1.2. Балалар оркестрі сабағында оқушылардың орындаушылық дағдылары ерешеліктерінің қалыптсуы

Оқ ушылардың сабақ та жә не сабақ тан тыс сабақ тарының ө зара байланысы мә селесі оқ у-тә рбие процесінің тұ тастығ ының педагогикалық проблемасымен байланысты. А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинским, С. Т. Шацким ғ алымдары педагогикалық процесстің концептуалдық негіздерін қ алағ ан. Осы ө ткен жү зжылдық та осы педагогтармен тә жірибе жү зінде оқ ушыларды оқ ыту мен тә рбиелеу процестерінің бірлігі мен ө зара байланысының мә ні ашылды. Олар жеке тұ лғ аны тұ тас тә рбиелеу қ ажеттілігі туралы тұ жырымдамалық ұ станымды негізге алды. Алайда, тұ лғ аны тә рбиелеу тұ тастығ ы, ең алдымен, мектептегі білім беруді ө мірмен, ә леуметтік ортамен байланыстыруды кө здейді. Педагогикалық процессте қ олданылатын сабақ тан тыс жұ мыстары мектеп, ү йірмелер, мектеп мұ ғ алімдері мен оқ ушылар, олардың ата-аналары, қ осымша білім беретін балалар мекемелерінің, мә дени жә не спорт мекемелерінің қ ызметкерлері педагогикалық ү дерісіндегі шығ армашылығ ы ү шін жағ дай жасайды. Оқ у-тә рбие процесіндегі оқ у жә не сабақ тан тыс жұ мыстардың ө зара байланысы ү ш негізгі байланыстармен қ амтамасыз етіледі: ө зара іс-қ имыл, ұ йымдастыру жә не басқ ару. Сабақ тан тыс іс-ә рекет саласындағ ы зерттеушілер сабақ тан тыс педагогика ә дістерін ә лем мен онда тұ ратын адамды тану жә не қ айта қ ұ ру жолы ретінде анық тайды. Бұ л ә діс-тә рбие жұ мысын ұ йымдастырудың ә діс-тә сілдерінің жиынтығ ы жә не олардың кө мегімен мұ ғ алім қ ойылғ ан педагогикалық міндеттерді шешеді. Сабақ тан тыс іс-ә рекет ұ йымдастыруда оқ ушылармен ынтымақ тастық тың келесі ә дістерін бө леді:

· Ойын;

· Театр ә дістері;

· Жарыстар;

· Ынтымақ тастық ә дістері;

· Тә рбие жағ дайларының ә дістері;

· Импровизация [24].

Ойын ә дістері оқ ушылардың қ ызығ ушылығ ына негізделген жә не баланың барлық жоғ ары психикалық функцияларын дамытады. Ойын ә дістері ойын жә не ойын тренингі арқ ылы жү зеге асырылады. Ойын-бұ л оқ ушылар ү шін ө зіндік жә не маң ызды қ ызмет тү рі. Ол ойын емес қ ызметтің нысаны, істің элементі бола алады, яғ ни оқ ытудың формасы бола алады. Бұ л жағ дайда ойын балалардың танымдық ә рекетін ынталандырады, оларды шындық тың ә р тү рлі қ ұ былыстарын тану барысында қ ызық тырады. Ойынды пайдалану оқ ушының ә леуетіне бағ ытталғ ан. Ойын тү сінікті жә не жақ ын, онда оқ ушылар ө здерінің қ ызық ты, ө зіндік мә нін кө рсетеді, сыртқ ы ниетпен ө зін-ө зі кө рсетеді. Ойыншығ а оқ ушылар таң дайтын, қ ұ рдастарынан қ алайтын оқ ушылардың кө ң іл-кү йін жә не антипатиясын оң ай тексеруге болады, ойындар оқ ушылардың ұ йымдастырушылық қ абілеттерін кө рсетеді.

Театрализация ә дістері оқ ушылардың шығ армашылық қ иялын, актерлік дағ дысын дамытуғ а жә не олардың рө лінде кө рсетілген тү рлі ә леуметтік қ атынастарғ а тү се білуін қ алыптастыруғ а ық пал етеді. Театрализация ә дістеріне қ айта сің іру мен еліктеуді жатқ ызуғ а болады. Оқ ушылардың бос уақ ыты шексіз сюжеттер мен ә леуметтік рө лдерге ие. Балалардың бейресми қ арым-қ атынасы кеш, мектеп кафесі, тең із кают-компаниялары, театр қ онақ жайы, ұ лттық тағ амдар кештері, этикет кештері, ұ жымның туғ ан кү ні, мерекелік кеш тү рінде ұ йымдастырылуы мү мкін. Театрализация ә дісі костюмдеу, қ арым-қ атынастың ерекше сө здігі, ойын-сауық аксессуарлары, рә сімдер, рә сімдер арқ ылы жү зеге асырылады. Театрализация оқ ушыларды ө мірдің тү рлі сюжеттерімен таныстырады. Жарыс ә дістері балалардың дене белсенділігін, ептілігін, тө зімділігін жә не салауатты бә секелестік рухын дамытады.

Жарыс ә дістеріне физикалық жә не зияткерлік мә ні бар жарыстар жатады. Сайыс оқ ушының шығ армашылық қ ызметінің барлық салаларына ә сер етеді. Жарыс бә секеге қ абілетті тұ лғ аның қ асиеттерін қ алыптастыруғ а ық пал етеді. Бұ л ә діс оқ ушылардың кө шбасшылық қ а, бә секелестікке табиғ и бейімділігіне негізделеді. Жарыс барысында оқ ушы жолдастарымен қ арым-қ атынаста белгілі бір табысқ а жетеді, жаң а ә леуметтік мә ртебеге ие болады. Жарыс тек белсенділікті ғ ана емес, ө зін-ө зі тә рбиелеу ә дісі ретінде қ арастыруғ а болатын ө зін-ө зі белсендендіру қ абілетін қ алыптастырады.

