МӘ^әббат !Р Н КҮРеНеП Т°Ра ВДе- ЛӘКИН МОНДЫЙ

МӘ ^ә ббат! Р Н КҮ РеНеП Т°Ра ВДе- ЛӘ КИН МОНДЫЙ

ио^бЛ! ™ ^{Кадаган эшлә пә} булдыруга да, моң а кадә р ире белә н горничныилардан башка берә ү гә дә кү рсә тмә -

тыш ^бма плм Д ^{СӨ еКЛе ире белә н берГӘ б}У^лУ телә геннә н тыш, мадам Аннеттан кү з кү рмә гә н, колак ишетмә гә н чепчик тектерергә дә, ялт-йолт итеп торган кү к? ә вә КОШЫ КЯУПМР uanono,, - * ^н гә н ап-ак кү крә ген һ ә м белә клә рен килешле генә ачып торырлык итеп Венециядә н килгә н зә ң гә р бә рхеттә н кү лмә к тектерү гә дә һ ич комачауламады. Катенька, билгел, ә нисе яклы булды. Безнең белә н яшь ә ни арасында мө нә сә бә т уЛ килеп тө шкә н кө ннә н алып ничектер шаяртып сө йлә шү дә н башланды. Ул каретадан тө шү гә Володя, чыраена җ итдилек чыгарып, кү зен калайландырып, чаи- кала-чайкала, кабаланып, аның кулын ү бә ргә килде, бепә о чит кешене таныштырырга телә гә ндә й иттереп.

— Сө екле ә нкә йне исә н-сау кайтып җ итү е белә н котлыйм һ ә м кулын ү бә м, — дип куйды. .

Авдотья Васильевна ү згә решсез матур елмаюы белә н елмаеп:

— Ә, сө екле улым! — диде. » .

: Икенче улыгызны да онытмагыз, дидем ми, аның кулын ү бә ргә килгә ндә, ирексездә н чыраемны да, тавышымны да Володяныкы тө сле итә ргә тырышып.

Яшь ә ни дә, без дә, ике арада дуслык бар, дип уйлаган очракта — безнең болай кү решү ебез сө ю тойгыларың сиздермә скә тырышу сыман кү ренер иде; ә гә р ү зара дошман булсак, ирониянеме, яисә яраткандай кылануга нә фрә тнеме, яисә яныбызда торган ә тидә н чын мө гамә - ' лә безне яшерергә маташунымы, башка тойгыларнымы кү рсә тер иде; лә кин Авдотья Васильевнаның кү ң еленә хуш килгә н бу кү решү нең асылында бертө рле мә гънә дә ятмый бары тик безнең арада бернинди мө нә сә бә т булмавын гына кү рсә тә иде. Мин соң ра башка ^{гаидалзрд}^ дә еш кына шундый нә рсә гә тап булдым: чын мө гамә лә не кү рсә тү авыр булачагын алдан ук сизенгә ндә, бертө рле шаяру, мә зә клә шү юлына басалар; Авдотья Васильевна белә н безнең арада да нә къ менә шундый мегамә лә урнашты. Без аның белә н гел шулай кыланып сө йлә штек, юри санга санадык, аң а французча гына дә шеп, оһ еге maman ¹ Дип атадык, ул ү зе дә һ ә рвакыт шуның ише ү к шаяру сү злә ре белә н, һ ә рвакыттагы матур елмаюы белә н җ авап кайтара иде. Бар., җ еп аяклы, елак Любочка F-гына гади тел белә н сө йлә ште, яшь ә нине яратты, зур бер- I катлылык кү рсә теп, кайвакыт уң айсыз хә лгә дә тө шеп, аны безнең бө тенебез белә н дә дуслаштырырга маташты, аның каравы Авдотья Васильевна ө чен, папаны ө зелеп

¹ Сө екле ә нкә й.

§ сө юен исә пкә алмаганда, Любочка җ ир йө зендә аз кү пме яраткан бердә нбер кешесе булып китте. Авдотья Васильевна аң а хә тта бераз хә йран кала, ө ркебрә к карый һ ә м ихтирам кү рсә тә иде, — бу хә л мине шаккатырды.

Авдотья Васильевна баштарак, ү зен ү ги ана дип атап, гадә ттә балалар да, ө йдә гелә р дә ү ги анага кырын карыйлар да, аң а кө н итү е авыр була, дигә н фикерне сиздерергә ярата торган иде. Лә кин, шундый хә лгә тө шсә ничек авырга килә чә ген белә торып та, шуны булдырмый калу чарасын кү рмә де: тегесен иркә лә ү, монысын юма- ^лаУ, сукранмый яшә ү аң а берни тормас иде югыйсә, ул ү зе тумыштан болай артык талә пчә н тү гел, шуның ө стенә бик мә рхә мә тле кеше иде. Ул боларның берсен дә эшлә мә де, киресенчә, ү зенең нинди хә лгә тө шә чә ген алдан кү реп, һ ө җ ү мсез-нисез ү зен якларга ә зерлә нде, ө йдә гелә р барысы да гел аң а начарлык эшлә ргә, аны кимсетергә генә торалар дип уйлап, һ ә рнә рсә дә н явызлык эзл^п, дә шми-тынмый тү зү дә н дә яхшысы булмас, дигә н фикергә килде; ә лбә ттә, мә хә ббә т казанырга уйлап та карамады һ ә м нә фрә т казанды. Аннары, мин бер гаилә кешелә ре арасында бер-берең не сү зсез аң лау сә лә те хакында ә йткә н идем бит, ә нә шул сә лә т безнең ө йдә искиткеч ү скә н булып, аң арда исә аның заты да юк иде; аның гадә тлә ре безнең ө йдә нык урнашкан гадә тлә ргә капма-каршы килә иде, менә шул ике нә рсә генә дә аннан йө з чө ерергә мә җ бү р итте. Безнең җ ыйнак, тыйнак ө йдә ул бү ген тө шкә н килендә й яши бирде: бер иртә ята, бер соң ята; тө шке ашка бер чыга, бер чыкмый; кичке ашны бер кө н ашый, бер кө н ашамый. Кунак-тө шем юк чагында безнең алда да, хезмә тчелә р алдында да һ ә рвакыт диярлек ярым-йор- ты киенеп, ак юбкадан килеш, иң енә шә л салып, оялмыйча белә клә рен кү рсә теп йө ри. Баштарак миң а аның бу гадилеге ошагандай булды, ә мма тора-бара нә къ менә шул гадилеге аркасында аң а булган соң гы ихтирамымда юкка чыкты. Безне тагы да ныграк хә йран калдырган нә рсә аң арда ике кеше яшә ве булды: кунаклар барында ул купшы киенгә н япь-яшь, таза, салкын канлы гү зә л бер чибә р хатын, анда ул артык акыллы да тү гел, бик кү ң ел- ле^була; кунаклар югында — картаеп киткә н, хә лдә н тайган, ө стенә ничек җ итте алай киенгә н, ирен яратса да, ямансылый, моң ая торган хатын. Ул берә р визиттан кайтып, кышкы салкыннан бит алмалары алсуланып, ү зенең гү зә ллегеннә н канә гать елмаеп ө йгә кергә ндә, эшлә пә сен салып кө згедә н каранырга барганда, яки балга киеп йө ри торган ачык изү ле купшы кү лмә ге белә н чаштыр- чоштыр атлап, хезмә тчелә рдә н бер ү к вакытта оялып та, горурланып та каретага утырырга чыкканда, яисә ү зебезнең ө йдә бераз кунаклар җ ыелып, ул ө стенә ябык изү ле, муенына ә ллә нинди челтә рлә р тоткан ефә к кү лмә клә р киеп, ү згә решсез, ә мма соклангыч елмаюын бө тен тирә -якка чә чкә ндә — менә шундый чакларда мин епр кына аның ө стенә караган кө е: аң а шаккатучылар минем урында булсалар, аның кичлә рен ө йдә калып, сә гать уникене сукканнан соң иренең клубтан кайтканын кө теп, ө стенә ни җ итте кием киеп, чә члә рен тузгытып, караң гы- лы-яктылы бү лмә лә р буйлап ө рә ктә й йө ргә нен кү рсә лә р, ни дип ә йтерлә р иде икә н, дип уйлый идем. Папаны кө ткә ндә, ул я фортепьяно янына барып утыра да, маң гайларын җ ыера-җ ыера, ү зе белгә н бердә нбер вальсны уйный, я берә р роман алып урта бер җ иреннә н биш-алты юл укый да читкә ыргыта, я хезмә тчелә рне уятмас ө чен буфет янына бара да берә р кыяр белә н салкын бозау ите алып, шунда буфет тә рә зә се алдында торгаш килеш ашап та җ ибә рә, я моң аеп һ ә м алҗ ып, бер эшсез бү лмә дә н бү лмә гә йө ри. Ә мма безне аң ардан иң нык аерып торган нә рсә бер-беребезне аң лый алмау булды, бу нә рсә аның белә н берә р ул аң ламаслык нә рсә турында сө йлә шкә ндә аеруча нык сизелә иде: андый чакта ул, ярар инде, сө йлисегез бик килсә, сө йлә гез, дигә н тө с белә н башын кыйшайтыбрак тың лап тора иде. Аның ө чен Кызык булмаган нә рсә лә р турында (ә аны кызыктырган нә рсә фә кать ире дә ү зе генә иде) сө йлә гә ндә, иреннә ре белә н елмаерга,

