1.Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары мен іс-әрекеті.

2. Қ азақ тілін оқ ытудың арнайы ұ станымдары: жалпы ә дістемелік жә не жеке ә дістемелік. Қ азақ тілін оқ ытудың ұ станымдары

Қ азақ тілі ә дістемесі - ана тілін ұ ғ ынудың заң дылық тарын, тілдің қ ыры мен сырын балағ а ү йретудің жолдары мен қ ұ ралдарын зерттейтін педагогика ғ ылымының бір саласы. Педагогика ғ ылымының дидактика саласы оқ ыту; ұ станымдарын, оқ уды ұ йымдастырудың алуан тү рлі ә діс-тә сілдерін, білімді игертудің ең тиімді, ұ тымды жолдарын, іскерлік пен дағ дыны қ алыптастырудың амалдарын зерттейді. Сабақ ү стінде, тақ ырыпты мең герту барысында мұ ғ алім дидактиканың оқ ыту, білім беру жө ніндегі теориялық қ ағ идаларына сү йенеді. XVIII ғ асырда ө мір сү рген ә йгілі чех педагогі Ян Амос Коменский дидактика саласында ең бек етіп, кейінгі ұ рпақ қ а ө шпес із қ алдырды. Педагогтің " Ұ лы дидактика" ең бегінен кейінгі ұ рпақ қ а ө неге болатындай сө здер орын алды. Кейбір педагогтар баланың сезім қ абілетін ескермей, оның ақ ылын дамытуды ғ ана кө здеген. Оқ ыту мен тә рбиелеудің бұ л тә сіліне Я. А. Коменский қ арсы болды. Ол ә р тү рлі сыртқ ы ә серлерді адамның қ абылдауы сезімнен басталатындығ ын ө з ең бегінде айтқ ан. Оқ у- тә рбие жұ мысының негізгі ә дісі - баяндау мен сө зге қ ұ рылғ ан бақ ылау емес, дидактика заң дарын терең қ олданып, жаттық тыру, яғ ни білімді іскерлік негізінде мең геріп, оны дағ дығ а айналдыру. Осы тұ рғ ыда Я. А. Коменскийдің мектепті жаттығ у орнына балауының маң ызы зор. Ол: " Білімнің негізі зат пен қ ұ былыстың ө з табиғ атынан алынсын. Ұ стаз аз сө йлеп, шә кірт кө п ү йренетін болсын. Тә ртібі жоқ мектеп сусыз диірменге ұ қ сайды. Білімнің негізінде ә демі зат, кө ркем текст содан соң талдау, аяғ ында қ орыту тұ рады" - деген дидактикалық қ ағ идалары осы кү нге дейін ө зінің қ ұ нын жойғ ан жоқ. Я. А. Коменскийдің идеясын одан ә рі жалғ астырғ ан орыс педагогі К. Д. Ушинский ана тілін мектепте оқ ылатын пә ндердің негізгісіне тең еп: " Ана тілін толық мең гермеген бала тарихты, географияны, жаратылыстану ғ ылымдарын жә не математиканы ү йренген кезде теореманы немесе математикалық есепті ө з сө зімен айтып бере алмайтын кү йге ұ шырайды. Ана тілі басқ а пә ндердің бә ріне қ атысы бар жә не олардың нә тижелерін ө зіне жинастыратын басты, ө зекті пә н екені енді тү сінікті емес пе? " - деген болатын. К. Д. Ушинский оқ у материалын мең геруде ә ң гіме, салыстыру, пысық тау, бекіту сияқ ты ә дістерді тиімді қ олданудың жолдарын кө рсетеді. Дидактика - педагогика ғ ылымының білім беру жә не оны оқ ыту теориясын қ арастыратын саласы. Ол білімнің мазмұ нын, ғ ылыми негізін, оқ ыту ә дістерін зерттейді. Нені оқ ыту керек, қ алай оқ ыту қ ажет деген сұ рақ тарды шешіп отырады. Осы мә селелер женінде ө зінің ұ станымдарын белгілейді. Қ азақ тілін оқ ыту жө ніндегі ә діскер-ғ алымдардың ең бектерінде дидактикалық ұ станымдардың бірнеше тү рлері қ амтылғ ан. Б. Қ ұ лмағ анбетова дидактикалық ұ станымдардын сегіз тү рін, атап айтқ анда, оқ ытудың ғ ылыми ұ станымын, жү йелілік ұ станымын, материалды дұ рыс орналастыру ұ станымын, алдын-ала болжау ұ станымын, саналылық ұ станымын, оқ ытудың берік, тиянақ ты болу ұ станымын; теория мен практиканы ө мірмен байланыстыру ұ станымын, оқ ытудың кө рнекілік ұ станымын ұ сынады. С. Қ азыбаев балаларды тә рбиелеу ә рі дамыту, оқ у материалын саналы мең герту, ғ ылыми дұ рыс білім беру, білім, білік, дағ ды беріктігі, тү сініктілік, кө рнекілік, оқ ушылардың оқ у ең бегінде кө рсеткен белсенділігі мен ө здік жұ мысы, білімнің жү йелілік жә не бірізділігі, оқ ытудың сабақ тастығ ы ұ станымдарын -барлығ ы тоғ ыз ұ станымның қ ажеттігін айтады. Ә діскердің ұ сынғ ан сабақ тастылық ұ станымы Б. Қ ұ лмағ анбетова ұ сынғ ан алдын-ала болжау ұ станымына ұ қ сас. Дегенмен, айырмашылығ ы да бар. Бұ л екі ұ станым да алдың ғ ы сабақ та ө тілген материалдың толық тырылатынын ескертеді. Бірақ, алдын-ала болжау - алдың ғ ы сабақ та оқ ытылатын материалды мең гертудің тиімділігін алдын-ала болжап, бастауыш сыныптарда ө тілген тақ ырыптар жоғ ары сыныптарда толық тырылып ө тілетініне сү йенеді. Ал сабақ тастық ұ станымында ә р кү н, ә р тақ ырып, ә р бө лім бір-бірімен сатылап байланысады. Ә. Исабаев ұ станымдарды ғ ылыми, жү йелі, кө рнекілік, саналылық пен белсенділік, теорияны практикамен байланыстыру, тү сінуге жең іл қ олайлылық, оқ ушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұ станымдары деп топтастырады. Ә діскер ұ сынғ ан оқ ушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұ станымы басқ а ә діскерлердің ең бектерінде кездеспейді