Ынтымақ тастық ә дістері ересектер мен оқ ушылардың тең қ ұ қ ылы рухани байланысынан тұ рады. Оларғ а: бірлескен талқ ылаулар, пікірталастар, жұ птардағ ы қ арым-қ атынасты белсендіретін пікірталастар жатады, яғ ни «ересек-бала». Ынтымақ тастық ә дістері балалар мен ересектердің " тең " бірлескен қ ызметіне негізделген. Педагогтар мен балалар - демократиялық, еркін қ арым-қ атынасқ а негізделген мектеп клубтарының, драмалық ұ жымдардың, хордардың, шығ армашылық бірлестіктердің мү шелері. Импровизация ә дістері шығ армашылық іскерлікпен жә не оқ ушылардың шығ армашылық кү штерін белсендірумен кө рінеді.

Импровизация-саналы емес жә не алдын ала дайындалмағ ан іс-ә рекет, экспромт. Ол адамды практикалық жә не шығ армашылық кә сіпқ ойлық қ а шығ арады. Импровизацияда оқ ушылар ү шін ө те маң ызды Имитациялық мінез-қ ұ лық механизмі салынғ ан. Импровизация ө нері - ө нер, шығ армашылық іс. Импровизация ө зінің авторлық бастауының қ атысуымен еліктеу синдромына негізделген.

Сабақ тан тыс қ ызметте оқ ыту мен тә рбиелеу аспектілері тығ ыз байланысқ ан фактіге сү йене отырып, оқ ушылардың бос уақ ытын ұ йымдастырудың ә рбір ә дісі ішінде педагогтар тікелей пайдалана алатын тә рбиелеу ә дістерін қ арастыру қ ажет. Қ азіргі тә рбие жү йесі, педагог пен бала педагогикалық ү рдістің субъектілері болып табылатын жеке тұ лғ ағ а бағ ытталғ ан ө зара іс-қ имыл моделін мойындаумен қ атар, педагогикалық ә сер ету ә дістеріне де белгілі бір рө л бө леді. Педагогтердің практикалық қ ызметінде олар ең маң ызды орын алады. Шартты тү рде тікелей жә не жанама педагогикалық ық пал ету ә дістерінің топтары бө лінеді. Аталғ ан ә дістер топтары қ осымша білім беру жү йесінде оқ ушылардың бос уақ ытын ұ йымдастыру процесінде белсенді қ олданылады.

Тікелей педагогикалық ә сер ету ә дістері оқ ушының дереу немесе кейінге қ алдырылғ ан реакциясын жә не оның ө зін-ө зі тә рбиелеуге бағ ытталғ ан тиісті ә рекеттерін болжайды.

Жанама педагогикалық ық пал ету ә дістері оқ ушылардың ө зін-ө зі жетілдіруге, мұ ғ алімдердің, жолдастардың, қ оғ амның қ арым-қ атынасы жү йесінде белгілі бір ұ станымды ә зірлеуге тиісті қ ондырғ ы қ алыптасатын қ ызметті ұ йымдастыруда осындай жағ дай жасауды кө здейді.

Сендіру ә дістері қ андай да бір ұ ғ ымның, адамгершілік ұ станымның, болып жатқ ан жағ дайды бағ алаудың қ исынды дә лелдемесін болжайды. Ұ сынылғ ан ақ паратты талдай отырып, оқ ушылар ұ ғ ымдарды жә не пікірлерді ғ ана емес, педагогтардың ө з ұ станымын қ алай баяндауының қ исындылығ ын тү сінеді. Бұ л ретте оқ ушылар алынғ ан ақ паратты бағ алай отырып, немесе ө з кө зқ арастарында, позицияларында бекітіледі немесе оларды тү зетеді. Айтылғ анның дұ рыстығ ына кө з жеткізе отырып, оқ ушылар бейбітшілік, қ оғ ам, ә леуметтік қ арым-қ атынасқ а деген кө зқ арастар жү йесін қ алыптастырады.

Бү гінгі ә леуметтік-мә дени жағ дайда сабақ тан тыс қ ызмет қ оғ амдық саналы қ ажеттілік ретінде кө рінеді. Қ оғ ам адамдардың бос уақ ытын тиімді пайдалануғ а – жалпы біздің ө міріміздің ә леуметтік-экологиялық дамуы мен рухани жаң аруына мү дделі. Бү гінгі кү ні бос уақ ыт мә дени демалыс саласы болып табылады, онда жастар мен жалпы қ оғ амның шығ армашылық жә не рухани ә леуетін жү зеге асыру жү зеге асырылады. Сабақ тан тыс іс-ә рекет жағ дайында оқ ушылардың қ арым-қ атынас формаларының барлық алуан тү рлілігін келесі негізгі белгілер бойынша жіктеуге болады:

· Мә ні бойынша (ойын-сауық, білім беруші);

· уақ ыт бойынша (қ ысқ а мерзімді, мерзімдік, жү йелі)

· сипаты бойынша (пассивті, белсенді);

· бағ ыттағ ы контактілер бойынша (тікелей жә не жанама).

Уақ ыт жү ргізудің ең жоғ арғ ы мағ ынасы-қ ұ нды, сү йікті жә не бос, қ ажетсіз бө лісу немесе жою. Мұ нда жас адам ү шін бос уақ ыт ө мір салтына айналады, бос уақ ытты ә р тү рлі, мазмұ нды іс-ә рекет қ орытындыларымен толық тырады. Жастардың мә дени демалуының негізгі ерекшеліктері-мә дени-техникалық жабдық талудың жоғ ары дең гейі, заманауи технологиялар мен формаларды, ә дістерді пайдалану, эстетикалық тұ рғ ыдан бай кең істік жә не сабақ тан тыс процестің жоғ ары кө ркемдік дең гейі.

Ә рбір жасө спірімде бос уақ ытты шешудің жеке стилі, қ андай да бір сабақ тарғ а байланыстылығ ы, ә рбір бос уақ ытты ө ткізуді ұ йымдастырудың ө зінің принципі – шығ армашылық немесе шығ армашылық емес. Ә рине, ә ркім ө з мү мкіндіктері мен шарттарына сү йене отырып, ө з бетінше демалады. Алайда, толық қ анды болу ү шін бос уақ ыт ү шін жауап беретін бірқ атар жалпы талаптар бар. Бұ л талаптар бос уақ ытты ойнауғ а арналғ ан ә леуметтік рө лден туындайды.