, башын кыек салырга гадә тлә неп киткә н икә н, монда аның ике тиенлек тә гаебе юк, лә кин аның ә нә шул елмаюы, башын кыйшайтулары адым саен кабатланып саруны кайнаталар иде. Аның ү з-ү зеннә н, сездә н, бө тен җ иһ аннан кө лгә ндә й елмаю-кө лү лә ре дә куырылып чыга, кешегә кү чми иде; аның хискә бирелү е тө челә нү сыман тоела торган иде. Безне иң нык гаҗ ә плә ндергә не папаны сө юен телә сә кемгә оялмыйча сө йлә п йө рү е булды. Минем бар куанычым шул сө юем генә инде, дип сө йлә вендә гә рчә ялган булмаса да, гә рчә моны ул ү зен тотуы белә н бик ачык кү рсә тсә дә, безнең аң лавыбыз буенча, шулай кешедә н оялмыйча, бертуктаусыз сө йлә п йө рү бер дә килешә торган нә рсә тү гел иде; шуң а кү рә без аның чит кешегә бу хакта сө йлә гә нен ишетсә к, аның

французча сө йлә шкә ндә ялгышлар ясавын кү реп торган- дагыдан битә р кызара идек.

Ул ирен ү леп ярата иде, ире дә аны яратты, хатынының бү тә ннә ргә дә бик ошаганын кү ргә н чакларында, беренче айлардагы кебек, аеруча нык яратты. Яшь ә нинең дө ньяда яшә ве иреннә н ү зен яраттыру иде; лә кин ул, читтә н карап Торганда, юри иренә ошамаслык эшлә р генә эшлә п тора иде кебек. Аларның барысын да ул корбан булырга ә зер икә нен, ү зенең сө ю кө чен кү рсә тер ө чен эшли иде бугай.

Яшь ә ни киенергә -ясанырга ярата, ә тинең аны кеше арасында иң чибә р итеп, бө тен кешене сокландырырлык итеп кү рә се килә иде; яшь ә ни, кием-салым яратуын ә ти ө чен, корбан итеп, соры блуза киеп ө йдә утырырга торган саен ныграк кү негеп китте. Папа гаилә дә һ ә ркем ирекле һ ә м бертигез булырга тиеш дип караганга кү рә, яраткан кызы. Любочка белә н яшь бикә че арасында эчкерсез мө нә сә бә т урнашыр һ ә м алар бик нык дуслашып китә рлә р дип тора иде; лә кин Авдотья Васильевна монда да ү зен тү бә н куя, Любочканы ул йортның чын хуҗ асы дип атый, аны тү бә нчелек белә н ихтирам итә ргә кирә к дип карый һ ә м моның белә н папаны бик нык рә нҗ етә иде. Папа бу кышны куп уйнады, кыш азагында шактый оттырды, карта уенын гаилә тормышы белә н бер казанга салырга телә мә гә нлектә н, ничек уйнаганын ө йдә гелә рдә н яшереп килде. Авдотья Васильевна ү зен корбан итте. Мескен, авыру килеш, язга таба йө кле башы белә н, сә гать дү рт булуга да, биш тулуга да карамастан, соры блузасын киеп, чә члә рен тузгытып, чайкала-чайкала папаны каршы алуны ү зенең бурычы санады. Папа оттырып, сигезә р тапкыр штраф тү лә п, оялып, арып-талып кайтып кергә ч, ул тә мам югалып кала, уенда бә хетең булдымы, дип сорый, аның клубта нә рсә лә р эшлә гә нен сө йлә вен, кырык- маса кырык кат ү зен кө тмә скә ү тенү ен елмаеп, башын селки-селки тың лап тора. Папаның бө тен милкен хә л итү че нә рсә отуы яки оттыруы аның ө чен берни торма-’ са да, ул, - янә тө ннә р буе кө теп, ирен клубтан кайтканда беренче булып каршы ала иде. Хә ер, болай каршы алу-. ның сә бә бе ү зен корбан итә ргә яратуда гына тү гел, йө рә ген телгә лә гә н, кү ң ел тү рендә яшеренеп яткан кө нлә шү тойгысында иде. Аны папаның хатыннар яныннан кайтмыйча, шул гомер клубта утыруына җ ир йө зендә бер генә адә м дә ышандыра алмас иде. Ул папаның йө зеннә н яшерен хислә рен укырга тырыша; берни дә тапмагач, хә срә тенә беркадә р ирек биреп, рә хә тлә неп бер кө рсенә дә бә хетсезлеккә сабышырга тотына.

Менә шуның ише берө злексез ү з-ү зен корбан итү лә р нә тиҗ ә сендә папйның хатынына булган мө нә сә бә тендә кышның соң гы айларында (ул чакны папа бик кү п оттырды, шуң а кү рә еш кына кә ефсез булды) эчке нә фрә т хисе ү зен ачыктан-ачык сиздерә башлады, алай бизү яраткан кешең не адым саен тирә н кичерешлә ргә дучар итү гә омтылуда чагыла.