а) Қ азақ тілін оқ ытудың ғ ылымилық ұ станымы

ә ) Жү йелілік ұ станымы
б) Кө рнекілік ұ станымы

в) Саналылық пен белсенділік ұ станымы
г) Тероияны практикамен байланыстыру ұ станымы
ғ ) Тү сінуге жең іл қ олайлылық ұ станымы
д) Оқ ытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұ станымыЗаман талабына сай оқ ыту принциптері іздеуді, зерттеуді қ ажет ете береді. Қ азақ тілін оқ ытудың ғ ылымилық ұ станымы Қ азақ тілінің негізгі салаларын оқ ыту да ғ ылыми фактілерге, дә лелдеулерге, ұ ғ ымдарғ а, екінші сө збен айтқ анда, ғ ылыми принципке негізделеді. Профессор Ә. Исабаев: «Оқ ушыларғ а берілетін тілдік мә ліметтер тө мендегі ө лшемге сә йкес болуы қ ажет: Мең герілетін объектінің термині анық болуы қ ажет, мә селен тө ртінші жә не бесінші сынып оқ ушыларына берілетін жә не онымен таныстырылатын терминнің аясын аса ғ ылыми дә режеде кең ейтіп беруге болмайды: айталық дауысты дыбыстарды – вокализм деп, дауыссыз дыбыстарды – консонантизм деп тү сіндіруге келмейді. Сондай-ақ қ осынды дауыстыларды – дифтонгит деп тү сіндіруге болмайды. Сондық тан да қ азақ тілінен нақ тылы білім беруде, сол сынып дең гейіне ғ ана сиятын терминдерді ғ ана пайдалануғ а болады», - дейді. Сонымен қ атар мең герілетін тақ ырыптарды ө зіндік белгілерінің, анық тамалар мен ережелерінің, берілетін практикалық дағ дылардың дә л, анық болуы мектеп оқ ушыларының тілдік материалды жан-жақ ты тү сінуіне септігін тигізеді. Сө йтіп, қ азақ тілін оқ ыту барысында оқ ытушы берілетін білімнің (тақ ырыптың ) ғ ылыми жағ ына, оның зерттелуі, тарихи даму ерекшелігі, ғ ылыми фактілер, анық тамалар, терминдерді оқ ушылардың жас ерекшелігіне қ арай тү сінікті айту арқ ылы жү ргізеді.
Жү йелілік ұ станымы
Қ азақ тілін оқ ытуда оқ ытушының бірінші басшылық қ а алатыны - ә р сыныптың жас ерекшелігіне байланысты білім кө лемінің бір жү йеде берілуі. Бағ дарламада берілген материалдың орналасу жү йесі бастауыш сыныпта, орта жә не жоғ арғ ы сыныпта кө рсетілген. Берілген материалдар сабақ таса отырып, толық тырылып, кең ейтіліп, сатыдан сатығ а ө ткен сайын терең деп ғ ылыми жағ ынан байып отырады. Мысалы: 6-сыныпта «Зат есім» тақ ырыбы бойынша алдымен анық тамасы, сұ рақ тары, мағ ыналары, тү рлері оқ ытылса 7-сыныпта «Зат есімнің тү рленуі» тақ ырыбымен толық тырылады. Яғ ни, зат есімнің кө птелуі, тә уелденуі, септелуі, жіктелуімен сабақ тастырылады. Бағ дарламада кө рсетілген тә ртіптелген ө зара байланысты білім жү йесі ғ ана жас ұ рпақ қ а іс жү зінде пайда келтіріп, ә рі қ арай білімді терең игеру жү йесіне тү седі.. Сондық тан оқ ушығ а оқ ытылуғ а тиісті тілдік мә ліметтер ә бден ойластырылғ ан, тілдің табиғ атына сай, олардың бір-бірімен байланыстылығ ының негізінде берілуі керек. Жү йелілік принципі жаң а материалды тү сіндіруде, білім мен дағ дыларды бекітуде, біріккен сабақ қ ұ рылымында, білім мен дағ дыларды тексеруде, пысық тау мен қ айталауда, ү й тапсырмасын беруде жә не оны тексеріп, еске тү сіруде іске асырылады.
Кө рнекілік ұ станымы