Музыка балалар мен жасө спірімдер ө нерінің ең сү йікті тү рі ретінде рухани-адамгершілік белсенділіктің жолын жә не жан кү ші мен қ ұ марлық қ а жә не ө мірдің мерзімділігіне қ арсы тепе-тең дікті ү йлестіруді ұ сынуғ а қ абілетті, тек музыка қ андай мә селе ғ ана. Еуропалық музыкалық мә дениеттің барлық ұ лы жетістіктері сенім мен дінмен тығ ыз байланысты болды. Қ азіргі замандағ ы қ арқ ынды ө згермелі ә лемнің оқ ушысы бұ рынғ ыдан ө згеше. Ол ө зінің ізашарларынан физикалық дамудан озады, бірақ рухани-адамгершілік жағ ынан артта қ алады. Сонымен қ атар, қ азіргі ө мірдің жаң а жағ дайлары балалардың рухани денсаулығ ына ық пал етпейді. Музыкалық білім беру жоспарында сабақ тан тыс іс-ә рекетке рухани-адамгершілік екпін қ ажет.

Мектеп жасындағ ы оқ ушылардың музыкалық білім беруде музыкалық аспаптарды пайдалану мә селесі белгілі педагог-музыканттардың жұ мыстарында бірнеше рет кө терілді. Олар Б. В. Асафьев, Б. Л. Яворский, Н. М. Гольденберг, Карл Орф, Н. А. Ветлугина, Лаптев И. Г., Ковалив В. Я., Кунцевич В. Н., Ремизовская Е. Р., Тютюнников Т. Э. Ә сіресе, балалардың музыкалық дамуында балалардың музыкалық аспаптарында ойнау ә дісін пайдалану жемісті деп танылды (ә сіресе Карл Орфа музыкалық тә рбиелеудің жү йесі).

Алайда, Қ азақ станның жалпы білім беретін мектептері мен қ осымша білім беру мекемелерінде балалар оркестрлері мен музыкалық аспаптар ансамбльдерін қ ұ рудың оң теориялық жә не практикалық алғ ышарттарына қ арамастан, ә лі кү нге дейін қ алыптасу кезең інде қ алып отыр. Мұ ндай жағ дай бірқ атар объективті факторларғ а байланысты: оркестрлерді ұ йымдастыруда жү йелі тә сілдің, тиісті бағ дарламаның, қ ажетті қ ұ рал-саймандар мен репертуардың болмауы, ә дістемелік материалдардың жеткіліксіз ә зірленуі жә не мұ ғ алімнің осы саладағ ы жұ мысқ а ә зірлігі.

Дә стү рлі мә дениетке қ ұ ралдардың қ атаң стандарттарының болмауы тә н. Олар кө зді тү рлі формалар мен ө лшемдермен қ уантады. Адам аспапқ а бағ ынбауы керек, ө йткені ә рбір аспапты шебер дене бітімінің жеке ерекшеліктеріне, аспап функцияларына, репертуарына сү йене отырып нақ ты орындаушы ү шін жасайды. Шілкілдек деп аталатын шағ ын кө лемді арнайы домбыра сақ талғ ан. Кішкентай ө лшемдер авторды техникалық қ иындық тарды жең уге алаң датпай интонациялық материалды іздестіруді жең ілдетеді.

Қ азіргі уақ ытта балалар оркестрінің қ ұ рамына кіретін қ азақ музыкалық аспаптарының 50-ден астам тү рі белгілі. Олардың шығ у тарихын, олардың сипаттамасын немесе ескертулерін біздің кү нге дейін жеткен ә р тү рлі ә деби кө здерде, суреттерде, фотосуреттерде кездестіруге болады. Қ азақ музыкалық аспаптарындағ ы білім, тә жірибе ғ асырлар бойы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілді. Қ азақ музыкалық аспаптарының кейбір тү рлерін Қ азақ стан, Мә скеу жә не Санкт-Петербург мұ ражайларында кездестіруге болады.

Қ азіргі оркестрді ұ йымдастырудың мақ саты кез келген жастағ ы оқ ушылар ү шін бірлескен музыкалық іс-ә рекетке, аспаптық орындауғ а жол ашу болып табылады. Оркестрде ө ткізілетін барлық іс-ә рекет оқ ушылардың шығ армашылық белсенділігін, музыкалық қ абілеттерін, музыкағ а деген қ ызығ ушылық тары мен сү йіспеншілігін дамытуғ а, олардың музыкалық білімін терең детуге, тиісті шеберліктері мен дағ дыларын қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан.

Оқ ушылардың орындаушылық мә дениетін қ алыптастыру кү рделі кө п қ ырлы процесс болып табылады. Ол оқ ытудың барлық кезең дерінде ә р тү рлі бағ ыттардағ ы мұ қ ият жұ мысты қ амтиды жә не дамыту сипатында болуы тиіс. Аспапта ойнауды оқ ыту принциптері қ ұ рал табиғ атына сү йеніп, танымғ а терең кө зқ арасқ а негізделуі тиіс.

Бір нә рсеге ү йрену мақ сатында, педагогика ғ ылымында ә діс-тә сілдер мен ақ паратты ө ң деу жиынтығ ын қ олданады, осы ретте бірден технология (techne – ө нер, шеберлік, дағ ды жә не грек. logos — сө з, оқ у) терминін тү сініп, пайдаланғ ан жө н. " Технология" ұ ғ ымында ә р тү рлі ғ ылыми салалар бір-бірімен бірге тоғ ысады жә не ө зара іс-қ имыл жасайды, ол қ атаң анық талғ ан іс-ә рекеттерді кезең -кезең імен орындаумен жә не осы технологиялық процесте қ олданылып жү рген заң дарды нақ ты сақ тауымен байланысты.

