2. Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі

1. Отбасындағ ы педагогикалық ү дерістің негізгі компоненттері: отбасы тә рбиесінің мақ саты, міндеттері, мазмұ ны, балалар мен ересектердің ө мірлік тіршілігін ұ йымдастырудың қ ұ ралдары, формалары, ә дістері.

Отбасы тә рбиесі туралы алғ ашқ ы педагогикалық тү сініктер мен идеялар халық педагогикасында пайда болғ ан. Педагогикалық ғ ылымның дамуы барысында отбасы тә рбиесінің мә селелері нақ ты ғ ылыми-теориялық жә не ә дістемелік мазмұ нғ а ие бола бастады. К. Д. Ушинский, Л. Н. Толстой, П. Ф. Лесгафт жә не басқ алар балалар тә рбиесін ұ йымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін, дене-кү ш жә не психологиялық даму денгейін ескеру керектігіне ерекше кө ң іл бө лген. Н. К. Крупская, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский бала тә рбиесінің теориясын атап кө рсеткен. Қ азіргі зерттеушілердің ең бектерінде баланың отбасындағ ы қ арым-қ атынасындағ ы қ ызмет-ә рекетін ұ йымдастыру, салауатты ө мір салтын қ ұ ру, мектеп пен отбасы ара қ атынасы т. б. мә селелері қ амтылғ ан.

Отбасының тә рбие ө мір салты, оның барлық қ ұ рылымдық элементтері бір-бірімен тығ ыз байланысты, ө йткені олардың мақ сат-міндеттері ортақ іс-ә рекеттерінің жалпы тә сілдері, ә дістері жә не бағ ыттылығ ы бар. Отбасындағ ы тә рбиенің субъектілері – ата-ана мен бала, ә леуметтік мақ сат, міндет, педагогикалық тә сілдер, ә дістер. Осы элементтерді біріктіретін негіз – іс-ә рекет.

Ұ йымдастырылғ ан мақ сатты жү зеге асыруда іс-ә рекет болмаса, тә рбие де болмайды. Отбасындағ ы тә рбиенің маң ыздылығ ы ата-ананың басшылығ ымен, бақ ылауымен ә ртү рлі іс-ә рекетке (оқ у, ең бек, ойын, эстетикалық, т. б. ) балаларды араластыруда.

Баланың отбасында орындайтын тапсырмалары оларды орындауғ а қ атынасы. Баланың отбасындағ ы орындайтын тапсырмалары оның дең гейі педагогикалық процестің бірлігі. Бұ л дең гей арқ ылы ата-ананың ұ йымдастыру жә не бағ ыттаушы ролін; ата-ана мен бала арасындағ ы ө зара қ атынастың сипатын; бала тә рбиесіне ә сер ететін отбасының мақ сатты адамгершілік бағ ыттарын; баланың отбасындағ ы араласатын іс-ә рекетінің алуан тү рлілігін; ата-ананың тә рбие қ ұ ралдарын, ә дістерін, тә сілдерін пайдалана алу қ абілеттерін; баланың белсенділігінің дә режесін кө руге болады.

Ата-ананың тә рбие жұ мысының сапасын оқ ушының кү н тә ртібін ұ йымдастыруынан кө руге болады, онда отбасы тә рбиесінің маң ызды ерекшеліктері кө рініс табады, отбасының ә дет-ғ ұ рыптарының бір бө лігі болып табылады. Кү н тә ртібі баланың уақ ыт аралығ ындағ ы іс-ә рекетінен тұ рады: дене жә не ең бек қ ызметі, ой белсенділігі, бос уақ ыт, дер кезінде тамақ тану, гигиена, ұ йқ ы. Олардың ара қ атынасы баланың жасына, оның жеке тұ лғ асының психикалық ерекшеліктеріне жә не тілек-қ алауларына байланысты ө згеріп отырады. Баланың бос уақ ыты оның кү н тә ртібінің қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Оқ ушының бос уақ ытын пайдалануы, оның іс-ә рекетінің тү рлері отбасының тә рбие мү мкіндіктерінің айқ ын кө рсеткіші.