Кө рнекілік принципі пә нді оқ ыту ісінде ө те маң ызды орын алады, тілді оқ ытуда ерекше қ ызмет атқ арады. К. Д. Ушинский таныс емес бес сө зді қ аншама қ айталап қ иналатын оқ ушы сурет арқ ылы кө рсетілген жиырма сө зді лезде ү йреніп алады деп бекер айтпағ ан. Он рет айтқ аннан бір рет нақ тылы кө рсеткеннің пайдалы екеніне ешкім де таласпайды. Сондық тан мұ ғ алім қ азақ тілі сабағ ында кө рнекілікті ө те ұ тымды қ олдануы қ ажет.
Кө рнекілік принципі оқ ушылардың қ азақ тілінен берілген білімді кө рнекілік арқ ылы оқ ытуғ а бағ ыт береді. Ең алғ аш оқ ытудағ ы кө рнекілік туралы айтып, қ ұ нды пікір қ алдырғ ан Я. А. Коменский болатын. Оның кө рнекілік туралы айтқ ан " Алтын ережесінде": "... бала сезімі қ абылдай алатын нә рселердің барлығ ын сезім ә серлерін туғ ыза білдірген жө н: кө руге болатынды кө зге кө рсет, естуге болатын нә рсені қ ұ лақ қ ойып тың дасын, иісін иіскеп білсін, дә мін татып кө рсін, қ олына ұ стап нә рсенің қ атты, жұ мсақ тығ ын, т. б. байқ асын... " - деген болатын /Я. А. Коменский. " Ұ лы дидактика" /. Оқ ушы казақ тілінен берілген білімді /схема, таблица, плакат, сурет т. б. / кө ріп қ ана қ оймайды, арнаулы сұ рақ тарғ а жауап іздеп, ең маң ызды қ асиеттерін білуге ұ мтылады. Кө рнекіліктің тү рлері кө п. Ә р тақ ырыптың ың ғ айына қ арай кө рнекілікті таң дауғ а болады. Кө рнекіліктің тү рлерін педагогиканың дидактика тарауында кө рсеткен.
Жаратылыс кө рнекілігі. кептірілген ө сімдіктер, хайуандар мен қ ұ стардың тұ лыбы, минералдар жә не т. б. жатады. Оқ ушыларды табиғ атқ а экскурсияғ а апару арқ ылы шағ ын ә ң гіме, мазмұ ндама, шығ арма жаздыру;
Заттар жә не бейнелеу кө рнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет, портреттер, архитектура, кескіндеме жә не мү сін ү лгілері, жер бетінің бедері т. б.
Символикалық кө рнекілікке карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы кестенің бірнеше тү рлері бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақ ырыптық, графикалық кестелер.
Экранды - динамикалық кө рнекілік шындық дү ниені бейнелейді. Олар: диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқ у киносы, оқ у теледидары.
Дыбысты техникалық кө рнекілікке грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқ абылдағ ыштар жатады. Кө рнекі қ ұ ралдар оқ у материалдарын, ә сіресе, теориялық ережелерді есте жақ сы сақ тау жә не жең іл тү сіну ү шін қ олданылады.