Оқ ушылардың орындаушылық мә дениетін қ алыптастыру технологиясы туралы айта келе, кез-келген іс-ә рекет неғ ұ рлым тиімді ө тіп, сапалы нә тиже беретіндігін атап ө ту керек, егер жеке тұ лғ ада кү шті, жарқ ын, терең мотивтері бар болса, белсенді ә рекет етуге, кү ш-жігерді толық бере отырып, қ иындық тарды, қ олайсыз жағ дайларды жә не басқ а да жағ дайларды ең серуге, белгіленген мақ сатқ а табанды тү рде ілгерілетуге ұ мтылады. Басқ аша айтқ анда, мектеп оркестріне қ атысушының орындаушылық мә дениетін қ алыптастыру іс-ә рекеттің уә ждемесімен байланысты.

Оқ ушылардың орындаушылық мә дениетін қ алыптастыру технологиясы педагогикадағ ы тұ лғ алық -бағ дарлы, іс-ә рекет, кө ркемдік-тә рбие тә сілдеріне сү йенеді. Музыкалық -педагогикалық ә дебиетті талдау бірқ атар принциптерді анық тауғ а мү мкіндік берді, оларды қ олдану оркестр сабақ тарында оқ ушылардың орындаушылық мә дениетін дамыту ү дерісін жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.

Бағ ыттылық принципі. Оркестрантты оқ ытуда кө ркемдік-педагогикалық процесс орындаушылық табиғ атты (орындау техникасын) дамытуғ а, сондай-ақ тә рбиелік міндеттерді шешуге, ой-ө рісін кең ейтуге, оқ ушылардың зияткерлік дең гейін кө теруге бағ ытталуы тиіс.

Оркестр сабағ ында аспаптық орындаудағ ы педагогикалық тә сілдер мектеп ұ жымы қ атысушыларының эмоционалды-сезімтал табиғ атын жандандыруды кө здеуі тиіс. Мұ ндай белсендіруді стилистикамен, орындалатын шығ армалар жанрының ерекшеліктерімен, кө ркем бейненің тікелей мазмұ нымен байланыстыру қ ажет.

Оқ ушылардың орындаушылық мә дениетін дамытудың тиімділігі білім алушылардың барлық ақ ыл-ой операцияларымен тығ ыз байланысты қ абылдау, ұ сыну, ойнату процестерін терең детуге педагог жұ мысының бағ ытталуына, олардың жалпы ойлауын дамытуғ а байланысты болады.

Қ ызығ ушылық принципі кө п жағ дайда оқ у ү дерісін ұ йымдастыруды анық тайды, орындаушылық аппаратты жетілдіру жұ мыстарын табиғ и, қ алаулы етеді, ол қ иын, стереотиптік бастауды белгілейді. Егер оқ у-тә рбие процесінің педагогикалық формуласында қ ызығ ушылық болса, онда қ ол жетімділік, қ ызығ ушылығ ы, тү сіну, мақ сатқ а ұ мтылу сияқ ты қ осылыстар бар, бұ л музыкалық -шығ армашылық процесті жү зеге асыру ү шін ө те маң ызды. Қ ызығ ушылық принципін тек кө ркем қ ызметтің ә ртү рлі тү рлері, оқ у процесінің мазмұ ны мен тақ ырыптық спектрін терең дету негізінде ғ ана емес, қ олдану керек. Жаң а білім алуғ а, оқ ушылардың эстетикалық қ ызығ ушылығ ын жандандыруғ а ұ мтылатын пә наралық байланыстарды табу маң ызды.

Қ ызығ ушылық принципі мектеп оркестріне қ атысушылардың орындаушылық қ ұ зыреттілігін қ алыптастыру процесімен тікелей байланысты. Тарихи-теориялық білімді, репертуарлық бағ дарламаларды игеру оқ ыту пә нінде даму элементтерін (жаң а білімді), сондай-ақ қ ызығ ушылық элементтерін мең геруді кө здейді. Даму мен қ ызығ ушылық компоненттерінің оң тайлы ү йлесімі жоғ ары кө ркемдік-педагогикалық нә тиже береді.

Сана принципі жеке жә не іс-ә рекет дең гейлерінде ұ ғ ыну ү дерістерін белсендіруді қ амтиды. Орындаушылық қ ызметке саналы кө зқ арас, оқ у процесінде қ иындық тарды жең у қ ажеттілігін тү сіну, сондай - ақ білімді, шеберлікті жә не дағ дыларды саналы игеру-білім алушылардың жетістігінің кепілі. Ол ү шін мү мкіндіктер аспаптық -ансамбльдік ө нерге деген қ ызығ ушылық ты қ алыптастыру дең гейінде, сондай-ақ ө зін-ө зі бақ ылау негізінде оның барлық кө ріністерінде есту қ абілетін дамытуда ашылады. Аспаптағ ы ойындарды дамыту бойынша барлық міндеттер, егер оқ ушылар ө з дыбысталуын саналы тү рде бақ ылауды, сондай-ақ стиль, жанр, бірың ғ ай кө ркемдік бейнені ескере отырып, дыбыс тү зуді естуді ү йренсе, табысты шешілуі мү мкін.

Перспективалық принципі. Музыка мұ ғ алімінің міндеті-ү немі шығ армашылық ізденісте болу, оқ ыту барысында да, мектеп оркестріне қ атысушыларды тә рбиелеу барысында да барлық жаң а жә не жаң а перспективаларды ашу. Бұ л бағ ыт оқ у-тә рбие жұ мысын жоспарлау, оның кезең дерін анық тау кезең інде де ө зінің маң ыздылығ ын кө рсетеді.

Егер педагогикалық арсеналда білім алушылардың аспаптық -орындаушылық мә дениетін қ алыптастыру жолында жоспарлы, жү йелі дамуын қ амтамасыз ететін нысандар мен ә дістер жү йесі болмаса, музыканттың қ алыптасу ү рдісі перспективасыз болып табылатынын атап ө ткен жө н. Даму ү дерісі кө п жағ дайда білім алушылардың оқ у перспективаларын іздестіруге, шығ армашылық ө суге себепші болады. Перспективалық принципі оқ у-тә рбие процесін ұ йымдастыру, оның ә дістемелік жабдық талуын ғ ана емес, ол білім алушылардың орындаушылық шеберлігін, жалпы орындаушылық мә дениетін дамытудың барлық тетігіне белсенді ә сер етеді.