XLIII бү лек

ЯҢ А ИПТӘ ШЛӘ Р

Кыш ү тте дә китте, тагын эретә башлады, университетта инде имтиханнар расписаниесен дә элеп куйдылар. Менә шунда мин аң ыма килдем: унсигез фә н тың лап, унсигез фә ннә н имтихан тотарга кирә к _ИДе — ә мин шуларның ник берсен юньлә п тың лаган, язган, ә зерлә гә н булыйм. Гаҗ ә п, имтиханнарны ничек бирермен икә н, дигә н ап-ачык сорау ба

шыма кереп тә карамады ичмасам. Мин хә зер дә ү инде, мин «comme il faut» кеше, дигә н татлы уйлардан кыш- ның -кыш буе башым ә йлә неп чыкты, шуң а кү рә: имтиханны ничек бирермен икә н, дигә н сорау кү ң елемә килгә н саен, ү земне иптә шлә рем белә н чагыштырдым да: «Аларның кү бесе «comme il faut» булмаган башлары белә н дә имтихан тапшырырга җ ыеналар ә ле, мин алардан ө стенрә к, шулай булгач, имтиханын да бирермен», — диебрә к фикер йө рттем. Лекциягә мин гадә тлә неп киткә нгә кү рә генә, nanâ куганга гына йө рдем. Шуның ө стенә, танышларым кү плектә н университетта миң а еш кына кү ң елле була торган иде. Мин аудиториялә рдә ге шау-шуны, сө й- лә шү -кө лешү лә рне яратадыр идем; лекция барганда, профессор йокы китергеч тавыш белә н сө йлә п торганда, мин арткы эскә миядә иптә шлә рне кү зә тепме яки хыялга бирелепме утырырга яратадыр идем; кайчагында берә рсе

белә н йө гереп кенә Матернга барып аракы эчеп, за- кускасын капкалап кайтырга, аннары, профессорларның кыздыра алуларын белгә нгә, ишекне курка-курка гына ачып аудиториягә керергә яратадыр идем; коридорда курска каршы курс ө ерелеп килгә н чакта бә ргә лә шергә яратадыр идем. Боларның бө тенесе дә гаять кызык иде.

Студентлар һ ә ммә се дә лекциягә яхшырак йө рергә ө йрә неп кенә җ иттелә р дигә ндә, физиканы укучы профессор, лекциялә рен, йомгаклап, имтиханга кадә р хушыгыз, дип чыгып китте, студентлар исә, дә фтә рлә р табыштырып, бергә -бергә ә зерлә нергә керештелә р, шул чак мин дә хә стә рен кү рми булмас, дигә н фикергә килдем. Оперов белә н без баш иеп исә нлә шеп йө рсә к тә, бер-беребезгә ифрат салкын мө нә сә бә ттә идек. Лә кин ул, ә йтеп киткә немчә, миң а дә фтә рлә рен тә къдим итеп кенә калмады, хә тта ү зе һ ә м тагын берничә студент белә н бергә ә зерлә нергә чакырды. Мин, аң а рә хмә т ә йтеп, ризалык бирдем, шуның белә н араны рә тлә мә кче булдым, бары тик, минем ө йгә җ ыелыйк, минем квартира шә п, дип кенә ә йттем.

Миң а, ә ле бер кешедә, ә ле икенче кешедә чиратлашып. ә зерлә нә чә кбез, якынрак ө йне сайларбыз, дип җ авап бирделә р. Беренчесендә Зухиннарга җ ыелдык. Ул Трубный бульварда зур ө йнең такта белә н бү леп алган бә лә кә й генә бер бү лмә сендә яши иде. Беренче билгелә нгә н кө нне соң гарып килдем: мин килгә ндә, алар укыйлар иде инде. Бә лә кә й генә бү лмә гә тә мә ке исе тулган иде, вакштаф булса, бер хә ер, Зухин ү зе тарта торган махорка исе иде бу. Ө стә л ө стендә бер штоф аракы, рюмка, икмә к белә н тоз, бер сө як кү ренде.

Зухин, урыныннан кузгалмыйча гына, мине аракыдан авыз итә ргә кыстады, сюртугымны салырга киң ә ш бирде.

— Сез мондый сый-хө рмә ткә кү некмә гә нсездер ә ле, — дип ө стә де ул.

Барысының да ө стендә керлә неп беткә н ситсы кү лмә к, кү крә кчә. Ү злә ренә җ ирә неп каравымны сиздермә скә тырышып, ө стемнә н сюртугымны салдым да иптә шлә рчә диванга сузылып яттым. Зухин укый, ара-тирә дә фтә рлә рен актара, башкалар аны туктатып сорау бирә лә р, ул кыска, матур, аң лаешлы итеп кенә тө шендерә. Мин дә колак салдым, лә кин, баштан ук тың ламагач, кү бесен аң ламадым. Сорау биргә н идем, Зухин:

— һ ә й, туган, моны белми торып, сезгә тың ларга ярамый, — дип куйды. — Мин сезгә дә фтә рлә р биреп җ и-

бә рермен, иртә гә ә зерлә п килерсез. Югыйсә, ничек аң латып торасың ди аны.

Миң а, шуны да белмә гә ч, оят булып китте. Бер ук вакытта, Зухинның ә йткә не дө рес икә нне сизеп, тың ламыйча, биредә утырган яң а иптә шлә ремне кү зә тергә керештем. Кешелә рнең comme il faut лыгы ягыннан чыгып караганда, алар берсе дә comme il faut тү гел иде. Шуң а кү рә мин алардан җ ирә неп кенә калмадым, бә лки бер- ^д°^ш_й^{маннарым иҮ еп тә} карадым, чө нки алар omme il faut булмаган башлары белә н миң а ү злә ренең ң нә ре итеп карыйлар, ул гына да тү гел, яхшылык кү рсә тү йө зеннә н мине яклыйлар да иде бугай ә ле. Миндә оу тойгыны аларның аяклары һ ә м чә йнә лгә н тырнаклы шапшак куллары, Оперовның бишенче бармагында тыр- паеп торган озын тырнагы, аларның алсу кү лмә клә ре кү крә кчә лә ре, бер-берсенә иркә лә п ә йткә н с{генү S лә ре, шапшак бү лмә, Зухинның, бер борын тишеген бармагы белә н каплап, бетмә гә н борын сең герү лә ре болардан да битә р мондагы халыкның сө йлә ү, кайбер* сү злә рне ә йтү рә вешлә ре, интонациялә ре - менә шулар миндә бу дошманлык тойгысын тудырдылар. Сө йлә ү лә ренә карата шуны ә йтергә кирә к: алар җ ү лә р димичә ахмак дилә р бик урынына бигрә к дилә р, белем урынына’ зиһ ен дилә р һ. б. — бу миң а китапча сө йлә шү, рә тсезлек билгесе булып кү ренде, саруымны кайнатты. Миндә нә фрә т хисен тагы да ныграк тудырган нә рсә аларның кайбер рус-сү злә ренә, бигрә к тә читтә н кергә н сү злә ргә ясаган басымнары булды: алар, машина димичә, машина дилә р, деятельность димичә, деятельность, нарочно ди- мичә, нарочно дилә р, камин димичә, камин дилә р, Шекспир димичә, Шёкспир дилә р һ. б.

Шулай да, тышкы кыяфә тлә ре ул чагында җ ирә нгеч булып кү ренсә дә, алар мине ү злә ренә тарттылар, алар- ны ү зара берлә штереп торган ниндидер яхшы яклары барын сизенеп, ничек кенә авыр булмасын, менә шушы кешелә р белә н дуслашасым килде. Юаш һ ә м гадел Опе- ровны белә идем инде; хә зер миң а болар арасында беренчелекне алып торучы һ ә м чиксез акыллы Зухин бик ошап китте. Зухин кара чә чле, кү з кабаклары чак кына шешенке, акыллылыгы һ ә м ү ткенлеге тө ссез чыраена чыккан, кечерә к кенә таза гә ү дә ле бер егет иде. Алай артык киң булмаса да, калку маң гае, тирә нгә утырган кара кү злә ре, тырпаеп торган кыска чә че, һ ә рвакытта да. -кырынмыйча йө рү че кеше итеп кү рсә ткә н куе кара са- калы аның йө зенә аеруча акыллы бер тө с бирә иде. УД ү зенең кыяфә тен бер дә кайгыртмый иде бугай (миң а менә шундый кешелә р ошый да), лә кин аның зиһ ене бертуктаусыз эшлә п торганы ә ллә каян кү ренә. Каиберә ү - лә рнең чырае сезнең беренче кү рү егездә н соң ике-ө ч сә гать ү зуга кү з алдыгызда кинә т ү згә реп китә, Зухинның чырае да нә къ ә нә шулай ү згә рде. Кич җ итеп, укудан туктаганда, кинә т аның йө зендә яң а җ ыерчыклар пә йда булды, кү злә ре тагын да тө пкә рә к батты, елмаюы ү згә рде, гомумә н, бө тен чырае танымаслык хә лгә килде.