Саналылық пен белсенділік ұ станымы
Мектеп оқ ушыларына қ азақ тілінен білім беру барысында олардың саналы тү сіну қ абілеті дамытылып отырылады. Тілдік фактілерге байланысты мә ліметтерді оқ ушылар жаттанды тү рде емес, саналы тү рде мең геруі керек. Саналы тү рде мең геру ү шін мынадай жұ мыс тү рлері іске асырылады: 1) Тілде берілетін мә ліметтерді жеке тү сіндіріп, ол мә ліметтерді ө з тү сінігі бойынша айтқ ызып отыру. Тү сіндіру кезінде объектілердің ө зіндік белгілері толық қ амтылуы қ ажет; 2) Тү рлі жаттығ у жұ мыстарын жү ргізу арқ ылы оқ ушылар тапсырманы еркін орындау керек; 3) Кү нделікті, тоқ сандық жә не жылдық қ айталаулар кезінде ө ткен материалдарғ а байланысты сұ рақ тарғ а толық жауап болуы тиіс; 4) Орфография мен орфоэпияғ а байланысты дағ дыларды шартына қ арай орындай білуі керек; 5) Кү нделікті ө мір қ ажетіне қ арай практикалық дағ дыларды саналы тү рде мең геруі керек. Білімді саналы мең герту - мұ ғ алімнің білімдарлығ ы, тү сінігінің айқ ын дә лдігі, жеткілікті тү сіндіруінен кө рінеді. Білімді саналы мең герген оқ ушы ө з белсенділігін оқ удың бү кіл барысында кө рсете алады. Саналы кө зқ арас білімді саналы мең герумен бірге, оқ ушының іскерлік пен дағ дыны саналы мең геруге қ алыптастырады. Бұ л принцип - қ ағ ида, қ азақ тілінен беріліп отырғ ан білімді шеберлікпен айқ ын да, анық тү сіндіргенде, таным процесінің аяқ талу барысында /жаң а білімді тү сіндіргеннен кейін/ белсенділік танытады.
Тероияны практикамен байланыстыру ұ станымы Мектепте қ азақ тілінен алынғ ан теориялық білімді кү нделікті ө мір қ ажетіне қ олдана білу теорияны практикамен байланыстыру принципі болып табылады. Оқ ушыларғ а қ азақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағ дылар беріледі. Осы алғ ан білімдерін кең ейте отырып, оны кү нделік ө мір қ ажетіне жаратады. Оқ ушыларғ а диалогтық сө йлемді мең гертумен бірге монологтық сө йлеу де ү йретіледі. Оқ ушылар ауызша мазмұ ндаудың бірнеше тү рлерін де мең гереді. Сонымен бірге ауызша жә не жазбаша тілін дамытуғ а, жылдам ә рі саналы мә нерлеп оқ уғ а, ә ртү рлі баяндамалар жасауғ а жә не іс қ ағ аздарының алуан тү рлерін жазуғ а дағ дыландырылады. Қ азақ тілінен берілетін теориялық білім мына сияқ ты практикалық мақ саттарды жү зеге асырады: 1) тілден алғ ан теориялық білімін ауызша жә не жазбаша мақ сатта қ олдана білу; 2) тү рлі талдаулар жасай білу; 3) орфография мен орфоэпиядан алғ ан білімді ауызша жә не жазбаша тү рде сауатты іске асыру.

Тү сінуге жең іл қ олайлылық ұ станымы

Дидактиканың тү сінуге жең іл қ олайлылық принципінің де маң ызы зор. Бұ л сабақ тың алғ ашқ ы кү нінен бастап ү немі сақ талуғ а тиісті. Мысалы, алғ ашқ ы ү йретілетін сө зді таң дауда бір буынды сө зді ү йрету мен кө п буынды сө зді ү йретуді салыстырып, оқ ушы оның қ айсысын тез ү йренеді деген сұ рақ қ а тә жірибелі мұ ғ алімдер бір буынды сө зді оқ ушы тез ү йренеді деп жауап береді. Бұ л алғ ашқ ы сабақ тарда қ олданылса, сол қ алыпта қ алуы мү мкін емес. Себебі барғ ан сайын оны кү рделендіру принципін ұ стану керек. Бұ л – бір сыныптағ ы ә р сабақ та, ә р сыныпқ а кө шкен сайын тілдік материалды оқ ыту процесінде қ олданылатын принцип.
Бұ л принцип оқ ушылардың жас ерекшеліктерін, білім дә режесі мен сынып тү рлерін ескере отырып, мұ ғ алімнің тү сіндіруі, оқ улық тілі жә не оның баяндау желісі сияқ ты ү ш тү рлі ерекшеліктерді басшылық қ а алады. Қ азақ тілінен берілетін теориялық білімнің анық тамалары мен ережелері, терминдері мен ө зіндік белгілері, жасалу жолдары мектеп оқ ушыларының қ абылдау, ойлау сияқ ты психикалық қ асиеттеріне лайық ты тү сіндіріледі. Тү сінуге жең іл қ олайлылық принципін іске асыруда мұ ғ алім мынадай ә дістемелік жү йені пайдаланады: Алдымен қ азақ тілінен тақ ырыптарды дә л таң дап алып, оны жең іл мысалдармен тү сіндіреді; тілдік тақ ырыптардың ө зіндік белгілерін анық тайтын мысалдар кө рсетіп, оларды талдайды; тақ ырыптың ө зіндік ерекшеліктерін оқ ушыларғ а айтқ ызып, ауызша мысалдар келтіртеді; бұ л мысалдарына талдау жасатады; талдау ү стінде тақ ырыптың ө зіндік белгілерін саралап айтқ ызып, қ орытынды пікір шығ аруғ а тө селдіреді.
3. Қ азақ ә дебиетін оқ ыту ә дістемесінің басқ а ғ ылым салаларымен байланысы