Отбасының бос уақ ыттағ ы бірлескен іс-ә рекетінің оқ ушы ү шін маң ызы ө те зор. Отбасы мү шелерінің ө зара ә рекеттестігі ретінде, тү сінісу, сезім ә серлері негізіндегі бір-біріне ық пал етуі. Қ арым-қ атынас кезінде іс-ә рекетпен, тә жірибемен сезім ә серлері қ атар жү реді. Ата-ана мен баланың ара қ атынасы отбасы ө мірінің айқ ын кө рінісі, оның микроклиматын қ алыптастырып, отбасының даму мү мкіндіктері. Педагогикалық мә дениеті тө мен отбасыларда бос уақ ыттың педагогикалық мә ні болмайды, ол тек кө ң іл кө теру мақ сатында ғ ана пайдаланылады. Педагогикалық процестің қ ызметіндегі іс-ә рекеттің маң ыздылығ ын, оның жеке тұ лғ аның ө мірлік болашағ ын анық таудағ ы мақ саттылық сипатын кө рсете отырып, оның нә тижелілігі оқ ушының белсенділік дә режесі.

Ата-ана арасындағ ы, ата-ана мен бала арасындағ ы, балалардың арасындағ ы ө зара қ атынас педагогикалық процестің тә рбиелік механизмдері болып табылады. Олар жеке тұ лғ алық мә н беріп, олардың адамдарғ а деген қ атынасына ә сер етеді. Отбасындағ ы ө зара қ атынас сипаты ә дет-ғ ұ рыптармен, ата-ананың ө зінің бұ рынғ ы отбасынан алғ ан тә рбие-нұ сқ ауларымен, темперамент ерекшеліктерімен, ерлі-зайыптылардың эмоционалдық дең гейімен, олардың адамгершілік жә не педагогикалық мә дениетімен анық талады. Осының бә рі ата-ананың балағ а деген қ атынасында орын алады.

2. Қ ұ рмалас сө йлемді оқ ыту ә дістемесі

Синтаксис курсындағ ы кү рделі тақ ырыптың бірі — қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік. Бұ л тақ ырыпты оқ ыту арқ ылы оқ ушыларғ а қ ұ рмалас сө йлем танытылады. Осы тақ ырыптан берілетін теориялық білімнің аясы кең. Атап айтқ анда, оқ ушылар мынадай білім алады: 1. Қ ұ рмалас сө йлемді оқ удағ ы мақ сат. 2. Қ ұ рмалас сө йлем қ азақ тілі синтаксисінің ү лкен бір саласы екені жө нінде тү сінік. 3. Қ ұ рмалас сө йлемнің ө зіндік белгілері. 4. Қ ұ рмалас сө йлемнің анық тамасы. 5. Қ ұ рмаластың ө з ара салалас, сабақ тас, аралас кұ рмалас сө йлемдер болып бө ліиетіні. / Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінікті оқ ушылар санасы- на екі тү рлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі — ә ң гі- ме, байқ ау ә дістері арқ ылы; екіншісі — мұ ғ алімнің тү - сіндіруі, байқ ау ә дістері арқ ылы. Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік оқ ушыларғ а ә ң гіме, байқ ау ә дістері арқ ылы былайша мең гертіледі. Мұ ғ алім ө тілетін тақ ырыпты хабарлағ ан соң, мұ ны мең геру оқ ушылардың жай сө йлем синтаксисінен алғ ан біліміне байланысты екенін, жай сө йлемнің тү рлерін жақ сы білетіндер ғ ана бұ л тақ ырыпты ешбір қ иыншы- лық сыз ұ ғ а алатынын ескертеді.

