2. Мәтінді фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыра оқыту әдістері

2. Мә тінді фонетикамен, лексикамен, сө зжасаммен, морфологиямен, сө з тіркесі, сө йлеммен байланыстыра оқ ыту ә дістері

3. Оқ ушыны шығ арма жазуғ а ү йретудің ә дістемелік тә жірибелері

Шығ арма дегеніміз – оқ ушылардың тілдік жә не ә дебиеттік білімдері мен ө зінің таным, тү йсік, кө зқ арасының тә жірибелеріне сү йене отырып ө з ойын жү йелі, ә деби тіл қ алыбында бере білуге машық тандыратын жазбаша тә жірибелік жұ мыстың бірі. Қ азақ ә дебиеті пә ндерінен шығ арма жаздырудың мақ саты мен міндеті осы мазмұ ннан туындамақ.

1. Шығ армадан баланың тілдік мә дениеті, сө здік қ оры, теориялық білімі, ә деби ұ ғ ым - тү сінігі, жазуғ а икемі мен ойлау дең гейі байқ алады.

2. Шығ арма – оқ ушының жеке тұ лғ а ретінде ө зін кө рсете алуының белгісі, дағ дылы жұ мыстың кө рінісі. Оқ ушының ауызша сө з саптауын қ алыптастыруды біз қ иын дейміз, ал ойын жазбаша тү сіруге қ алыптастыру одан да қ иын. Олай болса, бұ л – жү йелі тү рде жү ріп отыратын ұ зақ ү дерістің тү пкі нә тижесі.

Нә тиже қ ай жұ мыста да нә тижелілігімен бағ алы. Алдындағ ы оқ ушысы ақ қ ағ азғ а ө з ойын, кө зқ арасын, пікірталасында туғ ан шешімін тү сіріп, тіпті ө зіндік стиль айшығ ын танытып жатса, мұ ғ алім жұ мысының шынымен нә тижесі болғ аны ғ ой. Жас ұ рпақ қ а білім беруде олардың пә нге деген кө зқ арасын қ алыптастыру ү лкен рө л атқ арады. Шығ арма жазу ү шін жә не оғ ан жоспар қ ұ ру ә дістері оқ ушылардың ой - қ абілеттерін арттыра тү сетіні белгілі. Ә дебиет сабағ ынан шығ арма жазу - ә дебиетті оқ ыту процесінің сапағ а айналғ ан нә тижесі болып табылады. Мұ ғ алімнің педагогтік шеберлігі ең бегін айқ ындайтын, оқ ушының ә дебиеттік ұ ғ ымын, білімін байқ айтын, сынайтын кө рсеткіш.

Мектепте шығ арма жазуды 7 - 8 - сыныптарда бастағ ан жө н деп ойлаймын. Біз кө бінесе 10 - 11 - сыныптарда шығ арма жазуғ а ү йрете бастаймыз. Сондық тан оқ ушылар шығ арма жазуда кө птеген қ иындық тарғ а кездеседі. Оқ ушылар арасында ә лі де шығ арма жазып, жоспар қ ұ ра алмайтын, ө з ойын жеткізе білмейтін, ора шолақ тары жиі кездесіп отырады. Осындай кемшіліктерді мектеп бітіруші оқ ушылардың жазғ ан шығ армаларынан жиі байқ аймыз. Қ азіргі уақ ытта жазу жұ мысына қ ойылатын талаптар кү шейді. Мектеп бітіретін оқ ушылар кә мелеттік аттестат алу ү шін жазатын шығ арма жұ мысына берілген нұ сқ ауда былай делінген:

«Емтихандық жазба жұ мыс – мектеп оқ улығ ын немесе белгілі бір библиографиялық - сын мақ аланы қ айталап, болмаса мұ ғ алімнің ой пікірін ө ң ін айналдырып жазып беру емес. Оқ ушының кө ркем ә дебиетті оқ ығ анда алғ ан ә серін, жазушының ө мірімен, шығ армашылық жолымен танысқ анда білген, жалпы ә дебиет пә нін оқ уда кө ң іліне тү йген, танығ ан, ө зіндік ойлары мен сезімін дұ рыс жазып беруін талап ететін уақ ыт жетті. Емтихандық шығ арма сапалы болумен қ атар, онда ә ң гіме етіліп отырғ ан мә селені терең тү сіндіру арқ ылы эмоционалдық жақ тан айқ ын да анық баяндалуы жә не нақ ты пікірі ә деби кө ркем тілмен берілуі қ ажет» делінген.

Ә рине, мұ ндай талапты орындап шығ у – бір кү ннің немесе бір айдың, бір жылдың ісі емес, бү кіл орта мектеп кө лемінде алғ ан білімнің ұ зақ мерзімде қ ол жеткен нә тижесі болу керек. Емтихан уақ ытында оқ ушылардың шығ арма жазуда жіберетін, жиі кездесетін шығ арманы қ алай бастау керек екенін білмеу, бірінші бетті бастағ анда алдымен жоспар, одан кейін тақ ырыпты жазу сияқ ты кемшіліктерді болдырмас ү шін шығ арманы қ алай жазу туралы арнайы нұ сқ ауды негізге алу жө н.

