлаудың ә серінен «қ иял саласына кетеді» дейді ол. Жасө спірімдердің қ иялына қ арайтын болсақ Выготский Л. С. ол жайында былай айтқ ан «ол ә детте адамдардан жасырынып, тек қ ана ойлау, ойлау ү шін субъективті нысаны болады». Балалар психологиясын зерттеушілердің айтуынша, жасө спірімдер жасындағ ы балалар ү шін ерекше тартымды болып табандылық пен дербестікті талап ететін қ ызмет тү рлері табылады. Осы жастағ ы балалар ү лкендердің нұ сқ ауларын сақ тай отырып, жұ мыс пен сабақ тү рлерінде ө з бастамасын кө рсете бастайды. Олар пікірдің дербестігіне ұ мтылады. Осындай ұ мтылу балалардың шығ армашылық белсенділігін, шығ армашылық қ а бағ ытталуын дамыту ү шін ең қ олайлы ерекшелік жә не бұ л қ асиеттер жасө спірімдердің оқ у іс-ә рекеті процесінде осы жаста айқ ын кө рінеді. Дербестікке ұ мтылу ө з қ адір-қ асиетін ө ршітеді, бұ л оқ ушылардың сабақ та жиі кездеседі. Жасө спірімдер арасынан жақ сы оқ итын оқ ушылар тек қ иын сұ рақ тарғ а жауап беруге ұ мтылады, егер оқ ытушы олардан қ арапайым, барлығ ына белгілі бір нә рсе сұ раса, оларды ренжітеді деп айтқ ан ө з жұ мыстарында автор Лейтес Н. С. Бұ л ерекшелік оқ ытушығ а дамыту қ ызметін ұ йымдастыру ү шін басты шарттардың бірі - оның ә леуетті даму аймағ ында болуын қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді. Интеллекутуалды дамудың доминантасы болып – шығ армашылық рефлексивті ойлау қ абілетінің дамуына ө те кө п ық палын тигізеді. Осы кезең де мә селелерді іздеудегі зеректік жә не ойлаудың икемділігі, тә жірибені кө тере алу қ абілеті, ұ ғ ымдарды жақ ындату сияқ ты шығ армашылық қ абілеттердің ерекше табыстылығ ын анық тайды. Бұ л жастағ ы қ иял дамудың жаң а дең гейіне шығ ады, енді ол балалық шақ қ а қ арағ анда ө німді сипатқ а ие жә не ойлау формасына айналады. Оны жең у, оның ө німділігіне ұ мтылу жолы бойынша қ иялды дамыту бағ ыты-жасө спірімдердің шығ армашылық қ абілеттерін дамыту мә селесін шешетін педагогиканың міндеттерінің бірі. Осы жастағ а кезең нің негізгі жаң алық тары ол «Мен-концепция». Сондай-ақ рефлексия пайда болуы жә не ө з даралығ ын сезіну жә не ең бастысы ө зін ересек деп сезіну. Осы жаң а тү зілімдердің қ алыптасу жә не даму ерекшеліктері шығ армашылық процестің ерекшеліктерін - оның бағ ыттылығ ын, тиімділігін, ө німділігін жә не жасө спірімнің шығ армашылығ ына деген кө зқ арасын анық тайды. Бұ л ісіктердің пайда болуы жасө спірім санасының сыншылдығ ын дамыту тиімділігін арттыруғ а мү мкіндік береді. «Мен-концепциясының » дамуы барысында қ арсылық тар тууы мү мкін. Осындай қ арсылық тар жасө спірімнің ө зін-ө зі бағ алауын жә не ө з кү штері мен мү мкіндіктеріне деген сенімділігін тө мендету арқ ылы шығ армашылық қ абілеттерін дамытуғ а теріс ық пал тигізеді. Жалпы алғ анда, жасө спірімдер шығ армашылық қ абілеттерінің дамуына қ олайлы қ арсылық тар, бірақ бұ л тұ рғ ыда бірқ атар ерекше ерекшеліктерге ие болады. Мектепте оқ ушылардың шығ армашылық қ абілеттерін дамыту шарттарының бірі-педагогтың ө зі. Егерде педагогтің шығ армашылық дең гейі тө мен болатын болса, шын мә нінде шығ армашылық қ ызметті, шығ армашылық тұ лғ аны дамытып, ұ йымдастыра