Қ ү рмалас сө йлем

Жан сө йлем Кү рмалас сө йлем Кү рмаласу тә сілі

Жаң быр жау ды. Жер кө герді.

Кү н шық ты.

Мал ө ріске кетті. Бет каратпай- тын боран бол ды. Капан калағ а бармады.

Жаң быр да ж ауды, жер де кө герді. Кү н шық қ ан соң, мал ө ріске кетті.

Бет қ аратпайтын боран болғ ан- ды қ т ан, Қ апан қ алағ а бармады.

Менің касымда алты-ақ жауын- гер бар; жұ мыскерлер тө р- теу, баламен бесеу.

баяндауыштың тиянақ ты фор- масы

шылау арқ ылы

қ осымшалар ар- қ ылы

интонация арқ ы- лы

Оқ ушылар жоғ арыдағ ы сө йлемдердің бә рі де аяқ тал- ғ ан тиянақ тЫ бір жай ойды білдіретінін, сондық тан бар- лығ ы да жай сө йлем екенін, сонан кейін олардың қ айсы сы жалаң, жайылма, толымды, жақ ты сө йлемдер екенін айтып, олардағ ы тұ рлаулы мү шелерді (бастауыш пен баяндауышты) атайды. Мұ нан кейін орындалатын жұ мыстың тү рі — оқ ушы ларғ а жоғ арыда талданғ ан жай сө йлемдерден қ ү рмалас сө йлем қ ұ рату. Бұ л ү шін класқ а мынадай сұ раулар қ о йылады: 1. Кім да шылауын қ осып, бірінші мен екінші жай сө йлемдерден кү рделі бір ойды білдіретін сө йлем қ ұ рай- ды? 2. М ал қ ашан ө ріске кетті? 3. Неліктен Капан қ алағ а бармады? Соң ғ ы екі сү рақ қ а жауап бергенде, ү шінші мен тө р- тінші, бесінші мен алтыншы жай сө йлемдерді пайдалану керектігі ескертіледі. Оқ ушылар мынадай жауап қ айтарады: 1. Ж аң быр жауды да, жер кө герді. 2. Ж аң быр да жауды, жер де кө герді. 3. Кун шьіқ ты, мал ө ріске кетті. 4. Кун шық қ ан соң, мал ө ріске кетті. 5. Бет қ аратпайтын боран болғ андық тан, Капан қ алағ а бармады. Мұ ғ алім оқ ушылардың жай сө йлемдерден кү рделіойды білдіретін сө йлемдерді (қ ү рмалас сө йлемдерді) дұ рыс қ ұ растыра алғ анын, солардыц ішінен екінші, тө р- тінші жә не бесінші сө йлемдерді есте сақ тауды ескертеді. Сонан кейін таблицаның екінші, ү шінші графаларыныц бетіндегі қ ағ азды алып тастайды да, онан оқ ушылар қ ұ растырғ ан сө йлемдерді таптырады, қ ұ рмаласу тә сілдерін (жай сө йлемдердің орын тэртібі, шылау, қ осымшалар арқ ылы қ ұ рмаласқ анын) айтқ ызады. Бір окушыдан таблицадағ ы тө ртінші қ ұ рмаластың неше жай сө йлемнен қ ұ ралғ анын жә не олардың қ андай тә сілмен (бұ л кө рнекі қ ұ ралдың 3-графасында кө рсетілген) қ ұ рмаласқ анын айту талап етіледі. Оның жауабын тың дап болғ ан соң, оқ ушыларғ а ой корытындысын шығ ара алатындай жетекші сұ рақ тар қ ойылады: Жай сө йлем бір я бірнеше сө йлем мү шелерінен кұ ралып, бір тиянақ ты ойды білдіреді, ал қ ү рмалас сө йлем неден қ ұ ралады, қ андай ойды білдіреді? Бұ л сұ рақ қ а жоғ арыда талдағ ан мысалдарғ а сү йене отыра бір оқ ушы: — Қ ү рмалас сө йлем екі я бірнеше жай сө йлемнен кұ ралып, бір кү рделі ойды білдіреді деп жауап береді. Мұ ғ алім оқ ушы жауабының дұ рыстығ ын ескертеді де: — Қ ү рмалас сө йлемнің кү рделі ойды