Укудан туктагач, Зухин да, башка студентлар да, иптә ш булырга телә гә немне кү рсә теп хә тта мин дә берә р рюмка салып эчтек, һ ә м штофның тө бе генә ялтырап калды. Зухин, кайсыгызның егерме биш тиене бар, дип сорады: бү лмә сен җ ыештыручы ниндидер бер карчыкны тагын аракыга җ ибә рә се килде аның. Мин акча тә къдим итеп караган идем, Зухин минем сү злә рне ишетмә мешкә салынды һ ә м Оперовтан сорады. Оперов чигү ле янчыгын чыгарды да кирә к кө мешне бирде. _

_ Кара аны, эчү гә сабышма, —диде Оперов. Ул ү зе аракыны авызына да алмый иде.

— Кайгырма, —диде Зухин, ү зе сө якнең җ илеген суырырга ябышты (хә теремдә ә ле: ул чагында мин, җ илек ашаганга башлы да шул ул, дип уйлап алдым).

— Кайгырма, — дип дә вам итте Зухин. Йө зендә сизе- лер-сизелмә с кенә елмаю чагылды. Бу елмаюны сизми калу һ ә м эчтә н генә рә хмә т ә йтмә ү мө мкин тү гел иде. Эчү гә сабышсам да, куркырлык нә рсә юк; хә зер инде, туган, кө члә рне сынашырга була: улмы, җ иң ә р, минме.

Бераздан маң гаена чиертеп: — монда бар инде, дип мактанып ъа куйды, — Менә Семенов бирә лми калмагае, ул нишлә птер артык типтерә башлады. _

Чыннан да, беренче имтихан кө нне кә йлеге белә н мине шулчаклы куандырган, кабул итү имтиханнарын тапшыруда икенче урынга чыккан теге чал чә чле Семенов студент булып алгач, беренче айны лекциягә ә йбә т кенә йө рде, репетициялә р башланыр алдыннан эчү гә сабышты. Курс беткә ндә, университетта бө тенлә й кү ренмә с булды.

— Кайда соң ул? — дип сорады кайсыдыр.

— Ү зем дә белмим шул, — дип, сү зен дә вам итте Зухин. — Лиссабон ватканнан бирле кү ргә нем юк. Менә 11* ¹⁶⁷

дигэи булды. Соң ыннан нә рсә дер килеп чыккан, дип сө й- ™™! ^Әт" ^{Ну бЭШ Та Соң ү зендә! Ут кеше1} Нинди зиһ ен диген! Тә гә рә сә, кызганыч. Тә гә рә сен кө т тә тор: университетта тү зеп утыра торган сабый тү гел.

агын бераз сө йлә шеп утыргач, бү тә ннә ргә якын бул- °^{ННаН арЫ Зухин б}Ү ^{лмә с}енә җ ыелырга сү з куешып, таралыша башладылар. Ишек алдына чыккач nnnJ^{eme ДӘ Җ Ә Яү кайтып} барганда, бер миң а гына дрожкага утыруы оят булып китте, шуннан тартынып кына Оперовны ү з яныма чакырдым. Зухин безнең белә н ү к чыкты, Оперовтан бер тә ң кә акча сорап алып, тө н буена кайтмаска дип, каядыр кунакка китте. Юлда миң а Оперов аның холкы һ ә м кө нкү реше хакында кү п нә рсә лә р сө йлә де. Ө йгә кайткач, ә ле генә белгә н иптә шлә рем турында уйланып бик озак йокыга китә алмый яттым, ьер яктан, мин аларның белемнә ренә, гади һ ә м намуслы булуларына, алардагы киң холыклылык һ ә м яшьлек шигъриятенә карап хө рмә т кү рсә тә сем килде; икенче яктан, тышкы кыяфә тлә ренә карап косасыларым килде, — тө не буе шуны уйлап, аларга карата нинди мө гамә лә дә булырга да белми яттым. Кү пме генә тырышмыйм, ул чагында ә ле миң а алар белә н дуслашуны башыма да китерергә ярамый иде. Безнең дө ньяга карашлар якын да килми иде. Мин дө ньяның яме дип караган нә рсә лә рне алар аң ламый, аларныкын мин аң ламый идем. Ә мма дуслашуга иң кЬмачаулаган нә рсә — ул да булса минем голланд кү лмә гем, егерме сумлык постаудан теккә н сюртугым, дрожкам иде. Бу сә бә пнең минем ө чен ә һ ә мияте чамадан тыш зур иде: ү земнең бай икә немне кү рсә теп торган нә рсә лә р аларны кимсетә дер тө сле тоела иде. Мин ү земне алар алдында гаепле санадым, ү земнең сә бә псез-висез юашланып калуыма бер кү неп, бер каршы килеп, шуннан ук ү земне белдеклегә хисаплап, алар белә н һ ич кенә дә эчкерсез була алмадым. Мин Зухиндагы киң кү ң еллелек поэзиясен алдан ук кү рдем, ә нә шул нә рсә аның холкындагы тупас, ә шә ке ягын кү меп китте, шуң а кү рә ул чакта аның тупаслыгы, ә шә келеге миндә начар тә эсир калдыра алмады.

Ике атна буе кө н саен диярлек мин кичлә рен Зухин бү лмә сенә йө рдем. Мин анда ә ллә ни баш ватмадым чө нки алда ә йткә немчә, иптә шлә ремнә н калган идем’ ү зем генә укып аларны куып җ итә ргә хә лемнә н килмә гә нгә, кү з буяр ө чен генә алар укыганны тың лаган һ ә м

аң лаган булып утырдым. Иптә шлә р дә моны сизенделә р бугай, чө нки алар еш кына ү злә ре яхшы белгә н җ ирлә рне, миннә н сорап-нитеп тормыйча, калдырып китә лә р иде. ,

Кө ннә н-кө н мин бу халыкның тормышына кү негә бардым, анда бик кү п романтика таптым, аларның comme il faut булмауларын кичерә бардым. Тик алар белә н типтерергә беркая йө рмә м, дип Дмитрий алдында ант итү ем 'генә аларның кү ң ел ачуларына катышудан тыеп алып калды. „ ,