Онда былай делінген:

1) Бірінші беттің ортасына жұ мыс иесінің аты - жө ні жазылады.

2) Екінші бетке екі жол тө менірек ашық жә не айқ ын етіп тақ ырып жазылады. Егер тақ ырып ү зінді болып келсе, онда оның астына автордың аты жазылады.

3) Тақ ырыптан екі жол тө менірек шығ арманың жоспары жазылады.

Мектептегі шығ арма жұ мысы оқ ушының дү ниеге кө зқ арасын қ алыптастыруда игі ық пал ететіні сө зсіз. Олай болса шығ арманың негізгі мақ саты – осы. Мектепте шығ арма жазу жұ мысының қ ай тү рі болса да ө те кү рделі ой ең бегі, шығ армашылық іс. Оқ ушының ақ ыл - ой қ абілетін дамытып, белсенділігін арттыруда шығ арма жұ мысы орасан зор міндет атқ арады. Сондық тан мұ ндай кү рделі ақ ыл - ой ең бегін «шығ армашылық » немесе «шығ армашылық емес» деп атау ың ғ айсыз.

Шығ арманың ө зін бірнеше топқ а бө луге болады:

1. Оқ ушының ө з тә жірибесіне, алғ ан ә серіне байланысты.

2. Еркін тақ ырыпқ а жазылғ ан шығ арма.

3. Ә деби тақ ырыпқ а жазылғ ан шығ арма.

Сонда оқ ушының ө мірден кө рген, бақ ылағ ан ө з тә жірибесі, ө з ө міріне байланысты, осы негізде жазғ ан шығ армалары бірың ғ ай жү йеленеді.

Шығ армашылық талапты орындау, оқ ушының алғ ан тақ ырыпты толық мең геріп, оғ ан қ ажетті материалдарды саралап, тақ ырыпқ а тікелей байланысы жоқ жанама мә селелерден аулақ болу жазу жұ мысының тиімділігін арттырудың айғ ағ ы екенін мектеп тә жірибелерінен кө руге болады. Жоғ ары сыныптағ ы шығ арма жұ мыстарының шығ армашылық толғ аныспен жазылуы ү шін ең алдымен жазу жұ мысының теориялық негіздерін білу шарт. Сондық тан шығ арманың қ ұ рылысына назар аударғ аны мына сызба жү йені есте сақ тау керек:

1. Ә ң гіме тү ріндегі шығ армалардың сызбасы

I. Кіріспе (экспозиция)

II. Негізгі бө лім: а) оқ иғ аның байланысы

ә ) оқ иғ а шиеленісінің жеткен жері

б) шешілуі

III. Қ орытынды (эпилог)

2. Талдау тү ріндегі шығ армалардың сызбасы

I. Кіріспе (тақ ырыпқ а жү ктелетін міндет)

II. Негізгі бө лім: а) Тақ ырып кө терген мә селе

в) Ұ сынылғ ан дә лелдер

с) Дә йексө з тү ріндегі мысалдар

д) Ө зіндік ойлар

III. Қ орытынды (эпилог)

Ә рине, оқ ушы шығ армасында осы схеманы орындау мү мкін емес. Бірақ шығ арманы талдай білу ү шін осы жолдарды білу қ ажет деп ойлаймын. Шығ арма жазу ү шін оқ ушы мынаны білген жө н:

1. Шығ арманың тақ ырыбын ә бден ойлап алып жазу керек.

2. Жоспар тақ ырыпқ а сай, нақ ты жасалынуы тиіс.

3. Эпиграф тақ ырып пен негізгі идеяны ашуғ а сә йкес алынуы керек.

4. Тақ ырыпқ а байланысты материалды іріктеген кезде ең негізгісін алу қ ажет.

5. Шығ арманың реті мен жү йесін сақ тау жә не тақ ырыптан ауытқ ымау керек.

6. Айтатын негізгі пікірлері шығ арманың негізгі бө лімінде болатынын есте сақ тау керек.

7. Келтірілетін мысалдар, салыстырулар негізгі пікірге байланысты болу керек.

8. Қ орытынды ой негізгі пікірлердің тө ң ірегінде жазылуы жә не айтылатын ой айқ ын, сө йлем орамды, тү сінікті болуы қ ажет.

9. Ә р сө йлемді дә птерге жазар алдында стильдік қ ате жібермеуді ойлау керек.

10. Ұ мытып кетпес ү шін байқ ағ ан емлелік қ ателер мен тыныс белгілерін бірден қ ойып, сауатты жазуғ а, дә птердің сыртқ ы кө рінісіне мә н беру керек.

⇐ Предыдущая 43 44 45 46 47 48 49 50 5152