Александр Иванович Куприн 28 страница

Лә кин шә мә хә эт инде койма янына ук барып җ иткә н иде. Бер талпынуда җ ирдә н аерылып, ул коймага сикерде һ ә м алгы тә пилә ре белә н аның кадаклы башына ябышты. Аннары, тагын берме-икеме тапкыр бө тен гайрә тенә кө чә неп, югарыга тартылды да, янтыгының шактый ө лешен кадаклар ө стендә калдырып, аргы якка тә гә рә де.

Карт пудель шә мә хә эт артыннан бик озак карап торды. Ул инде ү зенең ялгышын аң лаган иде.

А. И. КУПРИН

(1870—1938)

Александр Иванович Куприн ү ткә н гасырның ахырында һ ә м XX гасырның башында ә дә бият мә йданына килгә н зур тө ркем рус язучыларының иң кү ренеклелә реннә н берсе булып санала. Билгеле булганча, XIX йө з рус ә дә бияты Л. Н. Толстой, И. С. Тургенев, Ф. М. Достоевский А. П. Чехов кебек бө тен дө ньяга танылган бө ек сү з осталарын бирде. А. И. Куприн XX гасыр башындагы рус ә дә биятында ә нә шул бө ек художникларның данлыклы иҗ ат эш- чә нлеген дә вам иттерү челә рдә н булды һ ә м алар тудырган ә дә би- эстетик принциплар — критик реализм принциплары нигезендә тирә н эчтә лекле, югары сә нгать дә рә җ ә сендә эшлә нгә н кыйммә тле ә сә рлә р язып калдырды. Аның повесть, хикә ялә ре, романнары хә зерге кө ндә дә җ уелмас бер кызыксыну, иң талә пчә н ә дә би зә выкны да канә гатьлә ндерерлек эстетик лә ззә т белә н укылалар һ ә м замандашыбызда, аеруча яшь буында, гуманистик карашлар тә рбиялә ү дә гаять зур уң ай роль уйныйлар.

А. И. Куприн 1870 елның 8 сентябрендә элекке Пенза губернасы Наровчат дигә н шә һ ә рчектә, урта хә лле бер чиновник гаилә сендә туган. Ул бик яшьли ә тисез кала. 1874 елда аларның гаилә се Мә скә ү гә кү чеп килә. Куприн башта ятимнә р училищесында тә рбиялә нә, аннары Кадетский корпуста хә рби белем ала. Кадетский корпусны тә мамлаганнан соң, аны Подольск губернасындагы Проскуров дигә н кечкенә бер шә һ ә рчеккә хезмә т итә ргә җ ибә рә лә р. Лә кин хө р фикерле, бунтарь йө рә кле яшь офицерны хә рби тормыш канә гатьлә ндерми, һ ә м ө ч ел хезмә т иткә ннә н соң Куприн отставкага чыга, ү зе ә йтмешли, «ирекле кеше» булуга ирешә.

Кесә сендә нибары ө ч тиен акчасы булган хә лдә, ул Киевка килә. Шул кө ннә н алып булачак язучының тамак ялы ө чен эш эзлә п, бер урыннан икенче урынга кү ченеп йө ргә н авыр еллары башлана. Нинди генә эшлә рдә эшлә ргә туры килми аң а! Ул газета репортеры да, грузчик та, имение управляющие да була, чиркә ү хорында җ ырчы, провинция театрларында актер булып та хезмә т итә, хә тта металлургия заводында һ ә м балыкчылар ә ртилендә дә эшли. Бу эш алыштырулар эзсез ү тми, ә лбә ттә: аның дө ньяга карашын, белемен киң ә йтергә ярдә м итә. Ул җ ентеклә п тормышны, кешелә рне ө йрә нә, килә чә ктә язылачак ә сә рлә ре ө чен гаять бай тормыш материалы туплый. Гомумә н, Куприн тормыштагы бө тен нә рсә не ү з җ илкә сендә татып белергә, барысын да ү з кү зе белә н кү рергә омтыла. Аның бу гадә те, кү ң ел омтылышы соң ыннан да сү релми, гомере буе аң а юлдаш булып бара. Шул сә бә пле Купринның кү пчелек ә сә рлә ре реаль тормыш вакыйгаларына, ү зе кү ргә н, ү зе белгә н реаль кешелә р язмышына нигезлә неп язылганнар да инде.