Біртіндеп, ү здіксіздік принципі. Мектепте оқ ыту дең гейінде орындаушылық дағ дыларды дамытуда ойнатуғ а, орындаушылық амалдармен жұ мыс істеуге қ осылғ ан репертуарды, нұ сқ аулық -жаттығ у материалдарын (жаттығ улар, технологиялық тапсырмалар) біртіндеп кү рделендіріп қ ана қ оймай, ойын аппаратының негізгі қ асиеттерін, орындаушылық шеберлігі мен дағ дыларын дә йекті дамыту ү лкен маң ызғ а ә сер етеді. Қ олдың (саусақ тардың ) қ озғ алғ ыштығ ы мен икемділігін ү немі дамыту жә не қ олдау қ ажет екендігі белгілі, ө йткені бұ л қ асиеттер сабақ болмағ ан кезде жең іл жоғ алады. Осығ ан байланысты тұ тас оқ ыту жү йесінің маң ызды бө лігі - оқ ушылардың ө зіндік жұ мысының маң ыздылығ ы болады. Оқ ушылардың ө зіндік жұ мысы мен олардың концерттік практикасы мектептің тұ тас оқ у-тә рбие процесінің кезең дерін ғ ана емес, сонымен қ атар, олардың ө зіндік жұ мысы мен концерттік практикасы екенін тү сіну керек. Олар сонымен бірге аспаптық орындаушылық саласындағ ы балалардың дең гейіне қ атты ә сер етеді.

Жеке тә сіл принципі. Бұ л қ ағ иданы қ олдану қ ажеттілігі табиғ и жеке айырмашылық тардың алуан тү рлілігімен тү сіндіріледі. Ә р баланың табиғ атынан ә р тү рлі музыкалық мә ліметтер, саусақ тардың " тізбегі", темперамент бар. Осы жерден практикада байқ алатын оқ ушының тә рбиесі мен дамуы бойынша қ андай да бір міндеттерге жә не оның деректеріне байланысты оқ ытудың тә сілдері мен ә дістерінің ә ртү рлілігі. Сондық тан музыкалық білім беру педагогикасы оқ ыту мен тә рбиені шығ армашылық процесс ретінде қ арастырады.

Музыкалық репертуар – орындаушылық дағ дыларды қ алыптастырудың маң ызды қ ұ ралы болып табылады. Қ андай да бір шығ арманы таң дағ ан кезде дирижер оның кө ркемдік қ ұ ндылығ ын, ұ жымдағ ы пьесаны мең геру мү мкіндігін, сондай-ақ қ атысушылардың онымен жұ мыс істеуге қ ызығ ушылығ ын ескеруі тиіс. Қ атысушылардың шығ армағ а деген қ ызығ ушылығ ы оны тез мең герудің маң ызды факторы болып табылатыны белгілі. Репертуарғ а қ азақ стандық жә не шетелдік классиканың шығ армаларын енгізу қ ажет. Ә рине, олар ү лкен уақ ыт пен шығ армашылық шығ ындарды талап етеді, бірақ мұ ндай шығ армалар жоғ ары кө ркемдік талғ амның қ алыптасуына ық пал етеді, дыбыс мә дениетін тә рбиелейді. Сондық тан оркестрдің репертуарында халық музыкасымен қ атар классикалық шығ армалардың болуына қ амқ орлық жасау қ ажет.

Репертуарды іріктеу кезінде пьесаның идеялық жә не кө ркемдік – эстетикалық бағ ыттылығ ы мен қ ұ ндылығ ын; оның осы оркестрде кө ркемдік жә не техникалық орындау мү мкіндігін; қ атысушылар мен жетекшінің ө зі ү шін пьесаның қ ызық ты екенін ескеру қ ажет. Орындалатын ә рбір шығ арма оркестранттардың техникалық шеберлігі мен кө ркемдік талғ амын жетілдіруге, ансамбльдік ойын дағ дыларын нығ айтуғ а жә не дамытуғ а, эстетикалық талғ амдарды дамытуғ а, музыканы тү сінуге, рухани ә лем мен адамгершілік мә дениетін байытуғ а, оркестранттардың халық тық аспаптық музыкағ а, ұ жымдағ ы сабақ тарғ а қ ызығ ушылығ ын дамытуғ а, концерттік практиканы кең ейтуге ық пал етуі тиіс.

Оқ у жұ мысы ү шін қ иын емес пьесалар, ә уенді халық ә ндері мен жең іл ө ң деудегі билер жақ сы. Мұ ндай талаптарғ а кө птеген партитуралар жауап береді. Бұ л пьесалар оркестрлердің техникалық шеберлігін жетілдіруге ық пал етеді, ансамбльде ойнау дағ дыларын бекітеді, халық музыкасына, ұ жымдағ ы сабақ тарғ а қ ызығ ушылығ ын дамытады, рухани ә лемді, ішкі мә дениетті, эстетикалық талғ амды байытады, жан-жақ ты дамығ ан музыкантты тә рбиелейді. Олар оқ ушылар қ ызығ ушылық пен орындайды жә не ү лкен техникалық жә не кө ркемдік қ иындық тарды тудырмайды жә не музыкалық – орындаушылық дағ дыларды қ алыптастыруғ а ық пал етеді.

Репертуары қ олда бар қ ұ ралдардың санымен, оқ ушылардың дайындық дең гейімен, сондай-ақ қ ұ рал-саймандау саласындағ ы жетекшінің дағ дыларымен анық талады. Туындыларды таң дау кезінде балалардың белгілі бір музыкалық туындыны оқ уғ а деген ниеті ескеріледі. Басында оқ ушыларды музыкалық пьесамен таныстырады, содан соң оқ ушы оны ө зі орындайды немесе жазбада тың дауды ұ йымдастырады. Репертуарлық тізімге халық аспаптары оркестріне арналғ ан шығ армалар, оркестрдің сү йемелдеуімен солистке арналғ ан шығ армалар кіреді. Оркестрлік сынып жетекшісі ө з қ алауы бойынша оны жаң а, жаң адан шығ арылғ ан шығ армалармен, оқ ушылардың музыкалық -орындаушылық мү мкіндіктеріне сә йкес толық тыра алады, мектепте оркестр қ ұ рамы ү шін шығ армаларды ө ң деп, қ айта орналастыра алады.