алмайды. Егер мұ ғ алім шығ армашылық қ а бағ ыттылығ ы сияқ ты жеке тұ лғ аның қ асиетіне ие болмаса, онда ол ө з оқ ушыларынан тек репродуктивті дең гейдегі білімді талап етеді. Егер мұ ғ алім ө зі шығ армашыл адам болса, онда ол оқ ушылардың шығ армашылық қ ызметін ұ йымдастыруғ а ұ мтылады. Жасө спірімдер жасына қ атысты жасө спірімнің кө зқ арасы тұ рғ ысынан субъективті қ арым-қ атынас процесіндегі ұ йымдастырылғ ан шығ армашылық іс-ә рекет қ оғ амдық маң ызы бар нә тижеге практикалық жету бойынша іс-ә рекет ретінде кө рінеді. Ол ү шін жасө спірімнің қ арым-қ атынас қ атысушыларына шын мә нінде ақ парат беру ү шін ө зі де ақ парат кө зі болуғ а тиісті, ол ү шін қ арым-қ атынастың реципиентін табу қ ажет. Біздің жағ дайда реципиент мектеп дең гейіндегі сынып жә не педагог ұ жымы болып табылады. Жасө спірімдер мен жасө спірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне қ атысты кө ң іл-кү йдің тепе-тең сіздігі мен тұ рақ сыздығ ын, ө зін-ө зі бекіту ниетімен ұ штасқ ан сенімсіздік пен шешілмеушілікті, жоғ ары сезімталдық ты, осалдық ты, дербестікке ұ мтылысты кө рсету керек. Бұ л жаста есте сақ тау, ойлау, зейін еркін реттеу қ абілеті қ арқ ынды дамиды, ө ткір сезім жә не кө ру жады болады. Ү лкен ө згерістер кө ру-моторлы ү йлестіру кө рсеткіштерінде байқ алады, ө зінің мінез-қ ұ лқ ын бақ ылау функциялары жетілдіріледі. Дә л осы жаста есте сақ тау, ойлау, назар аудару, ү йлестіру қ ызметін дамыту мен жетілдіруге бағ ытталғ ан тиісті тапсырмалар беру керек. Жас дамуының осы кезең інде тиісті жұ мыстың болмауы кейіннен орнын толтыру ө те қ иын. Жасө спірімдік жаста ө те жоғ ары даму дең гейіне барлық танымдық ү рдістер жетеді. Осы жылдары адамның ө мірлік қ ажетті жеке жә не іскерлік қ асиеттерінің абсолюттік кө пшілігі ашық кө рінеді. Мысалы, балалық шағ ында ө зінің дамуының жоғ ары дең гейіне логикалық, мағ ыналық жадыны одан ә рі дамыту жә не жетілдіру ү шін алғ ышарттарды жеткілікті дамығ ан ойлаумен бірге тікелей, механикалық жады жетеді. Жоғ ары дамығ ан, ә ртү рлі жә не бай сө йлеу, ойлау оның барлық негізгі тү рлерінде: кө рнекі-пә рменді, кө рнекі-бейнелі жә не сө здік-логикалық тү рде ұ сынылады. Жасө спірімдерде олар қ алыптасқ ан ішкі сө йлеу негізінде жұ мыс істейді. Жасө спірімді практикалық жә не ақ ыл-ой (зияткерлік) қ ызметтің ә р тү рлі тү рлеріне ү йрету мү мкін болады, сонымен қ атар кө птеген оқ ыту тә сілдері мен қ ұ ралдарын пайдалану арқ ылы. Жалпы жә не арнайы қ абілеттер, оның ішінде болашақ кә сіби қ ызмет ү шін қ ажетті қ абілеттер қ алыптасады жә не дамиды. Жасө спірімдер кезең і осы жасқ а тә н қ айшылық тар мен жанжалдарды қ амтиды. Бір жағ ынан, мектеп пә ндерімен жә не басқ а да істермен байланысты ә р тү рлі міндеттерді шешу кезінде кө рсететін жасө спірімдердің зияткерлік дамуы ересектерді олармен айтарлық тай маң ызды мә селелерді талқ ылауғ а итермелейді, сондай-ақ жасө спірімдердің ө здері де оғ ан белсенді тү рде ұ мтылады. Екінші жағ ынан, мә селелерді талқ ылау кезінде, ә сіресе болашақ мамандық қ а, мінез-қ ұ лық этикасына, ө з міндеттеріне жауапты қ арым-қ атынасқ а қ атысты, осы, ересек