Бервакыт, алар алдында ә дә биятны, бигрә к тә француз ә дә биятын белү ем белә н бераз мактанып алырга уйлап, шул турыда сү з кузгаттым. Шаклар каттым, чит тел китапларының исемнә рен бозып ә йтсә лә р дә, алар миннә н кү брә к укыган, инглиз язучыларын, хә тта ул чагында мин ә ле бө тенлә й ишетмә гә н испан язучыларын, Лесажны яхшы белә лә р, яраталар булып чыкты. Пушкин белә н Жуковский алар ө чен ә дә бият иде (ә мин кечкенә вакытта укып, кү ң елдә н ятлап йө ргә н сары тышлы китаплары буенча гына белә идем). Алар Дюманы да, Сюны да, Февальне дә бер кү реп сү гә лә р иде ә дә бият турында аеруча Зухиннары миннә н мең мә ртә бә ү ткенрә к һ ә м ачыграк фикер йө ртә иде. Музыканы белү ягыннан да алардан артык җ ирем юк иде. Мине тагы да ныграк гаҗ ә псендергә н нә рсә шул булды: Оперов скрипка уйный белә, безнең белә н ә зерлә нгә н бер иптә ш виолончель һ ә м фортепьянода да уйный белә, алар икесе дә университетның оркестрында уйныйлар икә н; алар музыканы ярыйсы гына белә лә р, ә йбә тен яраталар иде. Ьер сү з белә н генә ә йткә ндә, французча һ ә м немецча сү злә рне ә йтү лә рен исә пкә алмаганда, мин һ аваланып белә м аты кү тә реп йө ргә н нә рсә лә рне* алар миннә н артыграк белә лә р, шулай да мактанмыйлар иде. Ичмасам югары катлау кешелә ре арасында йө рү емә масаер идем, анда да Володя шикелле йө ргә нем юк бит. Болаига киткә ч, минем аларга шулай ө стә н карау биеклегем нә рсә иде соң? Князь Иван Иванычны белү емме? Французча ару сө йлә шү емме? Дрожкамы? Голланд кү лмә кме? Тырнаклармы? Болао барысы да чү п кенә тү гелме соң? Кү з алдымда торган иптә шлек хисеннә н, яшьлә рнең онытылып кү ң ел ачуыннан кө нлә шеп, вакыт-вакыт чак сизелерлек булып башыма ә нә шундый фикер оялады. Алар, бер-берсенә син дилә р. Ү зара мө гамә лә дә аларның гади

леклә ре тупаслыкка якынлаша, тик ә нә шул тышкы тупаслык астында бер-берен чак кына кимсетү дә н дә бик. нык курку сизелә иде. Бер-берсенә иркә лә п ә йткә н кө чек, дуң гыз дигә н сү злә рен ишеткә ч, мин куырылып китә м, эчтә н генә алардан кө леп утырам, лә кин бу сү злә р аларны кимсетми дә, ү зара искиткеч якын дус булып калуга комачауламый да иде. Алар ү зара сө йлә шкә ндә шундый сак, шундый ә дә пле дә шә лә р, бик ярлы яшь егетлә р генә шундый мө гамә лә дә була алалар. Иң ә һ ә - миятлесе менә нә рсә дә: Зухин холкында, аның Лиссабонга йө рү лә рендә мин бертө рле дуамал иркенлек сиздем. Аның бу типтерү лә ре белә н барон 3. ө ендә кө йгә н ром, шампанский эчеп кылануларыбыз арасында бик зур аерма кү рдем.

XLIV бү лек

ЗУХИН БЕЛӘ Н СЕМЕНОВ

Зухин нинди катлаудан чыккандыр, белмим, фә кать шунысын белә м, ул С. гимназиясеннә н килгә н һ ә м дворян булмаска охшый иде. Кү рер кү згә картрак кү ренсә дә, аң а унсигездә н артык тү гел иде ә ле. Ул искиткеч башлы, бигрә к тә тиз отып алучан иде: аң а берә р ә йбернең килә чә ктә бирә се нә тиҗ ә лә рен ө йрә нү юллары турында сү з озайтып торганчы, ул катлаулы ә йберне, вак-тө яклә ре һ ә м нә тиҗ ә лә ре белә н бергә, берьюлы аң лавы ансатрак иде. Ү зенең башлы икә нен ул карар ө чен генә, аның кызып-кызып тотынган бар эше' берә р яң а нә рсә гә ирешү дә, шул ирешелгә ннә н кө лү иде инде, ул искиткеч сә лә тле булуы аркасында һ ә рвакыт максатына да, җ ирә неп карау хокукына да бик тиз ирешә иде. Фә нгә карата да шулай: аз укып, лекциялә рне язмыйча да, ул математиканы искиткеч шә п белә, профессорны җ иң ә м, дип ә йтү е һ ич тә шапырыну тү гел иде. Лекция тың лаган чагында ул хә тсез кү п буш сү з ишетә,, моны аң лый, тик аның ү зе дә белештермичә шаярып кешегә ошый белү гадә те бар иде, шуның ө чен профессорлар аны яраттылар. Начальствога турысын ә йтә иде, лә кин алар аң а хө рмә т белә н карадылар. Ул фә ннә рне яратмау гына тү гел, ү зенә ансат бирелгә н нә рсә гә кө ч сарыф итү челә ргә дә нә фрә т белә н карый иде. Фә нне ул белгә н кадә р генә ө йрә нү аның сә лә тенең уннан берен дә алмый иде; тормыш аның студент чагында бө тен табигатен билә рлек булып кү ренми, кызу канлы, ү зе ә йтмешли, эшчә н табигатенең яшисе килә иде, шуң а кү рә ул хә леннә н килгә нчә типтерергә тотынды, шуң ар бар кө чен, яшьлек дә ртен бирде, онытылырга тырышты. Хә зер, имтиханнар җ иткә ндә, Оперовның ә йткә не рас килде. Зухин бер-ике атналап югалып торды (соң гы-вакытта без башка иптә ш ө ендә ә зерлә ндек). Лә кин беренче им- тихан кө нне ул залга килде: чырае агарган, кыяфә те алҗ ыган, куллары дерелди иде, имтиханны искиткеч шә п биреп, икенче курска кү чте.

Укулар башланганда, Зухин шайкасында типтерү челә р бер җ иде-сигез кеше була. Баштарак Иконин да, Семенов та шулар белә н эчеп йө рилә р, тик беренчесе,, ел башындагы тилереп эчү гә тү зә алмыйча, алардан арына, икенчесе боларның эчү ен ә зсенеп ташлап китә. Баштарак безнең курста аларның егетлеклә ре һ ә ркемне тдң га калдырды.

Зухин студентлар теленнә н тө шми йө ргә н иде, курс азагында Семенов турында кү брә к сө йлә делә р. Соң гы вакытта Семеновка һ ә ммә се шаккатып карый иде, ул ә ллә нигә бер лекциягә килгә н кө нне бө тен аудитория ду куба торган булып китте.

Имтиханнар килеп житкә ндә генә Семеновның типтерү е бик кызык тә мамланды, моны мин Зухин белә н танышлыгым аркасында ү зем кү рдем. Бу хә л менә ничек булды. Беркө нне кич белә н барыбыз да Зухин бү лмә сенә ', җ ыелдык, шә мдә лдә ге туң май шә меннә н тыш, буш

шешә гә тагын бер шә м утырткач, Оперов, кү зенә якын ук ■ китереп физикадан ва» итеп язылган дә фтә рлә рен кү кле-яшелле тавышы белә н укырга гына тотынган иде, шул вакыт бү лмә гә хуҗ а хатын кереп, Зухинга берә ү нең язу китергә нлеген ә йтте.

Зухин бү лмә сеннә н чыкты да озакламый ә йлә неп керде, аның башы салынкы, йө зе борчулы, кулына ул соры начар кә газьгә язган язу белә н унар сумлык ике ассигнация тоткан иде. .

Ул башын кү тә рде дә, безгә таба ничектер тантаналы караш ташлап:

— Ә фә нделә р! Искиткеч хә л, — диде.

Оперов, дә фтә р битлә рен актарып:

ку. Кондициягә ^{^[XXVIII]} акча алгансың дыр ә ле? — дип

— Ә йдә гез укыйк инде, — диде кайсыдыр.

Юк, ә фә нделә р! Мин башка укымыйм, — дип белдерде Зухин шул ук тавыш белә н, — ә йтеп торам ич, акыл җ итмә слек хә л! Семенов миннә н ә ллә кайчан бурычка егерме сум акча алып торган иде, хә зер менә бер солдаттан шуны җ ибә ргә н, кү рә сең килсә, казармага кил, дигә н язуы да бар. Белә сезме, нә рсә килеп чыга? ______________________________________________

дип ө стә де ул барыбыз ө стеннә н дә кү з йө ртеп чыккач. Без дә шмә дек. —Хә зер мин шунда китә м. Ә йдә гез, кайсыгыз минем белә н бара?