Оркестрдің дайындық дең гейіне сә йкес келетін қ ажетті, қ ызық ты ноталық материалды таң дау - оның табысты жұ мысының маң ызды факторларының бірі болып табылады. Оркестрде ә ртү рлі сынып оқ ушыларының болуын жә не олардың ә р тү рлі дайындығ ын ескере отырып, басшы ә рбір оркестр ү шін мазмұ ны мен техникалық қ иындық тары бойынша қ олжетімді шығ армаларды таң дап алуы тиіс. Репертуарды арттыру оқ ушылардың шаршау жә не қ ызық сыз жұ мысқ а тиелуіне ә келеді, бұ л олардың сабақ қ а деген қ ызығ ушылығ ын едә уір тө мендетеді.

Оқ у жылы бойы оркестрлік сыныпта 4-6 туындыны ү йрену қ ажет. Оркестр сабақ тарында оқ ушылардың ноталарды парақ тан оқ у дағ дыларын дамытуғ а кө п кө ң іл бө лу керек. Бұ л дағ дыны біртіндеп жә не жоспарлы дамыту мақ сатында жең іл шығ армалардан, альтерация белгілерінің ең аз санымен жә не қ арапайым ырғ ақ ты суреттермен жұ мысты бастау ұ сынылады. Ноталарды парақ тан оқ ығ ан кезде орындалатын жұ мыстың мазмұ ны мен нысаны туралы дұ рыс тү сінік алу ү шін осы партитураның қ арапайым талаптарын орындау қ ажет. Пысық талғ ан шығ армалардың саны, жанры, формасы, фактурасы жә не сипаты бойынша олардың ә ртү рлілігі білім алушылардың музыкалық ой-ө рісін кең ейтуде ғ ана емес, сонымен қ атар парақ тан ноталарды оқ у дағ дыларын дамытуда да ү лкен маң ызғ а ие екендігін есте сақ тау маң ызды.

Кү рделі пьесаларды талдау жә не жаттық тыру ерекше назар қ ажет. Оларды орындау музыкалық -тә рбиелік маң ызы зор жә не есту кө ріністері мен музыкалық ойлаудың дамуына ық пал етеді. Оркестрдің репертуарында бай полифонияны, сондай-ақ отандық классиктердің шығ армаларын жә не заманауи композиторлардың ү здік шығ армаларын кең інен қ олдану ұ сынылады.

Халық оркестріндегі сабақ тар нә тижесінде оқ ушыларда ұ жымдық кө ркем қ ызмет тү рі ретінде аспаптық орындаушылық қ а тұ рақ ты қ ызығ ушылық жә не осы қ ызметке қ ажеттілік қ алыптасуы тиіс.

Жұ мыстың қ олданылатын тү рлері мен ә дістері ә сер етеді:

· оқ ушылардың ұ йымшылдығ ын, ұ йымшылдығ ын қ алыптастыру жә не жалпы идеяны ұ стану;

· оқ ушылардың мектепте оқ ыту ү дерісіне жә не музыка сабақ тарына, атап айтқ анда;

· елдің музыкалық мә дениетіне жалпы жә не музыкалық - орындаушылық қ абілеттері мен қ ызығ ушылығ ын дамыту.

Халық оркестрінде сабақ барысында оқ ушылар келесі білімді, ептілікті жә не дағ дыларды мең геруі тиіс:

· қ ұ ралдарды сақ тау жә не пайдалану ережелерімен танысу;

· аспаптарда ойынның қ арапайым тә сілдерін мең геру;

· ә н жә не аспаптық миниатюраларғ а кү рделі емес партитураларды жазуғ а бағ дар ала білу;

· ансамбльдік орындау дағ дыларын мең геру, ә р тү рлі партия жолдастарының орындалу сапасын тү зету;

· басшының дирижерлік қ имылдарын, дыбыс шығ ару мен дыбыстанудың мә нерлі ерекшеліктерін тү сіну.

Халық оркестріндегі ойын балаларды шығ армашылық қ а белсенді тартып, оның ішкі ә леміне, психологиялық ұ станымдарына, эмоционалдық -адамгершілік мә дениетіне ә сер етеді. Оркестр балалардың айналасындағ ылармен жақ сы қ арым-қ атынасы, сө йлеу мә дениеті, сыртқ ы келбеті, ө з бос уақ ытын дұ рыс ә рі қ ызық ты ө ткізу, ө зін-ө зі бақ ылау сияқ ты мінез-қ ұ лық тарының жақ тарын қ алыптастыратын фактор ретінде ә рекет етеді. Ұ жымғ а барғ ан жасө спірімдер музыканы жақ сы кө реді, олардың ө мірі қ ызық ты, бай ә сер алды. Музыкамен айналысу, сабақ тардағ ы жә не концерттердегі ұ жымдық іс - ә рекет-осының бә рі балаларды жақ сырақ етеді, олар ө здерін қ оғ амда ұ стауғ а, жақ ын жерде тұ ратын адамдарғ а мұ қ ият қ арауғ а ү йренеді.

Кез-келген оркестр немесе ансамбльдің алдына қ ойылғ ан мақ сат-аспапта ойнауғ а ү йрету, болашақ атақ ты ө сіру, оқ ушы тұ лғ а ретінде дамитын, оның қ абілеті мен дарындылығ ы дамитын ортаны қ ұ ру. Музыка балалардың ө мірін толғ ан, мағ ыналы етеді. Ол ә демі ә лемге енгізеді, сұ лулық заң дары бойынша ө мір сү руге, шындық ты жаң аша қ абылдауғ а ү йретеді.