адамдар мен адамдардың таң ғ ажайып инфантильділігі байқ алады. Жас ө спірімдер денесінің қ арқ ынды ө суі мен физиологиялық қ айта қ ұ рылуы кезінде дабыл сезімі, жоғ ары қ озу сезімі, ө зін-ө зі бағ алау тө мендеуі мү мкін. Бұ л жас ерекшеліктерінің жалпы ерекшелігі кө ң іл-кү йдің ө згергіштігі, эмоциялық тұ рақ сыздығ ы, кө ң іл-кү йден уайымғ а жә не пессимизмге кү тпеген ауысулар байқ алады. Туғ андарына ө кпелейді де, сонымен бірше ө з-зіне ашуланатын да кездер болады. Жасө спірімдік жастағ ы орталық психологиялық жаң алық жас ө спірімде ересек адам ретінде ө зіне деген қ арым-қ атынасты субъективті тә жірибе ретінде ересектердің ө зіндік сезімін қ алыптастыру болып табылады. Дене бітімі жасө спірімге ү лкендік сезімін береді, бірақ оның мектепте жә не отбасында ә леуметтік мә ртебесі ө згермейді. Сол кезде ө з қ ұ қ ық тарын, дербестігін мойындау ү шін кү рес басталады, бұ л ересектер мен жасө спірімдер арасындағ ы қ ақ тығ ысқ а ә келеді. Нә тижесінде жасө спірімдер жасындағ ы дағ дарыс пайда болады. Жасө спірімдер дағ дарысының мә ні осы жасқ а тә н жасө спірімдік мінез-қ ұ лық реакциясын қ ұ райды. Оларғ а мыналар жатады: эмансипация реакциясы, қ ұ рдастарымен топтастыру реакциясы, ә уестену реакциясы (хобби). Эмансипация реакциясы. Бұ л реакция жасө спірім ересектердің қ амқ орлығ ынан, бақ ылауынан, қ амқ орлығ ынан босатуғ а тырысатын мінез-қ ұ лық тү рі болып табылады. Босату қ ажеттілігі дербестік ү шін, ө зін жеке тұ лғ а ретінде бекіту ү шін кү респен байланысты. Реакция жалпы қ абылданғ ан нормаларды, мінез-қ ұ лық ережелерін орындаудан бас тартудан, ағ а буынның адамгершілік жә не рухани идеалдарын қ ұ нсызданудан кө рініс табуы мү мкін. Ұ сақ демеу, мінез-қ ұ лқ ына шамадан тыс бақ ылау жасау, ең тө менгі бас бостандығ ынан жә не дербестіктен айыру жолымен жаза жасө спірімдер қ ақ тығ ысын шиеленістіреді жә не жасө спірімдерді бос қ алу, мектептен жә не ү йден кету, қ аң ғ ыбастық сияқ ты соң ғ ы шараларғ а итермелейді. Қ ұ рдастарымен топтастыру реакциясы. Жасө спірімдерге ұ йымшылдық қ а, қ ұ рбыларымен топтасуғ а, ә леуметтік ө зара іс-қ имыл дағ дылары пысық талатын жә не сынақ тан ө ткізілетін, ұ жымдық тә ртіпке бағ ынуғ а, беделге ие болуғ а жә не қ алағ ан мә ртебеге ие болуғ а инстинктивтік тартылыс тә н. Қ ұ рдастары тобында жасө спірімнің ө зін-ө зі бағ алауы анағ ұ рлым тиімді пысық талуда. Ол қ ұ рдастарының пікірін қ ұ рметтейді, ол сынын қ абылдамайтын ересектердің Қ оғ амы емес, олардың қ оғ амын кө реді. Ә уестену реакциясы. Жасө спірімдер қ ызығ ушылығ ы (хобби) ү шін ө те тә н ерекшелік. Қ ызығ ушылық тары жасө спірім тұ лғ асының қ алыптасуы ү шін қ ажет, себебі қ ызығ ушылық тары арқ асында жасө спірімдердің бейімділігі, қ ызығ ушылығ ы, жеке қ абілеттері қ алыптасады. Олар келесі тү рлерге бө лінеді: 1. Интеллектуалдық -эстетикалық қ ызығ ушылық тары (музыка, бейнелеу, радиотехника, электроника, тарих т. б. )2. Жинақ таушы қ ызығ ушылық тар (маркалар, пластинкалар, ашық хаттар)3. Эксцентристтік (жасө спірімнің басты назарда болу ниеті экстравагантты киімге қ ұ марлық қ а ә келеді) Бұ л жаста адамдардың ө зара