1889 елдан А. И. Куприн ү зенең кыска хикә ялә ре, фельетоннары белә н матбугатта кү ренә башлый. Ә лбә ттә, аның беренче хикә ялә ре сә нгатьчә эшлә нү ягыннан ә ле зә гыйфь булалар, ә мма ул хикә ялә рдә ү к инде ә дипнең язучылык таланты, идея-эстетик карашлары һ ә м стилендә ге лирикага тартым ү зенчә лек ачык сизелә.

- Купринны ә дә бият дө ньясында язучы итеп таныткан беренче зур ә сә ре — «Молох» повесте (1896). Бу ә сә рендә язучы рус ә дә биятында иң беренчелә рдә н буларак капитализм китергә н социаль ү згә решлә рне сурә тлә ргә омтыла һ ә м ул заманның сыйнфый каршылыкларын истә калырдай тормышчан вакыйгалар, образлар аша кү рсә теп бирә. Ә сә рнең баш герое инженер Бобровның язмышы, шә хси драмасы фонында язучы капитализм шартларында кеше хезмә тенең асыл мә гънә се югалуын, бу хезмә тнең тормышта шатлык чыганагы булудан ялыктыргыч бер авыр йө ккә ә верелү ен расларга тели. Бобров, ө стен сыйныфка якын бер кеше булса да, Квашнин ише канечкеч капиталистларны җ аны-тә не белә н дошман кү рә, ә аларны баету ө чен кө не-тө не бил бө гү че завод эшчелә ренә карата телә ктә шлек хисе саклый. Ә мма ул капитализм тудырган социаль гаделсезлектә н котылу юлын белми ә ле, шул сә бә пле аның протесты коры сө йлә нү дә н ары китә алмый. Монда, ә лбә ттә, автордагы идея позициялә ренең чиклә нгә н булуы, XIX йө з ахырларында Россиядә башланган эшчелә р хә рә кә тенең асылын аң лый алмавы ачык чагыла. Шулай булуга да карамастан, «Молох» повесте капитализмның черек якларын фаш итү че реалистик бер ә сә р буларак рус ә дә бияты тарихында ү зенчә лекле урын алып тора.

Шушы ук чорда Куприн, уң ай герой проблемасы белә н мавыгып, «Олеся» исемле атаклы повестен иҗ ат итә. 1898 елда басылып чыккан бу повесть ү зенең композицион тө зелеше ягыннан булсын, теле, сурә тлә ү чаралары, геройларны тасвирлаудагы эзлеклелек һ ә м психологик тирә нлек ягыннан булсын, Куприн иҗ атында гына тү гел, гомумә н бө тен рус ә дә биятында иң лирик, иң эмоциональ ә сә рлә рдә н берсе булып саналырга хаклы. Язучы монда, гаять зур осталык белә н, цивилизацияле җ ә мгыятьтә н бө тенлә й читтә, табигать арасында тә рбиялә нгә н олы җ анлы, саф кү ң елле гади бер кызның — Олесянын — самими образын, аның фидакарь мә хә ббә тен һ ә м аянычлы язмышын гә ү дә лә ндерә. Олеся ү зенең бө тен эчке һ ә м тышкы матурлыгы, табигый акылы, ихтыяр кө че һ ә м горур холкы белә н укучыны тетрә ндерә, аны ү зенә гашыйк итә. Ә сә рдә ге башка геройлар да — Полесье сихерчесе Мануйлиха карчык, лирик герой Иван Тимофеевич, урман каравылчысы Ярмола һ ә м эпизодик образлар да шундый ук психологик тирә нлектә, тормышчан һ ә м дулкынландыргыч итеп бирелгә ннә р.