Халық оркестрі тек сол кезде ғ ана адамды кө теріп, ә рбір адамның ө з қ адір-қ асиетін, ө з-ө зіне деген қ ұ рметін сезімде тә рбиелеуші кү шке айналады. Оркестрде немесе ансамбльде орындау балаларғ а ә лемді тануғ а кө мектеседі жә не оларды тә рбиелейді, сонымен қ атар олардың кө ркемдік талғ амы мен шығ армашылық қ иялын ғ ана емес, ө мірге, табиғ атқ а, ө з Отанына деген сү йіспеншілігін де тә рбиелейді.

Оркестрдің дайындық дең гейіне сә йкес келетін қ ажетті, қ ызық ты ноталық материалды таң дау оның табысты жұ мысының маң ызды факторларының бірі болып табылады. Оркестрде ә ртү рлі сынып оқ ушыларының болуын жә не олардың ә р тү рлі дайындығ ын ескере отырып, басшы ә рбір оркестр ү шін мазмұ ны мен техникалық қ иындық тары бойынша қ олжетімді шығ армаларды таң дап алуы тиіс. Репертуарды арттыру оқ ушылардың шаршау жә не қ ызық сыз жұ мысқ а тиелуіне ә келеді, бұ л олардың сабақ қ а деген қ ызығ ушылығ ын едә уір тө мендетеді. Оркестр сабақ тарында оқ ушылардың ноталарды парақ тан оқ у дағ дыларын дамытуғ а кө п кө ң іл бө лу керек. Бұ л дағ дыны біртіндеп жә не жоспарлы дамыту мақ сатында жең іл шығ армалардан, альтерация белгілерінің ең аз санымен жә не қ арапайым ырғ ақ ты суреттермен жұ мысты бастау ұ сынылады.

Ноталарды парақ тан оқ ығ ан кезде орындалатын жұ мыстың мазмұ ны мен нысаны туралы дұ рыс тү сінік алу ү шін осы партитураның қ арапайым талаптарын орындау қ ажет. Пысық талғ ан шығ армалардың саны, жанры, формасы, фактурасы жә не сипаты бойынша олардың ә ртү рлілігі білім алушылардың музыкалық ой-ө рісін кең ейтуде ғ ана емес, сонымен қ атар парақ тан ноталарды оқ у дағ дыларын дамытуда да ү лкен маң ызғ а ие екендігін есте сақ тау маң ызды. Кү рделі пьесаларды талдау жә не жаттық тыру ү шін ерекше назар қ ажет. Оларды орындау музыкалық -тә рбиелік маң ызы зор жә не есту кө ріністері мен музыкалық ойлаудың дамуына ық пал етеді. Оркестрдің репертуарында бай полифонияны, сондай-ақ отандық классиктердің шығ армаларын жә не заманауи композиторлардың ү здік шығ армаларын кең інен қ олдану ұ сынылады. Педагогикада музыкалық оқ ыту мен тә рбиелеу музыкалық мә дениеттің ә р тү рлі формаларына айналғ ан ә леуметтік тә жірибенің негізгі элементтерін ұ йымдасып мең геру процесі ретінде тү сіндіріледі. Біздің зерттеуде музыкалық мә дениет дегеніміз-тү рлі музыкалық жанрларда, стильдер мен бағ ыттарда бағ дарлай білу, музыкалық -теориялық жә не эстетикалық сипатты білу, жоғ ары музыкалық дә м, сол немесе басқ а музыкалық шығ армалардың мазмұ нына эмоциялық кө ң іл аудару қ абілеті, сондай - ақ Шығ армашылық -орындаушылық дағ дылар-ә н айту, музыкалық аспаптарда ойнау жә не т. б.

Қ азіргі жағ дайда, музыкалық индустрияның дамуы, жасө спірімдердің музыка саласындағ ы бағ дарлануы арқ асында, ең бастысы, бұ қ аралық коммуникация жә не қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынас қ ұ ралдарының ық палымен қ алыптасады, бұ л музыкалық ү лгілердің қ абылдауының жең ілдігіне (ә уен, би ырғ ағ ы, гармоникалық тілдің қ арапайым қ арапайымдылығ ы, мә тін мазмұ нының тақ ырыбы жақ ындығ ы) байланысты таң қ аларлық емес талғ амғ а есептелген ә рқ ашанда жоғ ары сапалы қ олданылуына ә кеп соқ тырады [9]. Классикалық, халық тық жә не қ азіргі академиялық музыка, сондай-ақ белгілі бір мағ ыналық жү ктеме алатын джаз жә не рок-музыканың шығ армалары жасө спірімдердің назарын тыс қ алдыра отырып, эстрадалық ә н, ЭҮ П, " диско" жә не басқ а да таза ойын-сауық бағ ыттары сияқ ты заманауи музыканың тү рлері болып табылады.

Оқ ушының музыкалық мә дениетін қ алыптастыру эстетикалық қ атынастардың қ арапайым, тө менгі формаларының кө рінуінен жә не қ абілеттерінен неғ ұ рлым кү рделі жә не жоғ арығ а ө ту деп тү сініледі. Егер осы қ арым-қ атынастар мен қ абілеттерде жаң а қ асиеттер алынса, онда музыкалық даму туралы айтуғ а болады. Ақ ыл - ой жә не дене дамуының ү йлесімді ү йлесімі, адамгершілік тазалығ ы жә не ө мір мен ө нерге эстетикалық кө зқ арас-тұ тас тұ лғ аны қ алыптастыру ү шін жағ дай. Дұ рыс орындалғ ан музыкалық даму ә рқ ашан оқ ушының кө птеген қ асиеттері мен қ асиеттерін жетілдірумен байланысты.

