2. Мектепте жай сөйлем синтаксисінен берілетін білім мазмұны. Оның ұстанымдары мен әдіс тәсілдері

Жай сө йлем синтаксисі.

Адам ө з ойын білдіргенде тек сө збен ғ ана білдірмейді. Егер бір сө збен білдірсе, онда ой толық анық талмайды. Сондық тан сө здерді бір-бірімен байланыстыра отырып, ойын толық жеткізеді. Мысалы: Самсағ ан кө здің бә рі сені байқ ағ ан, бә рінде ү н жоқ —деген сө йлемде, айтылғ ан ой «жұ рттың бә рі бір кісіге қ арап, ү н шығ армай тың дап тұ р»- дегенді білдіреді. Осы ойды тек жекелеген сө здер мен беруге болмайды, ондай жағ дайда айтылар ойдың жү йесі бұ зылары анық. Адам бір — бірімен тілдеседі. Тілді коммуникативті малдайта қ олданылмайтындық тан, адамның миында бірнеше сө здер ө зара мағ ынасын, байланысып, сө йлеу процесінде тү йдектелген, сө здер негізінде қ ұ ралғ ан сө з тіркесін «сө йлемді» қ азақ тілі ғ ылымында синтаксис ғ ылымы қ арастырады.

Синтаксис /грекше- «Syntaxsis» - қ ұ ру, тә ртіп/ грамматикалық марфология саласымен тығ ыз байланысты, сө здердің ө зара тіркесу қ абілеттерін байланысу формалары мен тә сілдерін, сө йлемнің қ ұ рамын жә не оның тү рлерін зерттейтін грамматиканың бір бө лігі.

Синтаксис ғ ылымының зерттеу аясын А. Шахматов «сө здегі ойды табатын тә сілдерді зерттейтін грамматиканың саласы ретінде анық таса, Ф. Фортунаитов «Сө йлем ішіндегі сө здердің қ ызметі мен тұ лғ асын зерттейтін грамматикалық тарауы ретінде таниды. М. Балақ аев Синтаксис сө з тіркесін сө йлемді, олардың тү рлерін, сө йлем мү шелерін жә не басқ а синтаксис формаларды адамның ойын білдіру грамматикасының тә сілдері ретінде, ө зара байланысты категориялар ретінде қ алыптастырады» - деп атап кө рсетеді. Осы пікірлер негізінде синтаксис ғ ылымының зерттеу аясы екі жақ тама тү сіндіріледі.

1Нақ тылы процестің пайда болуын зерттейтін жасау қ ұ ралдары
мен қ ағ идалары тү сіндіріледі.

2Сө йлеу процесінің пайда болуын зерттейтін грамматиканың бір
саласы. Онда сө йлем ішіндегі мен сө здердің ү йлесуі, сө йлемнің
жалпы қ асиеттерін зерттейді.

Синтаксис ғ ылымының единицасы болып сө з тіркесі алынады. Осығ ан байланысты синтаксис ғ ылымы екі тараудан тұ рады. Сө з тіркесінің синтаксисті. Мұ нда сө здердің байланысу тә сілдері, формалары жә не тү рлері зерттелінеді. Тіл қ арым- қ атынас жасаудың қ ұ ралы да, сө йлем қ арым -қ атынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы ә р алуан, ә р қ илы болғ андық тан соларды айту ү шін жұ мсалатын сө йлемдер. Олардың қ ұ рамы да ә р тү рлі болады. Сө йлем қ ұ рамындағ ы сө здің саны аз болуы, кө п болуы, ой ерекшелігін, стиль ерекшелігімен байланысты.

Сө йлемде грамматикалық мағ ыналарғ а ие болып, синтаксистік қ ызмет атқ арып тұ ратын сө здерді сө йлем мү шелері дейміз. Жай сө йлемдер қ ұ ралдық ерекшелігіне қ арай жалаң жә не жайылма болып бө лінеді. Жалаң сө йлем бастауыш пен баяндауыштан не оның біреуінен қ ұ ралады.

Ал, сө йлем қ ұ рамына бастауыш, байндауыштан басқ а тұ рлаусыз мү шелер не олардың бірі болса, сө йлемнің іргесі кең іп, ол жайылмағ а айналады. Мысалы: Жел ө ршелене тү сті. — жалаң. Ызғ арлы жел ө ршелене тү сті — жайылма. Толқ ын кү шейді — жалаң. Тең іздің толқ ыны кешке таман кү шейеді — жайылма.

Сө йлем қ ұ руғ а негіз болатын мү шелер тұ рлаулы мү шелер — сө йлем атауының грамматикалық ұ йытқ ысы. Ал тұ рлаусыз мү шелер тұ рлаулы мү шелердің маң ына топталып, не тікелей соларды, не, бірін- бірі, не, бірін-бірі анық тап толық тап, растап тұ рады. Мысалы: Шығ ысқ а қ арай беттеген ү лкен кеме толқ ынды тең ізді тіліп келеді. Бұ л сө йлемнің бастауышы - кеме, баяндаушы- тіліп келеді. Олардан басқ а мү шелер сол екеуінің маң ына біріне-бірі бағ ынып барып, не тікелей бастауышқ а, не баяндауышқ а бағ ынғ ан. Тұ рлаусыз мү шелер - толық тауыш, анық тауыш, пысық тауыш болып ү шке бө лінеді.

⇐ Предыдущая 34 35 36 37 383940 41 42 43 Следующая ⇒