1905 елда «Бергә -бер» («Поединок») романы басылып чыкканнан соң, Купринның язучылык даны тагын да арта тө шә. «Знание» нә шрияты аның ә сә рлә р җ ыелмасын чыгара башлый. Ә дип ү зе дә иҗ ат эшчә нлеген киң ә йтеп җ ибә рә — кү п санлы хикә ялә р, повестьлар яза. Алар арасында аның «Гамбрннус» (1907), «Тост» (1906),

«Изумруд» (1907), «Суламифь» (1908), «Гранат кашлы белә зек» кебек соклангыч хикә ялә ре бар.

Куприн бу чорда балалар ө чен дә кү п хикә ялә р иҗ ат итә. Аң ын, «Ак пудель»,. «Фил», «Җ ир карынында», «Тылсымлы доктор», «Елга буенда», «Балалар бакчасы», «Ю-ю» кебек хикә ялә ре хә зергә кадә р балалар иң яратып укый торган китаплардан санала. Балалар ө чен иҗ ат ителгә н хикә ялә рендә язучы яшь буынны кыю, гадел булырга, җ ә мгыятьтә ге ә шә келеккә, ялганга каршы кө рә шергә ө нди; кешелә ргә карата миһ ербанлылык, табигатькә һ ә м туган илгә мә хә ббә т хислә ре тә рбияли.

1914 елда язучыны армия сафына чакыралар. Лә кин озакламый Куприн сә ламә тлеге буенча хә рби хезмә ткә яраксыз табыла, һ ә м ул яң адан иҗ ат эшен дә вам иттерергә мө мкинлек ала. Сугыш елларында Куприн кү брә к Петербургта яисә Гатчинода яши; берничә тапкыр Кырымда, Кавказда була, чит илгә барып кайта.

Октябрь революциясен А. И. Куприн телә ктә шлек белә н каршылый, ә мма аның асыл мә гънә сен ахырынача аң лый алмый. Шушы аң лашылмау нә тиҗ ә сендә ул 1920 елда ватанын ташлап чит илгә — эмиграциягә китә.

Эмиграциядә ге унҗ иде ел гомерен Куприн Парижда яшә п уздыра. Бу чорда ул ә дә би иҗ ат эшеннә н бө тенлә й диярлек читлә шә; ул ү зенең туган илдә н качып китеп гаять зур ялгышлык эшлә гә нен аң лый, аң арда Россияне сагыну хисе елдан-ел кө чә я бара. Ниһ аять, 1937 елда Куприн гаилә се белә н яң адан туган илгә ә йлә неп кайта. Яң а тормыш шартлары аң арда иҗ ат ялкынын кабат кабызып җ ибә рә, ул социалистик тормышны чагылдырган ә сә рлә р язу турында хыяллана. Лә кин бу хыялларын ул эшкә ашырырга ө лгерә алмый: 1938 елда кинә ттә н ү леп китә.

Совет халкы А. И. Купринның ә дә би мирасын кадерлә п саклый. Аның китаплары миллионлы тиражлар белә н чыгалар. 1957— 58 елларда «Гослитиздат» нә шрияты ә дипнең алты томлык ә сә рлә р җ ыелмасын бастырып чыгарды.

Кызганычка каршы, балалар ө чен язылган берничә хикә ясен исә плә мә гә ндә, Купринның татар телендә моң арчы тә рҗ емә ителеп чыкканы юк иде ә ле. Ә леге җ ыентык шул бушлыкны бетерү юлында беренче адым булыр дип уйлыйбыз. Җ ыентыкны тө зегә ндә, кү лә м сыйдырганча, ә дипнең ә дә би мирасыннан иң характерлы ә сә рлә рне сайлап алу кү здә тотылды.

Р. Даутов.