білдіруі — оның бірінші ө зіндік белгісі. /Кү рмалас сө йлемнің екі я онан да кө п жай сө йлемдерден жасалатыны — оның екінші ө зіндік белгісі. Тіл ғ ылымында қ ү рмалас сө йлем нің қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдерді қ ү рмалас сө йлемнің компоненттері деп атайды. Мұ нан былай біз де «қ ұ рма- лас сө йлемнің жай сө йлемі, сың ары, бө лігі» дегендердің орнына компонент деген сө зді қ олданамыз. Қ ү рмалас сө йлем екі я одан да кө п жай сө йлемдерден жасалады деудің орнына қ ү рмалас сө йлем екі я онан да кө п компо- ненттерден жасалады деп атайтын боламыз, — деп, оқ у- шылардың қ ү рмалас сө йлем жайында білегіндерін бір тү йіп қ ояды. Мұ нан кейін класқ а мынадай сү раулар қ ойылып, жауаптар алынады. Мұ ғ алім. Кө рнекі қ ұ ралдың 1-графасында берілген жай сө йлемдердің кез келгендерін былайша біріктіріп, Жаң быр жауды да, бет қ аратпайтын боран болды. Жер кө герген соң, қ ар кетті. Қ апан қ алағ а бармағ андық тан, мал ө ріске кетті деп айтуғ а жә не СОларды қ ү рмалас сө й лем деп тануғ а бола ма? Оқ ушылар. Жоқ, олай айтуғ а да, солай айтқ анмен, оларды қ ұ рмалас сө йлем деп тануғ а да болмайды. Мұ ғ алім. Неліктен болмайды? Оқ ушы. Жаң быр жауа сала, бірден бет қ аратпайтын боран болмайды. Қ ар кетпей тұ рып, жер кө гермейді. Малдың ө ріске кетуі бір адамның қ алағ а бармауына байланысты емес. Сондық тан да жоғ арыдағ ыдай етіп айтуғ а болмайды. Екінші сө збен айтқ анда, ол сө йлем дердің мағ ынасы бір-бірімен байланыспағ ан, сол себепті олар кү рделі ойды білдіре алмайды, қ ұ рмалас сө йлем болмайды. Мұ ғ алім. Дұ рыс. Сонымен, кез келген жай сө йлемдер қ ұ рмалас сө йлем жасай ала ма екен? Оқ ушы. Кез келген жай сө йлемдер қ ұ рмалас сө йлем жасай алмайды. Тек мағ ыналары бір-біріне байланысты ә рі жақ ын жай сө йлемдер ғ ана қ ұ рмалас сө йлем жа- сайды. Мұ ғ алім. Дұ рыс. Ал кез келген жай сө йлем қ ұ рмалас сө йлемнің компоненті бола ала ма? Оқ ушы. Мағ ыналары жақ ын жә не бір-біріне байла нысты жай сө йлемдер ғ ана қ ұ рмалас сө йлем жасай ала- тындық тан, солар ғ ана қ ұ рмаластың компоненттері бола алады. Мұ ғ алім. Дұ рыс. Мағ ыналары бір-біріне жақ ын ә рі бір-біріне байланысты жай сө йлемдер ғ ана қ ұ рмалас сө йлем жасай алады. Екінші сө збен айтқ анда, қ ұ рмалас сө йлемнің компоненттері бір-бірімен мағ ыналық байла- ныста болады. Бұ л — қ ұ рмалас сө йлемнің ү шінші ө зін дік белгісі. Дә л осындай жетекші сұ раулар қ оя отырып, сө йлем дерді талдату арқ ылы мұ ғ алім оқ ушыларғ а қ ұ рмалас сө йлемнің тагы да мынадай тө рт белгісін танытады: 1. Қ ұ рмалас сө йлем компоненттері бір-бірімен грам- матикалық байланыста болады. Ол байланыс косымша, шылау, компоненттердің орын тә ртібі, ө зіндік ннтонаң пясы арқ ылы байқ алады. 