Емтихан билеті № 6

Алғ ашқ ы ұ лттық мектептері:

Отырардағ ы татар мектебі (1744), Омбыдағ ы азиат мектебі (1786), Омбыдағ ы ә скери училище (1813). Мұ сылман мектептері (1836). Орыс қ азақ мә дени қ атынастары Қ азақ станның Ресейге қ осылуының басталуымен байланысты. Осы тарихи оқ иғ амен қ азақ халқ ының арасында діни емес білім берудің тарауының алғ ашқ ы қ адамдары байланысты болып табылады.
ХҮ ІІІ ғ. орыс дворяндарының жағ дайының артуымен осы таптың мақ саты ү шін білім беру саласында кө птеген шараларды іске асырғ аны белігілі. Мә селен, 1741 жылы қ ұ рылғ ан ә скери кадет корпусы жабық сословиелік-дворяндық оқ у орындарының бастамасы болды. Олар дворян балаларын ә скери жә не азаматтық борышын ө теуге даярлауды қ амтамасыз ету қ ажет болды.
Дворян мә дениетінің орталық тарының бірі бола отырып, кадет корпустары Ресейдің ұ лттық шет аймақ тарында, оның ішінде Қ азақ станда, ағ арту ісін таратуда белгілі ә сер етті.
1744 жылы Орынборда татар мектебі ашылды, онда ә скери лауазымды адамдардың балалары оқ ыды. Бұ л мектепті бітіргеннен кейін кең се қ ызметкерлері, кеден ісі чиновниктері жә не аудармашылар мамандық тары бойынша қ ызмет атқ арады.
Осы мақ сатта 1786 жылы Омбыда «азиялық мектептің » негізі қ аланды. 1836 жылы «азиялық мектеп» жабылып қ азақ балалары ү шін мұ сылман мектебі ашылды. ХІХ ғ асырдың бірінші жартысында Қ азақ стан қ алаларында ә скери училищелер ұ йымдасты, оғ ан қ азақ ақ сү йектері мен байларының балалары қ абылданды.
1813 жылы Омбыда Сібір казактарының ә скери училищесі ашылды, ал 1927 жылы Орынборда-Неплюев ә скери училищесі жұ мыс істеді.
Сө з жоқ, осындай ә скери училищелердің қ ұ рылуы белгілі мақ сатты кө здеген болатын-ды. Патша ө кіметі ең алдымен ақ сү йек сұ лтандардың, байлардың жә не ә кімшілік аппаратының чиновниктерінің жә не ә скери мекемелердің Қ азақ станда патша ө кіметінің отарлау саясатын жү ргізуге қ абілетті балаларынан даярлауғ а ұ мтылды.
Орынбор жә не Омбы ә скери училищелері қ азақ тардың ү стем тап ө кілдерінің арасында орыс мектебіне жә не орыс біліміне деген қ ызығ ушылық арта тү сті. Орынбордағ ы Неплюев ә скери училищесі Омбыдағ ы Сібір казактарының ә скери училищесі кейіннен Орынбор Неплюев жә не Омбы кадет корпустарын қ ұ руғ а негіз болды. Олар Қ азақ станда орыс білімін таратуда ерекше роль атқ арды.
Орынбордағ ы Неплюев атындағ ы кадет корпусы 1844 жылы ашылса, Омбы кадет корпусы 1847 жылы ашылғ ан болатын-ды. Ә скери училищелерді кадет корпустарына айналдырудың негізгі себебі «қ ұ рметті қ азақ тардың » арасынан Ресейге қ осылғ ан қ азақ даласын басқ ару ү шін сауатты, оқ ығ ан адамдарғ а деген қ ажеттіліктің артуына байланысты болып табылады.
Бө кей Ордасын зерттеуші ғ алымдар А. Харузин, А. Евренов, Г. С. Карелин, В. Ф. Шахматов, А. Е. Алекторов, С. М. Граменицкий жә не т. б. ө з ең бектерінде осы ө лкенің халық ағ арту ісін дамыту тарихы туралы кө птеген бай материалдар береді.
Бө кей ордасында Ресеймен экономикалық жә не саяси байланыстың кү шеюі де сауатты адамдарды кө птеп қ ажет етті. Бө кей ордасының ханы Жә ң гір ел басқ ару ісіне білімді жастарды кең інен қ атыстыра отырып, ескі рулық, старшиналық, сұ лтандық басқ ару жү йесінің тү п тамарына балта шабуды ойлады. Сондық тан да ол ө з саясатын жү зеге асыруды білімді жастарғ а арқ а сү йеуді қ ажет деп тапты.