қ арым-қ атынасына байланысты ұ йымдастырушылық қ абілеттерін, іскерлік, іскерлік жә не басқ а да пайдалы жеке қ асиеттерін қ алыптастыру ү шін жақ сы жағ дайлар жасалады, соның ішінде іскерлік байланыстарды орнату, бірлескен істер туралы келісімдік, міндеттер мен т. б. Осындай жеке қ асиеттер жасө спірім тартылғ ан жә не топтық негізде ұ йымдастырылуы мү мкін қ ызметтің барлық салаларында дами алады: оқ у, ең бек, ойын. Шығ армашылық қ абілеттер оқ у жә не шығ армашылық қ абілеттерге бө лінетін топқ а жатады. Сонымен қ атар, шығ армашылық қ абілеттер арқ ылы рухани жә не материалдық мә дениет заттарын қ ұ ру процесін, жаң а идеялар, ашулар мен ө нертабыстар ө ндірісін айқ ындайды. Басқ а сө збен айтқ анда, шығ армашылық қ абілеттер шығ армашылық қ ызметтің тү рлі салаларындағ ы жеке шығ армашылық процесін анық тайды. Жасө спірім жалпы бағ ыттаушы шығ армашылық ретінде шығ армашылық қ абілеттерін дамытатын болса ол негізі жасө спірімділік жаста болады (11-20 жас аралығ ында). Осы кезде жалпы «креативтік» ерекшеленген «креативтікке» айналады. Шығ армашылық қ а қ абілеттілік адам қ ызметінің (кері жағ ы ретінде, алтернатива, қ осымша) белгілі бір саласына байланысты болады. Бұ л кезең де кә сіби ү лгі, отбасы мен қ ұ рдастарын қ олдау ерекше маң ызды рө л атқ арады. Ең бастысы, оқ ушы ө зі ү шін еліктеуге ұ мтылатын Жаратушының " мінсіз ү лгісін" анық тайды. Шығ армашылық тұ лғ а адамның ө німді, жасампаз, инновациялық қ ызметке қ абілетін жә не ө зін-ө зі жетілдіру мү мкіндігін қ амтамасыз ететін қ асиеттер мен қ асиеттер кешені болып табылады. Шығ армашылық тұ лғ аның қ ұ рылымы мынадай компоненттерден тұ рады: А) шығ армашылық ә леует шығ армашылық қ ызметте пайда болатын жә не дамып келе жатқ ан психикалық жаң ашылдық тар мен креативті қ абілеттердің жиынтығ ы ретінде; Б)жеке-психологиялық параметрлер мінез-қ ұ лық тың, ерік-жігердің, темпераменттің, жас ерекшеліктерінің ө зіндік ерекшелігі ретінде; В)шығ армашылық бағ ыт-жеке жә не қ оғ амдық маң ызды нә тижелерге деген дә лелдер, қ ажеттіліктер мен мақ сатты ұ станымдардың ү йлесімі ретінде. Жасө спірімді ә леуметтендіру ү дерісі белсенді жү ріп жатыр. Оның дү ниетанымы қ алыптасады, адамгершілік бағ дарлары, мінез-қ ұ лық қ ағ идалары қ алыптасады, олар ә лі де тұ рақ ты емес, бірақ оның мінез-қ ұ лқ ы мен іс-ә рекеттерінде шешуші рө л атқ арады. Бұ л жаста қ ызығ ушылық тар жиі ө згереді. Жиі жасө спірімдер бірден бірнеше ү йірмелермен айналысуғ а тырысады. Жасө спірімдік жас кезінде кө птеген басқ а да проблемалар туындайды, кө бінесе олар инфантилизммен, мұ ғ алімдер мен ата-аналар ұ сынатын барлық нә рселерге немқ ұ райлық пен байланысты болады. Жоғ арыда айтылғ андарды ескере отырып, жасө спірімдерді ұ жымдық -шығ армашылық жұ мысқ а тарту аса маң ызды. Егер оқ ушының қ ызметі шығ армашылық сипатта болса, онда ол адамның дамуы ү шін ө те тартымды болып табылады. Шығ армашылық іс-ә рекет оқ ушының ө зін-ө зі бағ алауын, ө з кү шіне сенуін, жаң а, бірегей нә рсе жасау мү мкіндігін нығ айтуғ а мү мкіндік береді. Егер ол оң тайлы қ иындық аймағ ында болса, онда оқ ушының қ абілетін