Музыкалық ө нердің кү рделі тү рлерін толық қ абылдау жә не орындау ү шін белгілі бір ішкі дайындық қ ажет, ең аз тың даушы тә жірибе қ ажет. Алайда, музыканың мә нін дұ рыс қ абылдау ү шін, осы ө нердің ерекшелігі қ андай екендігі туралы анық есеп беру керек. Музыка кө бінесе басқ а ө нер тү рлерінен ерекшеленеді - оның мә нерлі қ ұ ралдары мен бейнелері соншалық ты айқ ын емес. Музыка таза эмоционалдық ә сер ету қ ұ ралдарына операция жасайды, кө бінесе адамдардың сезімдері мен кө ң іл-кү йлеріне жү гінеді. Ол адамдардың кө ң іл-кү йін ө те жалпыланғ ан жә не арнайы шартты дыбыстық образдарда беруге тә н. Ассоциативті салыстырулар, ерекше кө ркем намектер арқ ылы музыка кең істік пен қ озғ алыс, қ ара жә не ашық рең ктер, орасан зор немесе фантастикалық миниатюралар туралы жанды тү сінік жасайды. Музыкалық бейнелерді, интонациялар мен дыбыстардың ү йлесімін тіл қ ұ раушылық қ а аударуғ а болмайды, олар ә рдайым белгілі қ абылдау мен тү сіндіру еркіндігіне жол береді. Міне, сондық тан музыкада жиі басқ а ө нердегі бейнелер сияқ ты дыбыс ө рнегін алады.

Мектеп жасындағ ы оқ ушылардың музыкалық шығ армаларды тү сінуі дү ниетаным мен адамгершілік идеалдарды қ алыптастыруғ а, музыкалық ө нермен жү йелі қ арым-қ атынас жасауғ а, кө ркемдік талғ амның дамуына ық пал етеді. Талғ ам мә дениеті мә дени факторлардың жиынтығ ынан қ ұ ралады жә не тұ лғ аның барлық мә дениетін - ойлау жә не іс-ә рекет мә дениетін қ амтитын, тұ лғ аның тұ тастығ ы сияқ ты маң ызды сапасы пайда болатын кең ауқ ымды шарт болып табылады [36]. Тек сол кезде тың даушы ү шін жұ мыстың мағ ынасы толық ашылады. Осылайша, оқ ушының музыкалық мә дениетін қ алыптастыру талғ амның дамуын да қ амтиды деп айта аламыз. Ойлау туралы айтатын болсақ, жасө спірім жасында формальды ойлау пайда болады деп айтпауғ а болмайды. Жасө спірім ө зін нақ ты жағ даймен байланыстырмай, пайымдаудың логикасы бойынша ә рекет ете алады. Бала қ ызметтің нә тижелерін ө зі талдай алады. Рас, бұ л пайымдаулар рефлексия дең гейі жоғ ары жә не танымдық белсенділігі жоғ ары балалар ү шін қ олайлы. Назар, есте сақ тау жә не қ иял жасө спірім кезінде дербестікке ие болады. Жасө спірім ө зінің назарын ерікті жә не еріксіз шоғ ырландыра алады, ал кіші мектеп жасындағ ы балалардың қ андай да бір қ ызмет тү рін басып алғ ан жә не бала ө з назарын бірден шоғ ырландырып, оғ ан батқ ан. Жасө спірімдік жаста есте сақ тау ө з сипатын ө згертеді-механикалық есте сақ таудан мағ ынағ а дейін, онда міндетті тү рде ойлау қ олданылады. Жасө спірім оны психикалық функциялардың басқ а тү рлерімен біріктіре алатын қ иял қ ызметтің еркін тү ріне айналуы мү мкін. Қ иял эмоционалдық -ерік аясына ә сер етеді, сол арқ ылы танымдық белсенділікке ә сер етеді. Осы жастағ ы балалардың физикалық жү ктемелері мен психологиялық мінез-қ ұ лқ ын кө тере білу қ абілеті жоғ ары (жарысуғ а жә не қ ұ рдастарының арасында беделге ие болуғ а ұ мтылу) олардың спорттық ойындарды таң даудағ ы қ алауын тү сіндіреді. Оларғ а кедергілерден ө ту арқ ылы қ иын эстафеталар, Кү рес жә не кедергі элементтерімен, тү сім жә не ө зара кө мек кө рсету қ ызық ты. Ойындардың ұ зақ тығ ы мен қ арқ ындылығ ы артады, бірақ жү йке жә не физикалық кернеуден аулақ болу керек.

Жасө спірімдердің осы психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, осы жастағ ы музыкалық іс-ә рекет бір уақ ытта ойын-сауық жә не басқ а адамдармен ө зара іс-қ имыл жасаудың кейбір ережелерін мең геру тә сілі, сондай-ақ қ оршағ ан орта туралы білімді дамыту тә сілі туралы қ орытынды жасауғ а болады.

Музыкалық мә дениеттің қ алыптасуының ә рбір кезең і кө ркем ә лем бірлігіне, оқ ушының тұ тастығ ына ұ мтылыспен белгіленген. Бірақ бұ л тұ тастық қ а тек ү йлесімді дамығ ан жеке тұ лғ аның негізінде толық кө лемде қ ол жеткізуге болады. Музыкалық мә дениетті қ алыптастыру тә жірибе алудан басталады, оның қ ұ рамдас бө лігі оқ ушылардың музыка мен шығ армашылығ ын орындау болып табылады. Шығ армашылық еркіндік пен жаң алық тарғ а, приключения мен тү пнұ сқ а кө ріністерге ие. Музыкалық қ ызмет шығ армашылық, егер оғ ан белсенді қ атысса, мү мкін. Оқ ушылардың шығ армашылық тү сінігін тү сіндірудің теориялық негізі оқ ушыларда қ ызметте ө здігінен жә не тә уелсіз анық талатын туа біткен есіктердің болуын мойындауғ а қ ұ рылады. Кө птеген жағ дайларда шығ армашылық кө здері-ө мірлік қ ұ былыстар, музыканың ө зі, оқ ушы сү йетін музыкалық тә жірибе. Сонымен, музыкалық мә дениеттің мә ні туралы айтқ анда, ол оқ ушының рухани қ ажеттіліктерін қ алыптастыруғ а кө мектесетінін, оның адамгершілік тү сініктерін кең ейтетінін, интеллектін дамытатынын, ө мірлік қ ұ былыстарғ а эстетикалық бағ а бере алатынын атап ө ту қ ажет.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