Бө кей Ордасының білім беру тарихын зерттеген белігілі қ азақ стандық ғ алымдар Т. Тә жібаев, С. Зиманов, Г. М. Храпченков, А. И. Сембаев, Қ. Б. Бержанов жә не т. б. негізінен, Қ азақ станның Ресейге қ осылуы прогрессивті жә не ерікті ү рдіс ретінде кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арастырылып, аймақ тағ ы білім беру мә селесі біржақ ты зерттелді. Сонымен қ атар кө птеген тарихи мә селелер бұ рмаланып тү сіндірілді, ә сіресе тарихи тұ лғ алардың алатын орнын, ең бектерін бағ алауда ескі идеологияғ а негізделеген кө зқ арасқ а жә не ә діснамағ а сү йенілді.
Тарихи тұ лғ алар ел билеген хандар мен билерді қ олына қ ару алып ел қ орғ ағ ан батырларды, еліне білім мен нә рін себуде ерекше ең бек сің ірген ойшылдар мен ағ артушыларды атап айтқ анда, Жә ң гір ханның, Мақ аш Бекмұ хамедовтың жеке басы, халық қ а білім берудегі сің ірген ең бектері ескерілмей біржақ ты бұ рмаланып, таптық тұ рғ ыдан бағ а берілді.
Батыс ө ң ірінде, оның ішінде Бө кей Ордасында, белгілі қ оғ ам қ айраткері, ағ артушы демократ жан-жақ ты ғ ұ лама ғ алым.
Мақ аш та Шоқ ан сияқ ты қ азақ халқ ының тарихында ө з елінің болашағ ын дұ рыс болжап, сеніммен алғ а қ арағ ан, езілушілердің мү ддесін қ орғ ағ ан тұ ң ғ ыш ағ артушы-демократтардың бірі болды. Олардың білім алғ ан ортасы мен ө мір сү рген кезең і бір мезгіл. Егер Шоқ ан 1846-1853 жылдары Омбы кадет корпусының алғ ашқ ы тү легі болса, ал Мақ аш 1844 ашылғ ан Орынбор кадет корпусында 1844-1851 жылдары оқ ып бітірген, осы оқ у орнын алғ аш бітірген 7 қ азақ баласының бірі болды. Орынбор кадет корпусын тә мә мдағ андардың ішінде кейін белгілі ғ алым, қ оғ ам қ айраткері аз болғ ан жоқ. Кадет корпусында Мақ аш Бекмұ хамедовпен бірге Мұ хамбет-Салық Бабажанов, Бө кейханов Арыстангерей, Сұ лтанмахмұ т Жантө рин, Мырзағ али Саң ғ ырық ов, Жү сіп Ниязов, Зұ лқ арнай Нұ рлыханов сияқ ты қ азақ халқ ының белгілі перзенттері оқ ыды.
Мақ аш Бекмұ хамбетов пен Мұ хамед-Салық Бабажанов екеуі корпусты ү здік бітірді.
Қ азақ даласында қ азақ мектептерін ашу туралы бастама тек ғ ана отарлау саясатын кө здеген патша ө кіметі тарапынан шық қ ан жоқ, сонымен қ атар қ азақ тың белгілі атқ а мінерлері, ру басылары, орысша оқ ығ ан, білім алғ ан ө кілдерінен шық қ ан болатын-ды.
Мә селен, ө зі орысша білім алғ ан, Ішкі Орданың ханы Жә ң гір Бө кеевтің тікелей араласуымен 1841 жылы Хан Ордасында, Ордада екі сыныптық бастауыш мектеп ашылды. Алғ ашында мектеп 25 балағ а арнап салынғ ан болатынды. 1848 жылғ а дейін мектеп Жә ң гір ханның қ аражатының есебінен жұ мыс істеді. Ел ішінде бұ л мектеп «Жә ң гір мектебі» деп аталғ ан. 1848 жылдан бастап, бұ л мектеп Халық ағ арту министрлігінің қ аражатына кө шіріліп, екі сыныптық училище дә режесіне тең естірілді.
Мектептің негізгі міндеті – мектептің қ азақ балаларын Орынбор Неплюев кадет корпусына, гимназияларғ а жә не басқ а да оқ у орындарына тү су ү шін даярлау.
