3. Шығарманың сюжеттік-композициялық желісіне талдау жасаудың жолдары

Кө ркем шығ арманың композицияссы мен сюжеті.

Композиция (латынша сomposito-қ ұ растыру, қ иыстыру)-кө ркем шығ арманың қ ұ рылысы.

Композиция, сө з жоқ, сюжетпен тығ ыз байланысты: сюжет те, композиция да ә деби шығ арманың мазмұ нын кө ркем жинақ тап, мазмұ нды пішінге кө шірудің қ ұ ралы. Сюжет-сюжет болу ү шін оның барлық кезең -кезең і тү п-тү гел белгілі бір композициялық жү йеге тү сіп, бірлік табуы қ ажет.

Сюжет композицияның осындай ө зара бола тұ ра олардың бір-бірінен ө згешелігі де болады.

Екіншіден, композиция сюжеттің ө рбу кезең дерін жү йеге тү сіріп қ ана қ оймайды, сюжеттен тыс нә рселерді де ө зара қ июластырып, белгілі бір арнағ а салады.

Сюжетті шығ армадағ ы оқ иғ а желісін, адамдардың арақ атынасын, образдар жү йесін қ алыптастыруда сірескен қ ағ ида жоқ. Ә р суреткер ө з шығ арманың сюжетін ө з қ алауынша қ ұ рады. Демек; сюжеттің композициялық бітімі ә р шығ армада ә р тү рлі болуы мү мкін. Қ алай болғ анда да кез келген шығ армада сюжеттің табиғ и басталу (экспозициясы), байланысы (заявка), дамуы (ситуация), шарық тауы (кульминация), шешімі (развязка) болады.

Сюжеттің басталуы (латынша-дә йектеме) оның кіріспесі іспетті; мұ нда ә деби қ аһ армандар ө зара қ арым-қ атынасқ а кө шпас бұ рынғ ы хал-жағ дай, тіршілік, қ оғ амдық орта, болашақ қ ақ тығ ыстар алаң ы, оқ иғ алар орны суреттеледі. Экспозицияның бір ерекшелігі-ол шығ арманың сюжеттік желісіндегі ө мірлік тартысқ а тә ікелей ық пал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мең зеу, дерек, дә йек тү рінде ғ ана қ алды.

Сюжеттік байланыс-адамдар арасындағ ы ә рекеттің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығ арма арқ ауындағ ы негізгі оқ иғ аның ә уелгі туындау себебі секілді. Демек, байланыс экспозициясындай емес, шығ арманың сюжеттік желісіндегі ө мірлік тартысқ а тікелей ық пал жасайды, оқ иғ аны ө рбу жолына салады.

Сюжеттік даму адамдардың ө зара қ арым-қ атынасынан, қ имыл-ә ркетінен туғ ан тү рліше жағ дайларғ а, шиеленістіре байланысты. Шебер суреткердің қ олынан шық қ ан ширық қ ан, шиыршық атқ ан серіппелі шиеленістер шарық тау шегіне жетеді.

Шарық тау шегі (латншы-шың )-сюжеттік дамудың ең жоғ арғ ы сатысы; адамдар арасындағ ы қ имыл-ә ркеттің мейлінше кү шейіп, ө рбіп жеткен жері, шығ армалардағ ы драмалық тартыстың ө рістеп шық қ ан биігі. Шығ арма сюжетін кү ллі кезең -кезең імен тұ тастырып, белгілі біл бү тіндікке, ү ндестікке ә келіп тұ рғ ан композицияның ең жауапты тұ сы осы. Сайып келгенде, сюжеттік шарық тау-шығ армада суреттелген барлық шындық қ ұ былыстар мен ө зекті оқ иғ алардың шоғ ырлану шоқ тығ ы.

Шешім-суреткердің ө зі суреттеп отырғ ан ө мір шындығ ына шығ арғ ан «ү кімі», адамдар арасындағ ы қ арама-қ арсы тайталастардың, кү рделі кү рестердің бітуі; тү рліше тағ дырлар тартысынан туғ ан нақ ты кө ріністердің соң ғ ы сахнасы.

Шығ арма сюжетінің шешімі-оның идеялық -кө ркемдік шешімі. Шығ армада қ ақ тығ ыстар неғ ұ рлым кү шті болғ ан сайын, сюжеттік шешім де соғ ұ рлым мық ты болады.

Сонымен, сюжеттік дамудың жоғ арыда айтылғ ан кезең -кезең дерін тә ртіпке салып, реттеп, қ иыннан қ иыстырып тұ ратын нә рсе-шығ арманың композициясы.

Композиция-ә деби шығ арманың қ ұ рылыс, оның ү лкен-кішілі бқ лім-бө лшектерінің бір-бірімен қ исынды тү рде қ июластырып, ә р тү рлі тә сілмен байланыстырылғ ан тұ тастық -бірлігі. Шығ арманың қ ұ рылысы шымыр болуы, бас-аяғ ы жеке тараулары жнақ ы келуі жекелеген бө лімбө лшектердің орынды жалғ асуына байланысты.

Ә деби шығ арманың композицялық қ ұ рылысының ұ тымдылығ ы сө з болатын мә селелерді, суреттелетін жағ дайларды, кейіпкерлердің іс-ә рекетін талғ ап таң дай білу, оларды екшеп, сұ рыптап алу, қ исынын тауып қ июластыра білу шеберлігіне байланысты болады жә не бұ л-жазушының қ андай шиеленіскен жағ дай болса да тү йінін тауып, ақ пен қ араны ажыратып, не нә рсенің мә ніді, маң ызды екенін тү сінетін кө регендігіне байланысты болады.

Композицияның кө ркемдік қ уатылығ ы--ә деби шығ армада не айтылғ андығ ы қ андай маң ызды болса, нені қ ай (кезде) айту, ә ртү рлі жағ дай, уақ иғ аның, іс-ә рекеттің қ айсысын кейінірек баяндау-бұ лардың да мә ні ү лкен. Айталық, басты кейіпкер шығ арманың ө н бойында ү лкен жігерлілік, алғ ырлық танытып келіп, ал енді ең соң ында ө мірден торығ ып, тү ң ілгендей болса, бұ дан туатын ә сер бір тү рлі де, егер осындай торығ у, ө зін ә лісз сезіну шығ арманың орта тұ сында болып, кейіпкер қ айта сергіп, серпіліп, ө зінің ширақ, кү рескер қ алпына келген болса, шығ арманың соң ында ол осындай кү йде болса, мұ ның оқ ырманғ а ә сері мү лде басқ аша болатыны тү сінікті.

Ә деби шығ армадағ ы жеке бө лім, тараулар оқ иғ алардың астас, жалғ астығ ы, кейіпкердің ортақ тығ ы арқ ылы бірігіп, тұ тасып жатады. Композициялық тә сілдер алуан тү рлі. Солардың іінде екі нә рсені салыстыра суреттеу немесе қ арама-қ арсы қ ойып суреттеу жиі кездеседі. Бұ ларғ а қ оса, шығ арманың композициялық қ ұ рылысын белгілеуде елеулі орын алатын ерекшеліктер: уақ иғ а автордың, автордан басқ а бандаушының атынан айтылуы немесе кейбір тұ старда болғ ан жағ дайлар шығ армадағ ы кейіпкерлердің кө зімен кө рген қ алпында алынып, соның ұ ғ ым-тү сінігі арқ ылы берілуі.

Емтихан билеті № 24

⇐ Предыдущая 32 33 34 35 363738 39 40 41 Следующая ⇒