ЭЧТӘ ЛЕК

Молох............................................................. : . . . . t i J J 3

Олеся........................................................................................................... 95

Гранат кашлы белә зек........................................................................... 187

Балалар бакчасы......................................................................... \.... . J 250

Фил.................................................................................... :.... : : : t 257

Эт бә хете. . . . ’........................................................................... :.... : 5 270

А. И. Куприн. Р. Даутов......................................................................... 280

Александр Иванович Куприн

ПОВЕСТИ И РАССКАЗЫ

(на татарском языке)

Редакторы К. Миң лебаев

Художнигы В. Зелинский

Художество редакторы А. Садыйков

Техник редакторы Ә. Трофимова

Корректорлары 3. Бикмө хә метова,
Н. Исмә гыйлева

Производствога бирелде 26/VIII-1969 ел. Басарга кул куелды ЗО/ХП-1969 ел. Типография кә газе № 2, 84xl08'/₃2. Учетн. -изд. табагы 14, 90. Якынча басма табагы 14, 91. Заказ В-441. Тираж 12000. Бә ясе 53 ти. ен.

Татарстан китап нә шрияты.
Казан. Бауман ур., 19.

ТАССР Министрлар Советы каршындагы
Матбугат идарә сенең Камил Якуб исемендә ге
матбугат комбинатында басылды.

Казан, Бауман урамы, йорт 19. 1970ел.

¹ Сү з уң аенда.

^{^[I]} Домна мичен, эшлә тер алдыннан, температурасы руданы эретерлек дә рә җ ә гә, ягъни якынча 1600 градуска җ иткә нче кыздырып кую... Бу эш кайчакны берничә айга сузыла. (Автор искә рмә се. )

^{^[II]} Экономия — революциягә кадә р алпавыт утары, именң е.

^{^[III]} Рә хмә т.

^{^[IV]} Телим — рә хмә тме, ә ллә телә мим — рә хмә тме?

¹ Сү згә -сү з тә рҗ емә се:

Шау-шулы балда очраклы гына, Дө нья куып аһ орып йө ргә ндә, Сине кү рдем. Лә кин сер Томалаган иде йө зең не.

^{^[VI]}... Йоклый алмыйм — татлы тө шлә р кү рә м... Яратаммы, юкмы — белмим, тик Кү ң елем сизә, яратам бугай..,

[VII]

Таш эшлә рен башлап җ ибә рү һ ә м яң а домнаны ачу тантанасы Квашнин килгә ннә н соң ике кө н узгач булды. Бу ике вакыйганы мө мкин кадә р зуррак, шаулырак итеп уздырырга кирә к иде, шуның ө чен кү ршедә ге Крутая Гора, Воронино һ ә м Львов металлургия заводларына да ташка басылган чакыру кә газьлә ре җ ибә релде.

Василий Терентьевич артыннан Петербург ә һ еллә ре килеп

^{^[VIII]} Кропил — «1изге» су бө ркү ө чен җ айланма.

^{^[IX]} Риза — священникларныц гыйбадә т вакытында кия торган <? ç киеме,

^{^[X]} Горн — домна миченең тү бЗпге ө леше.

^{^[XI]} Tê te-â -tê te — аулакта.

^{^[XII]} Амфитрион — кунакчыл хужа.

^{^[XIII]} Революциягә кадә рге рус орфографиясендә Ярмоланың фамилиясе «Попрожукъ» дип, ягъни ахырына катылык билгесе кушылып язылган. (Tapotç. искә рмә се. )

^{^[XIV]} Кацап — Полесьеда русларга бирелгә н кушамат.

^{^[XV]} Кичке офык, кичке офык Почаево ө стендә. Тө рек гаскә рлә ре чыкты Караң гы болыт кебек.

^{^[XVI]} Ө лкә н догачы тө ш кү рде: Шә мне кабул кылмаска, Кырга чыгарырга һ ә м балта белә н чабарга... Кырга да чыгардылар, Балта белә н чаптылар — Янчыкларны, патроннарны Тө рле якка аттылар...

^{^[XVII]} Куен дә фтә ре (французча).

^{^[XVIII]} Тартарча — ягъни татарча. (Тэрҗ. )

^{^[XIX]} Карта уенының бер тере.

^{^[XX]} Кабошон — берме, икеме ягыннан тү гә рә клә п шомартылган асылташ.

^{^[XXI]} Ягъни почтаның ү зенә барып алына торган хат.

^{^[XXII]} Патша армиясендә кече офицер.

^{^[XXIII]} Читкә карап, ү залдына сө йлә ү.

⇐ Предыдущая 19 20 21 22 23 24 25 26 2728