Кең ес ө кіметінің алғ ашқ ы жылдарында осы мектеп бағ асында республикада алғ аш рет ө тпелі дә уірдегі жоғ ары оқ у орны- Бө кей халық ағ арту институты жұ мыс істейді. Бірақ бұ л институттың ғ ұ мыры ұ зақ қ а бармады, жаң а ө кіметтің оғ ан қ ажетті маман, керекті қ аражат жағ ынан дұ рыс кө ң іл бө лмеуі салдарынан ол жылдан соң, 1923 жылдан бастап педагогика техникумы, педагогикалық курс болып қ айта қ ұ рылды. Кейіннен мектеп жалпығ а бірдей орта білім беретін орта мектеп болып, ө з білімін жалғ астыра берді.
Хан Ордасында 1841 жылы Жә ң гір ханның ұ йымдастыруымен қ азақ даласында бірінші ашылғ ан жаң а типтегі, ескі мұ сылман мектептері мен медреселерінен ерекше екі сыныпты орыс-қ азақ мектебінің тө ң керіске дейін жә не одан кейін алғ ашқ ы ұ лт кадрларын даярлауда ролі ерекше. Мектеп Жә ң гір ханның қ аражатына салынды. Жә ң гір хан ұ йымдастырғ ан мектептің 165 жылғ а тарта тарихы бар. Жә ң гір хан мектебінің тү лектерінің ішінде қ азақ халқ ының кө рнекті ғ алымдары, ағ артушы-демократтары, белгілі қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткерлері, белгілі ө нер адамдарын кө птеп кездестіруге болады. Атап айтқ анда, ХІХ ғ. екінші жартысында ө мір сү рген қ азақ тың кө рнекті ғ алымдары, ағ артушы-демократтары Мақ аш Бекмухамедовті, Мұ хамед-Салық Бабажановты, Санкт-Петербург университетінің шығ ыс тілдері факультетін бітірген Бақ тыгерей Қ ұ лмановты, Сә лімгерей Жантуринді, ағ ай ынды Батырқ айыр, Ә бділкә рім Ниязовтарды, Тарту универитетінің тү легі Сә лімгерей Нұ ралихановты, Қ азан университетінің заң факультетін бітірген Уә лихан Танашевті, Қ азан, Саратов университетінің медицина факультетін тамамдағ ан Мажит Шомбаловты, Махмұ т Шолтыровты, белгілі қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткерлері Сейтқ али Мең дешевті, Алма Оразбаеваны, халқ ымыздың алғ ашқ ы инженер қ ызы Мә дина Бегалиеваны, кө рнекті ақ ындар Шә ң герей Бө кеев, Ғ ұ мар Қ араш жә не есімдері кең ес ө кіметі емес, патшалық Ресей тұ сында да танымал болғ ан тұ ң ғ ыш қ азақ генералдары Ғ ұ байдолла Жә ң гіров пен Рамазан Қ ұ рманалиевті, Шә кір Жексенбаевты осы Ордадағ ы Жә ң гір мектебінің тү легі екендігін мақ тан етеміз.
Сонымен, бірінші қ азақ мектебі сабақ орыс тілінде жү рген 1841 жылы Хан Ордасында ашылса, екінші қ азақ мектебі 9 жылдан кейін, 1850 жылы Орынборда шекара комиссиясының жанынан ү стем тап, яғ ни сұ лтандардың, билердің жә не ауқ атты қ азақ тардың балаларынан хат жү ргізушілерді жә не аудармашыларды дайындау мақ сатында ашылды.
Қ азақ халық ының тұ ң ғ ыш педагогы, ағ артушы-демократы, ақ ын-жазушысы Ыбырай Алтынсарин осы мектепті бітірген. Балғ ожа би (Ыбырайдың атасы) немересі Ыбырайды 1850 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы жанынан қ азақ балалары ү шін ашылғ ан жетіжылдық мектепке оқ уғ а береді. Оны Ыбырай 1857 жылы ойдағ ыдай бітіріп шығ ады. Сө йтіп, ол математика, физика, биология, жағ ырафия, тарих, ә сіресе орыс тілінен ө з заманына сай терең де жан-жақ ты білім алады. Орынборда жас Ыбырайдың кө рнекті ғ алым, шығ ыстанушы, шекаралық комиссияның тө рағ асы В. В. Григорьевпен танысуы жә не оның тығ ыз қ арым-қ атынаста болуы Ыбырайдың дү ниетанымы мен педагогикалық -ағ артушылық кө зқ арасының қ алыптасуына ерекше ық пал етті