Шундук ө стебезгә сюртукларыбызны кидек, Семенов янына барырга җ ыендык.

Оперов нечкә тавышы белә н:

— Аң а барыбыз бергә аю кү рергә барган кебек барсак, килешерме икә н соң? —дип куйды.

Мин дә шулай ук уйлый идем. Бигрә к тә миң а уң ай- сыз булыр иде, чө нки Семеновны бик аз белә м. Тик инде иптә шлә р белә н бергә бу эшкә катнашасым килә иде шуң а кү рә бер сү з ә йтмә дем.

Зухин:

Сө йлә мә юкны! — диде. — Иптә шебез кайда гына булса да, аның белә н саубуллашырга барыбыз да барабыз икә н, аның нә рсә се начар булсын ди. Кемнең барасы килә, ә йдә гез.

Извозчиклар яллап, солдатны яныбызга утырттык та киттек. Дежур унтер-офицерның кертә се килмә гә н иде дә, Зухин аны ничек җ итте алай кү ндерде, шуннан соң уң тер-офицер акча китергә н солдатка безне^ияртеп • керергә кушты. Без килеп кергә н бү лмә шактый зур булып, ө ч-дү рт җ ирдә сукыр лампа гына янып утырганга ка- раң гылы-яктылы иде, бү лмә гә ике яклап тезелгә н нарларга соры шинель кигә н такыр башлы рекрутлар утырган һ ә м яткан иде. Казармага килеп кергә ч, минем борынга ниндидер авыр ис бә релде, колагыма йө злә рчә кешенең гырылдап йоклаганы ишетелде, юл кү рсә тү чебез белә н бергә иң алдан кыю атлаучы Зухинга ияреп барганда, мин, бик нык дулкынланып, һ ә рбер рекрутның йө зенә текә леп карадым, һ ә рберсендә Семеновның хә теремдә калган таушалган гә ү дә сен, чал кергә н, тузган озын чә чен, энҗ е тешлә рен, елтыр боек кү злә рен кү рергә тырыштым. Казарманың аргы очында, почмакта иң актыккы чү лмә ктә ге кап-кара май эченнә н салынып кө йрә п яткан филтә турысына житә рә к Зухин адымын тизлә тте, бераздан капылт туктап калды.

— Нихә л, Семенов, — диде ул бер такыр башлы рекрутка. Ул рекрутның ө стендә калын солдат кү лмә ге булып, шинелен иң енә салган, аякларын сузып утырган да, икенче бер рекрут белә н сө йлә шә -сө йлә шә, нидер ашый иде. Аның чал чә че кыска итеп кыркылган, такыр маң гае кү гелҗ ем тө скә кергә н, ә караң гы чыраеннан аң а хас ү ткенлек кү ренеп тора. Аң а туры карап рә нҗ етмә гә ем дип, читкә борылдым. Оперов та минемчә уйлый иде бугай, иң артка китеп баскан. Лә кин Семеновның Зухинны һ ә м башкаларны сә ламлә гә ндә ге тавышы, гадә ттә гечә ө зек-ө зек сү злә ре безгә җ ан кертте, шуң а кү рә без дә башкалардан калышмаска тырышып алга чыктык, мин — кулымны, Оперов тактасын суздык; ә мма Семенов безне беренче булып кул бирү хурлыгыннан коткарып, ү зе башлап сузды. Ул гадә тенчә телә р-телә мә с кенә, тыныч кына сө йлә ште:

— Нихә л, Зухин. Керү ең ә рә хмә т, һ и, ә фә нделә р, утырышыгыз. — Аннары ү зе белә н бергә кичке ашны ашап, сө йлә шеп утырган рекрутка: — Кудряшка, утырт шунда Синен белә н соң ыннан гә плә шербез, диде. Ә йдә, утырыгыз. Ну, Зухин, исең киткә ндер инде? Ә?

Зухин аның янына авыру янына утырган доктор сыман утырып:

— Синең бер җ ирең дә мине гаҗ ә плә ндермә де, — диде, — ә гә р имтихан бирергә барган булсаң, исем

киткә н булыр иде, менә шул. Я сө йлә п җ ибә р ә ле, кайлар- да йө рдең, ничек болай булды?

Семенов калын, кө чле тавыш белә н сө йлә п китте:

— Кайларда йө рдемме? Трактирларда, кабакларда, Гомумә н, шундый җ ирлә рдә йө рдем. Ә фә нделә р, утырыгыз барыгыз да, монда урын җ итә рлек. Аякларың ны ала тө ш ә ле, — дип, бер генә секундка ак тешлә рен кү рсә теп кычкырды ул сул ягында кулларын баш астына куеп яткан кө е, безнең сү згә иренеп кенә колак салган рекрутка. Ну, типтердем. Яманы да, яхшысы да булды, —дип дә вам итте ул, һ ә р -кыска җ ө млә сен ә йткә ндә, аның җ итез чырае ү згә рә барды, — Купең белә н булган хә лне белә сең дер инде: ү лгә н, шайтан алгыры. Мине куып чыгарырга телә делә р. Кү пме акчам бар иде — ■ бө тенесе китте. Анысына гына тү зә р дә идең ә ле. Бурычка батып беттем. Яман бурычлар. Тү лә р чама калмады. Менә шул.

Зухин:

— Каян мондый уй килде соң сиң а? — дип сорады.

Каянмы? Бервакытны шулай Ярославльдә типтердем. Анда Стоженкада купецтан чыккан бер барин белә н типтердем. Ул рекрут җ ыя икә н. «Мең сум бирсә гез китә м», — дим мин моң а. Ул риза булды. ’

Алай ничек инде ул? Син дворян ич, — дип куйды Зухин. ^J

Пү чтә к! Анысын Кирилл Иванов җ айлады.

— Кирилл Иванов кем соң ул?

Мине сатып алучы. — Бу сү злә рне ә йткә ндә, аның кү злә ре ничектер ү зенә бертө рле елтырап китте: сә ерлек тә, шаянлык та, кө лү дә бар иде бу кү злә рдә; иреннә рендә елмаюга тартым бернә рсә чагылды. — Сенаттан рө хсә т алдык. Тагын типтердем, бурычлардан арындым да китеп ук бардым. Шул гына. Соң нә рсә булган, мине чыбыклый алмыйлар... биш тә ң кә м бар ә ле... Сугыш-фә - лә н чыгып куяр, белмә ссең...

Аннары Зухинга ул нилә р эшлә п йө ргә нен сө йлә ргә кереште исең -акылың китә р! Моны сө йлә гә н чагында аның ү ткен чырае берө злексез ү згә реп торды, кү злә ве тө ссез елтырау белә н елтырады.

Казармада артык утырырга ярамый башлагач, без аның белә н саубуллашырга тотындык. Ул һ ә ммә безнең дә кулын каты кысты, урыныннан кузгалмыйча гына:

— Ә фә нделә р, берә р. вакыт табып тагы нерегез, монда безне ай буе тотасылар дип сө йлилә р ә ле, — диде. Аның йө зендә яң адан елмаю чагылгандай булды.

Зухин шулай да, биш-алты адым атлагач, кире борылды. Аларның саубуллашканнарын кү рә сем килде, тукталдым. Зухин кесә сеннә н акчасын чыгарып аң а сузды, Семенов аның кулын кире этә рде. Шуннан алар кочаклашып ү бештелә р. Зухин безгә якынлашканда, шактый каты итеп:

— Сау бул, туган! —дип кычкырды. — Мин курсны бетергә лә гә нче, син инде офицер да булырсың.