2. Қ ұ рмалас сө йлемнің эр компонентінің бастауышы (грамматикалық немесе логикалық ) мен баяндауышы болады. 3. Ж ай сө йлемнің атаулы тү рінен басқ алары қ ұ рма лас сө йлемнің компоненті бола алады. 4. Қ ұ рмалас сө йлемнің компоненттері ө здігінен аяқ - талғ ан, тиянақ ты ойды білдіре алмайды, тек біршама аяқ талғ ан ойды білдіреді, сондық тан да қ ұ рмалас сө йлемнің қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер ө здерінің жай сө й- лемдік қ асиетінен аздап болса да айрылады. Қ ұ рмалас сө йлемнің осындай ө зіндік жеті белгісінің ішіндегі ең негізгілері, оқ ушылардың ү немі есте сақ тауғ а тиістісі тертеуі: кү рделі ойды білдіретіні; компонентте- рінің мағ ыналарының жақ ындығ ы, байланыстылығ ы; компоненттердің ө з ара грамматикалық байланыста болатыны; қ ұ рмаластың бірнеше жай сө йлемнен жасалатыны. Сондық тан да қ ұ рмалас сө йлем анық тамасында осылардың қ амтылуын мұ ғ алім жіті қ адағ алайды. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а қ ұ рмалас сө йлемге анық тама бергізгенде, осы тө рт белгінің негізінде айтуды талап етеді. Анық тама беруге оқ ушылардың шамасы жетпей- тін класта тө мендегі анық таманы мұ ғ алімнің ө зі айтады: Кү рделі ойды білдіретін, мағ ына, грамматикалық форма арқ ылы байланысқ ан жай сө йлемдердің тіркесін қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Осы анық таманы асық пай-саспай, жайлап екі рет айтқ ан соң, оны оқ ушылар ү ғ ып алады. Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік беріп, оның ө зіндік белгілері мен анық тамасын оқ ушыларғ а мең герткеннен кейін, қ ұ рмалас сө йлем мағ ынасы мен тү лғ асына қ арай салалас, сабақ тас, аралас қ ұ рмалас болып ү шке бө лінетінһ у олардың ә рқ айсысына алдағ ы сабақ тарда ар найы тоқ талатынын ескертеді. Осылайша қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік ә ң гіме, байқ ау ә дістері арқ ылы, ойша қ орытудың индуктивтдедуктивті тү рімен оқ ушыларғ а мең гертіледі. Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік мұ ғ алімнің тү сінді- руі, байқ ау ә дістері арқ ылы былайша тү сіндіріледі. Алдымен мұ ғ алім оқ ушыларғ а мұ нан былай қ ұ рма- лас сө йлем синтаксисін оқ итындығ ын, бү л қ урстың мә ні мен мақ сатын кіріспе ә ң гімесінде тү сіндіреді де, осы са бақ та «Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінік» деген тақ ырып- тың ө тілетіндігін хабарлап, кө рнекі қ ұ ралды оқ ушылар ғ а тегіс кө рінетіндей етіп іледі. Кө рнекі қ ұ ралдағ ы ешбір графаның беті бү ркеліп жабылмайды. Мұ ғ алім кө рнекі қ ұ ралда- жазылғ андар- дың оқ ушылардың бә ріне тегіс кө рінетін-кө рінбейтінін сү райды да, жаң а материалды тү сіндіруге кіріседі. Мұ ғ алім жаң а материалды тү сіндіргенде, жоғ арыда айтыл ғ ан жү йемен, қ ұ рмалас сө йлемді жай сө йлеммен сал- ғ астыра отырып, қ ұ рмаластың ө зіндік белгілерін, анық