дамытады. Сонымен, оқ ушылардың жеке жә не жас ерекшеліктерін есепке алу ө те маң ызды. Ө зін - ө зі кө рсетуге, ө зін-ө зі бағ алауғ а ұ мтылу, қ ұ рдастарының пікіріне тә уелділік, қ арым-қ атынасқ а деген жоғ ары қ ажеттілік-осының бә рін педагогпен мектеп оркестрімен жұ мыс істеу кезінде міндетті тү рде ескеруі тиіс. Музыкалық тә рбиенің стратегиясы мен тактикасын жаң арту процесі музыкалық ө нердің бай тә жірибесін ү йренген оқ ушының рухани кү шін белсендіруге жә не дамытуғ а бағ ытталғ ан. Осығ ан байланысты оқ ушылардың музыкалық мә дениетін дамытудың басты ө лшемі таным дә лдігі емес, мазмұ ны ә лем мен дыбыстың бейнелерінің бірлігі болып табылатын музыкағ а ену терең дігі болып табылады. Оқ ушылардың музыкалық мә дениетін қ алыптастыру процесін бала ү шін жеке-маң ызды ө мірлік мә ні бар музыкада пайда болу, терең дету жә не білдіру процесі ретінде сипаттауғ а болады. Бұ л мағ ынаны біз музыка мен ө мір сү рудің магистральдық жолы ретінде анық тадық. Бұ л жол сондай-ақ оқ ушыларды бірың ғ ай тұ жырымдамалық негізде музыкалық тә рбиелеудің сынып жә не сыныптан тыс формаларындағ ы тә сілдердің ә ртү рлілігін біріктіруге мү мкіндік береді. Кең мағ ынада музыкалық мә дениетті қ алыптастыру-адамның рухани қ ажеттіліктерін, оның адамгершілік тү сініктерін, интеллектін, ө мірлік қ ұ былыстарды эстетикалық бағ алауды қ алыптастыру [5]. Тар мағ ынада музыкалық тә рбие-бұ л музыканы қ абылдау қ абілетін дамыту. Ол адамның музыкалық қ абілеттерін дамыту, музыкағ а эмоционалдық ық ыласты тә рбиелеу, оның мазмұ нын тү сіну жә не терең сезіну мақ сатын қ оятын ә ртү рлі музыкалық іс-ә рекет тү рінде жү зеге асырылады. Бұ л ұ ғ ымда музыкалық тә рбие - адамның музыкалық мә дениетін қ алыптастыру. Музыкалық мә дениетті қ алыптастыру музыкағ а қ осылғ ан адамның субъективті уайымымен объективті, ә леуметтік, қ оғ амдық музыкалық ортаның арақ атынасын болжайды. Музыкалық мә дениетті қ алыптастыру осы саладағ ы ғ ана емес, басқ а да салалардағ ы жұ мысқ а дайындау мақ сатында музыкалық қ ызметтің қ оғ амдық -саяси тә жірибесін жаң а ұ рпақ қ а беру процесі ретінде тү сініледі. Бұ л музыкалық -эстетикалық іс-ә рекет тә сілдерін мең геру баланың тұ лғ асын жан-жақ ты байытады. Музыкалық тә жірибені беру барысында мақ сатты жә не ұ йымдасқ ан ә сер ету жү йесі қ олданылады. Олардың екі жақ ты тағ айындалуы: білім алуғ а, іс-ә рекет тә сілдеріне ү йрету жә не баланың тұ лғ асын, оның музыкалық қ абілеттерін қ алыптастыруғ а ә сер ету. Кө рнекті педагог В. А. Сухомлинский музыканы эстетикалық тә рбиенің кү шті қ ұ ралы деп атады. Музыканы тың дау жә не тү сіну-эстетикалық мә дениеттің қ арапайым белгілерінің бірі, онсыз толық қ анды тә рбие беру мү мкін емес. " Музыкалық мә дениет, жазды В. А. Сухомлинский, - мұ қ таж тың даушы, способном сыни тү сіну ү шін кө ркем музыкалық қ ұ былыстар емес, пассивном созерцателе" [6]. Осылайша, оқ ушының ө зіндік шығ армашылық қ а деген ұ мтылысын барынша қ олдау қ ажет, ө йткені бұ л болашақ шығ армашылық ө німді қ ызметінде жақ ын даму аймағ ын кең ейту ү шін алғ ышарттар жасайды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