Моң а каршы гомерендә бер кө лмә гә н Семенов ниндидер бер ят кө лү белә н хахылдап кө леп җ ибә рде. _Аның бу кө лү е ничектер минем йө рә гемне телгә лә гә ндә й булды. Без урамга чыктык.

Ө йгә җ ә яү кайттык. Зухин юл буе авыз ачып сү з катмады, бертуктаусыз бармагын ә ле бер, ә ле икенче борын тишегенә куеп борын сең гергә ндә й булды. Кайтып җ иткә ч, безне ө ендә калдырып чыгып китте дә шул кө ннә н башлап имтиханнар җ иткә нче эчеп йө рде.

XLV бү лек

ИМТИХАННЫ БИРӘ АЛМАДЫМ

Менә беренче имтихан кө не килеп җ итте — диференциал белә н интегралларны бирә се иде, — ә мин һ ә мишә ниндидер томан эчендә йө здем, алда ни кө ткә не турында артык баш ватмадым. Кичлә рен, Зухин һ ә м башка иптә шлә р яныннан кайткач, минем башыма, фикерлә ремнең кай җ ирендер ү згә ртергә кирә к, аларның кай тө шедер килеп җ итми, килешми, дигә н уй килә, тик иртә гесен,, кояш нур сибә башлагач, янә comme il fautra ә верелә м, шуннан канә гатьлә неп, бер җ иремне дә ү згә ртә сем килми.

Менә шундый уйлар белә н мин беренче имтиханны бирергә киттем. Князьлә р,

графлар, бароннар утырган якка кереп У™рдым, аларга (һ оаннү зча сү з куштым. Гаҗ ә п инде, менә хә зер бер дә фә ннә н имтихан бирә се бар, дип башыма да килмә де. Имтихан бирергә чыгучыларга бер дә исем китми карап утырдым, кайберлә реннә н хә тта кө лгә лә - дем дә. Илинька урынына кире килеп утыргач:

гезмё? ^^ИЧеГР^{Ә К С0Ң}’ Гр^ап>—^идем, — бик шү рлә мә де-. Илинька университетка кергә н кө ннә н бирле минем йогынтыга каршы баш кү тә ргә н, минем белә н сө йлә шкә ндә елмаймый, мине дошман кү рә башлаган иде.

— Ү зегез нишлә рсез бит ә ле, — дип куйды ул.

Илиньканың шулай дип ә йтү е бераз шиккә тө шерсә дә, мин аң а каршы мыскыллы елмайдым гына. Шикне янә сө рем каплады, мин таркау һ ә м салкын канлы булып кала бирдем, хә тта имтиханны тапшыргач та (ә йтерсең минем ө чен шуннан җ иң ел эш юк иде инде) Матерн кибетенә капкалап алырга керербез, дип барон 3. белә н сү з дә куештым. Иконин фамилиясеннә н соң ү земнекен ишеткә ч, мундир чабуымны рә тлә дем, бер дә дулкынланмый гына имтихан ө стә ле янына барып бастым.

Бары кабул итү имтиханын алган яшь профессор туп-туры кү земә карагач кына, билетлар язылган почта кә газенә кулым тигә ч кенә, эсселе-суыклы булып киттем. Иконин * билетны элекке имтиханнардагы шикелле ү к бө тен гә ү дә се белә н чайкалып алса да, ничек җ итте алай сө йлә п бирде; миң а калса, мин ул беренче имтиханнарда эшлә гә нне эшлә дем, минем ә ле тагы да начаррак килеп чыкты, чө нки икенче билет алып, анысына да җ авап •бирә алмадым. Профессор миң а кызганулы караш ташлады һ ә м катгый рә вештә:

— Иртеньев ә фә нде, сез икенче курска кү чмисез, — дип ярып салды, —Имтиханга бү тә н килеп йө рмә гез. Факультетны чистартырга кирә к. Сез дә шулай, Иконин ә фә нде, — дип тә ө стә де.

Иконин, хә ер сорагандай, имтиханны кабат бирергә рө хсә т сорады, лә кин профессор аң а, ел буе укып белмә - гә негезне ике кө н эчендә белә алмаячаксыз, икенче курска кү чмисез, диде. Иконин аның саен ялынды, ялварды, лә кин профессор тагы риза булмады. Ул шул ук басынкы, ә мма нык тавыш белә н:

— Ә фә нделә р, сезгә китә ргә мө мкин, — диде.

Мин бары шул сү злә рне ишеткә ч кенә ө стә л яныннан киттем; дә шми-тынмый басып торуым белә н Иконинның ялыну-ялваруларына кушылган булып чыгуымны аң лап алдым, шуң а гарьлә ндем. Студентлар арасыннан залны ничек ү ткә нмендер, аларның сорауларына ни дип җ авап биргә нмендер дә ничек ө йалдына чыгып, ничек ө йгә кайтып җ иткә ‘нмендер — һ ичбер нә рсә хә терлә мим. Мине кимсеттелә р, кешелегем калмады, мин чын мә гънә сендә бә хетсез идем.

Ө ч тә ү лек буе бү лмә мнә н чыкмадым, берә ү не дә кү рмә дем, сабый чакҮ агы кебек кү з яшеннә н ямь табып, еладым да еладым. Бик телә сә м, атылырга ярар, дигә н уй белә н пистолет эзлә п йө рдем. Илинька Грап очратса, битемә тө керер инде — һ ә м яхшы итә р; Оперов, минем бә хетсезлегемә шатланып, очраган, бер кешегә мине сө йлә п йө ридер инде; мине Ярда мә схә рә итеп Колпиков бик дө рес эшлә гә н; княжна Корнакова белә н шулай ахмакларча сө йлә шкә ч, ни буласы билгеле инде диебрә к уйладым. Ү з гомеремдә кү ргә н иң авыр, газаплы минутлар бө тенесе кү з алдымнан ү ттелә р; бу бә хетсезлегем ө чен кемне дә булса гаеплисем килде: берә рсе моны юри шулай эшлә гә ндер, дип уйладым, ү земә каршы ә ллә нинди мә керлә р уйлап чыгардым; профессорларны, иптә шлә ремне, Володяны, Дмитрийны һ ә м университетка биргә н ө чен папаны эчемнә н генә тиргә дем; бу кө нгә тө шергә н язмышымны сү ктем. Ахыр чиктә, бө тен кү ргә н- белгә ннә р алдында тө шеп калган кеше булып кү ренү емне аң лан, пападан Кавказга яисә гусар итеп җ ибә рү ен сорадым. Папаның миң а ачуы килгә н иде, лә кин минем шулчаклы хә срә т чигү емне кү реп, бү тә н факультетка кү чсә ң, бар да рә тлә нер, дип юатырга тырышты. Володя да минем кайгымны ә ллә нигә санамады һ ә м, башка факультетта, ичмасам, яң а иптә шлә рең алдында оят булмас, диде.

Безнең туташлар имтиханның, кү чмә ү нең нә рсә икә нен аң ламадылар да, аң ларга да телә мә делә р, ә ллә шунда аң лый алмадылар. Мин ут йотканга кү рә генә жә ллә делә р.