тамасын танытады. Мұ ғ алім жаң а материалды тү сіндіргенде де, индук- тивті-дедуктивті тә сілді басшылық ка алады. Оқ ушылар дың сабақ қ а ынтасын арттыру мақ сатымен бірен-саран сұ рақ тар қ ойып, жауап қ айтарып отырады. Есте бола тын нә рсе, жаң а материалды тү сіндіру, байқ ау ә дісімен мең герткенде, ө тілетін материалдың мазмү нын мұ ғ алім нің ө зі айтып беруіне тура келеді. Сонымен, қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінікті оқ ушы лар санасына қ ашан, қ андай ә діспен тү сіндіру мұ ғ алім нің қ алауына, оқ ушылардың ө ткен материалдардан ал ғ ан білім кө леміне байланысты. Кластағ ы оқ ушылардың ө ткен материалдардан алғ ан білімі ө те жақ сы болып жә не олар ә ң гіме ә дісімен жаң а материалды мең геруге жаттық қ ан, дағ дыланғ ан болса ғ ана, балалар мұ ғ алімнің жетегімен қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сінікті саналы мең - гере алады. Мұ ғ алімнің уақ ытты дұ рыс пайдалануына кедергі жасамайды. Ал кластың ө ткен материалдан ал ғ ан білімі нашар болса, сабақ ты мұ ндай ә діспен тү сін діру тиімсіз, ө йткені білімі нашар оқ ушылар мұ ғ алімнің жетектегеніне ере алмайды, қ ойғ ан сұ рауларына жауап бермейді, жаң а материалғ а байланысты жаң а ой қ оры- тындысын шығ ара алмайды, соның салдарынан мұ ғ алім «Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сініктен» оқ ушығ а жоғ ары- дағ ы кө лемде теориялық білім бере алмайды; оғ ан уақ ыты жетпейді. Мұ ндай жағ дайда тү сіндіру ә дісі тиім ді. Бірақ бү дан мұ ғ алімнің тү сіндіруі тек оқ ушылар білімі нашарырақ класта ғ ана қ олданылады деген жаң ы- лыс қ орытынды шығ аруғ а болмайды. Ол ә діс оқ ушылар дың білімі жақ сы кластарда да ө те тиімді. Бұ л ә дісті қ олдана отырып та оқ ушылар белсенділігін арттыруғ а болады. Ол ү шін мұ ғ алім жаң а материалды тү сіндіру проң есінде оқ ушыларғ а бірен-саран сұ рақ тар қ ойып, олардың назарын сабақ қ а аударып отырады. Тү сіндіру ә дісін теориялық білім кө берік берілуге тиісті сабақ тарда қ олданғ ан жө н. «Қ ұ рмалас сө йлем туралы тү сініктен» оқ ушыларғ а теориялық білім бергенде, аздап грамматикалық талдау да қ олданылып отырылады, бірақ ол ө тілген материалдар арқ ылы ғ ана жү ргізілетін болғ андық тан, жаң а са бақ ты тү сіндірудегі негізгі оқ ыту ә дістерінің қ атарында аталынбады. Ө йткені қ ай материал болсын оқ ушыларғ а бір ғ ана оқ ыту ә дісімен мең гертілмейді, бірнеше оқ ыту ә дісін талап етеді. Алайда солардың ішінде сол сабақ та негізгі жә не кө мекші оқ ыту ә дістері болады. Қ ұ рмала сө йлем туралы тү сінік беруде ең негізгі оқ ыту ә дістері мү ғ алімнің тү сінігі, байқ ау, ә ң гіме ә дістері жә не ойша қ орытудың индуктивті-дедуктивті жолымен жоғ арыда баяндалғ ан жү йемен мең гертіледі.

⇐ Предыдущая 36 37 38 39 404142 43 44 45 Следующая ⇒