Дмитрий минем янга кө н дә килеп йө рде, миң а гаҗ ә п ягымлы, гаҗ ә п якын булды; лә кин нә къ менә шуң а кү рә дә аның миннә н кү ң еле бизгә н кебек кү ренде. Минем янга менеп, тү шә к ө стендә яткан авыруның янына килеп утырган доктор шикелле якын ук килеп сү зсез генә утырулары һ ич кү ң елемә ятмады, бик нык рә нҗ етте. Аның аша Софья Ивановна белә н Варенька мине кызыктырган китапларны жибә рделә р, мине ү злә ренә чакырдылар; ә мма нә къ менә шул кайгыртуда артык тү бә н тә гә рә гә н

кешегә кү рсә телә. торган игътибарны кү реп, кү ң елем ә рнеде. Ике-ө ч кө ннә н бераз тынычлана тө штем, лә кин авылга киткә нче ө йдә н бер яры чыкмадым, бары башыма тө шкә н хә срә т турында уйлап, ө йдә гелә рне очратма- сам ярар ң де дип, бер эшсез бү лмә дә н бү лмә гә йө рдем.

Уйладым, уйладым да, уйлый торгач, кө ннә рдә н беркө нне кң ч белә н аста Авдотья Васильевнаның вальсын тың лап утырган җ иремнә н капылт сикереп тордым да ө скә йө гереп мендем һ ә м тышына «Тормыш кагыйдә лә ре» дип язылган дә фтә ремне сө йрә п чыгардым. Шуны ачкан идем—кү ң еллә рем ә ллә нишлә п китте, ү кенеп бетә алмадым. Кү земнә н яшь акты, ә мма бу инде хә срә т яше. тү гел иде. Хә л алгач, яң адан тормыш кагыйдә лә рен язарга керештем; ул сә гатьтә мин бернинди ә шә келек тә, эшлә мә ячә гемә, бер генә минут вакытымны да зая итмә ячә гемә, ү земнең кагыйдә лә ремне һ ичбер вакыт бозмаячагыма бик нык ышанган идем.

Ул кү ң ел җ илкенү емнең кү пмегә сузылганын, аның ниндирә к нә рсә булганын һ ә м минем мораль яктан ү сү емә нинди тә эсир ясаганын — боларын инде яшьлегемнең килә се ө лешендә, бә хетлерә к ө лешендә сө йлә рмен.

24 сентябрь (1856 ел) Ясная Поляна.

II	ланды. . . ............................... Яз...........................................
III	Хыял......................................
IV	Безнең гаилә кешелә ре. .
V	Кагыйдә лә р...........................
VI	Тә ү бә кылу.............................
VII	Монастырьга бару....
VIII	Икенче тапкыр тә ү бә кылу
IX	Имтиханга ә зерлә нү . . .
X	Тарихтан имтихан....
XI	Математикадан имтихан
XII	Латин теленнә н имтихан
XIII	Мин дә ү кеше........................
XIV	Володя белә н Дубков нишлилә р иде................................
XV	Мине тә бриклилә р....
XVI	Ызгыш...................................
XVII	Визит белә н барырга жые-
	нам....................... ’................
XVIII	Валахиналар.......
XIX	Корнаковалар........................
XX	Ивиннар.................................
XXI	Княз’ь Иван Иваныч. . .
XXII	Дустым белә н серлә шү . .
XXIII	Нехлюдовлар.........................
XXIV	Мә хә ббә т................................
XXV	Мин танышам........................
XXVI	Ү земнең ә йбә т якларымны кү рсә тә м.................................
XXVII	Дмитрий........ .
XXVIII	Авылда..................................
XXIX	Кызлар белә н ике арадагы мө нә сә бә тлә р..........................
XXX	Эшлә гә н эшлә рем....
XXXI	Comme il faut..........................
XXXII	Егет чакларым......
XXXIII	Кү ршелә р........................
XXXIV è	Ә тинең 'ө й-лә нү е. . . ■. ,.

ЭЧТӘ ЛЕК

I бү лек Егет чагым кайчан баш-

117?

124- -

XXXV бү лек Бу хә бә ргә безнең карашы

быз 131

XXXVI, Университет............................. 137

XXXVII , Хислә р 140

XXXVIII » Югары катлау 142

XXXIX, Типтерү.............................. 145

XL, Нехлюдовлар белә н булган

дуслык 150

XLI, Нехлюдов белә н ике арадагы дуслык 154

XLII, Яшь ә ни............................. 158

XLIII, Яна иптә шлә р.................... 163

XL1V, Зухин белә н Семенов. . . 170

XLV , Имтиханны бирә алмадым. 175

Лев Николаевич Толстой

ЮНОСТЬ

(на татарском языке)

Второе издание

Редакторы С. Сибгатуллина
Тышлык художнигы С. Кульбака

Рә семнә р художнигы К. Клементьева Художество редакторы А. Садыйков Техник редакторы С. Ә хмә тҗ анова

Корректоры Ә. Халилова

Наборга бирелде 25/VI-1969 ел. Басарга кул куелды 6/XI-1969 ел. Типография кә газе № 2, 84х108'/зг. Учетн. -изд. табагы 9, 32. Якынча басма табагы 9, 45.

Заказ В-356. Тираж 13000. Бә ясе 37 тиен.

Татарстан китап нә шрияты
Казан, Бауман ур., 19.

ТАССР Министрлар Советы каршындагы Матбугат
идарә сенең Камил Якуб исемендә ге матбугат ком-
бинатында басылды.

Казан. Бауман урамы, йорт 19, 1970 ел.

37 тией

¹ Сез ул камиллекнең кечкенә аждаһ асы.

¹ Кием рә те белмә ү че.

² Дуслык хө рмә тенә. (Брудершафт эчкә н кешелә р ү зара «син» дип сө йлә шә лә р. )

^{^[I]} Дини бә йрә м атналары.

^{^[II]} Инщил (Евангелие) — христианнарның беренче дини китабы.

^{^[III]} Биле бө рмә ле бишмә ^

^{^[IV]} Мин булдыра алам.

^{^[V]} Иконалар һ ә м дини китаплар куя торган авыш ө стә л.

[††] Христиан динен тотучыларда: просвира (тү гә рә к кү мә ч) кисә клә ре салган кызыл аракы.

[7] Революциягә кадә р казнадан ашап укучыларга казеннокошт- ныйлар, казнадан ярдә м алмыйча, ү зенекен ашап укучыларга свое- коштныйлар дигә ннә р.

^{^[8]} Цицерон (безнең эрага кадә р 106—43 нче еллар) — Рим ораторы, язучы.

^{^[9]} Гораций (безнең эрага кадә р 65—8 нче еллар) — Рим шагыйре.

^{^[10]} Цумпт (1792—1849) — немец филологы, Берлин университеты профессоры, латин теле грамматикасы, борынгы тарих буенча дә реслек һ ә м башка китаплар язган кеше.

^{^[XI]} Карандаш башы^

[XII] сШатланыйк шулай булгач» — латин телендә ге борынгы студентлар җ ыры.

^{^[XIII]} Ү зе турында белгертмә де.

^{^[XIV]} Эшбашкаручы^

^{^[XV]} Начар ■ мө гамә лә дә булуын (француз сү зе maltraiter’daK алынган).

¹ Рә хмә т, кадерлем.

[*****] Яшь чагында белеп булмый, картайгачтын кылып булмый.

^{^[XVIII]} Җ иң очындагы кайтармалар.

^{^[XIX]} сАкылсыз»,

¹ Мин бик тә рә тле кеше идем_к \

^{^[21]} Ү ги ана.

^{^[22]} Пуассардка — базар хатыны.

^{^[23]} Рә тле кешелә р тү гел.

[24] Яхшы йорттан чыккан егет кешегә.

^{^[25]} Мужиклар.

^{^[26]} Ә йе!

¹ Фрост, сү ндерегез шэмнә рне1

^{^[XXVIII]} Берә р кеше белә н килешү яки договор буенча.

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 11 12 13 14 1516