. 2. «Қ азақ тілі» пә ні арқ ылы мең герілетін қ ұ зыреттіліктер.

Қ азіргі кезде қ азақ тілін оқ ытатын мамандарғ а қ ойылатын талап жаң а технологиялық ә дістерді қ олдана отырып, оқ ушылардың сө здік қ орын молайту, қ азақ тіліне тә н дыбыстарды дұ рыс оқ ып, айта білуге, сауатты жазуғ а, бір-бірімен сө йлесе білуге дағ дыландыру, ойын қ азақ ша жеткізе алатындай дә режеге жеткізу, сапалы жә не терең білім беру. Ө йткені, заман талабы педагог мамандардың оқ ушы қ ұ зыреттілігін артыруына талап қ ойып отыр. Ал енді сол «қ ұ зірет» жә не «қ ұ зыреттілік» деген сө зге тоқ тала кетсек. Қ ұ зірет – дара тұ лғ аның бойындағ ы ө зара байланысты сапалардың (білім, білік, дағ ды, іскерлік, ә рекет тә сілі) жиынтығ ы. Қ ұ зыреттілік – адамның ә рекетке, оның пә ніне деген жеке қ атынасын қ амтитын сә йкес қ ұ рауыштарды мең геруі. Мен ө зім сабақ беретін 6-сыныптарда оқ ушылардың коммуникативтік жә не тілдік қ ұ зыреттілігінің дамуына кө ң іл бө лемін. 1. «Коммуникативтік қ ұ зыреттілік» (латынның «соmpetere» -қ ол жеткізу, сә йкес келу, сө зінен шық қ ан) –оқ ушылар жә не қ оғ ам ү шін кү нделікті оқ уда, қ атысымдық міндеттердің тіл арқ ылы шеше білу қ абілеттілігі; қ атысымдық мақ сатты іске асыруда оқ ушының тіл жә не сө з қ ұ ралдарын пайдалана алуы. Егер оқ ушы сол тілде сө йлеушілермен тікелей немесе аралық қ арым-қ атынас барысында сол тілдің нормалары мен мә дени дә стү ріне сә йкес ө зара тү сінісе алса, қ атысымдық қ ұ зыреттілікті мең гергені. 2. Тілдік, лингвистикалық қ ұ зыреттілік: сө здерді фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормаларғ а сай қ олдана білуі, сө здің дұ рыс айтылу, жазылу ережелерін білуі; мә тін тү рлерін қ ұ растыра білу дағ дылары қ алыптастырылады. Ә р оқ ушының ақ ыл-ой қ абілеті ә р тү рлі, сол себепті олардың бағ дарламадағ ы материалдарды қ абылдауы да бірдей емес. Біреулері жақ сы ұ ғ ынып, тү сініп жатса, кейбіреулері ү лгере алмай жатады. Бұ л -оқ ушы қ ұ зыреттілігінің дамуы да ә р тү рлі екендігін білдіреді. Сондық тан оқ ушыларды білімге бірдей жетелеу ү шін, сабақ ты мең гертіп, тілін, ой ұ шқ ырлығ ын, қ ұ зыреттілігін арттыру ү шін сабақ ү дірісін тү рлендіретін бір ә діс-ойын тү рлері.

3. Қ азақ ә дебиетін оқ ыту ә дістемесінің тарихы Ә дебиет методикасы педагогика сияқ ты мектеп, оқ утә рбие мә селелерін тұ тас алып қ арастырмай, тек кө ркем ә дебиетті оқ ып ү йрену негізінде оқ ушыларғ а берілетін білім мен тә рбие мә селелерін ө з шең берінде алып баяндайды» деген пікірінде ә дебиет ә дістемесінің жалпы педагогика ғ ылымымен байланыстылығ ын аң ғ артуы. А. Байтұ рсынов- қ азақ ә дебиеті ә дістемесінің кө шбасшысы. «Тіл жұ мсар »ең бегіндегі ойлар: баланың ө здігінен білім алу жолдарын анық тау-ә дістеменің басты қ ызметі мен міндеті. «Баяншы, «Ә лифба астары» ең бектеріндегі ә дістеме туралы ойлары. Мағ жан баланы сұ лу ә дебиетпен таныстыруғ а мә н берген. «Бастауыш мектептегі ана тілі» ә дістемелік ең бегінде тө рт жылдық бастауыш мектептің ә р жылына сә йкес ана тілін дамыту бойынша жаттығ улар жү йесін ұ сынуы. Мағ жан жасағ ан жү йе қ азіргі ә дебиеттік оқ у курсына негіз болды. Кө рнекті методист ғ алым В. В. Голубков: «Ә дістеме дегеніміз уақ ытты ү немдей білу, оқ ушы кү ш -жігерін ақ ылмен жұ мсау, оқ у материалының негізгі жә не басты мә селелерін таба білу, ұ жым болып табылатын сыныптың ең бегін ұ йымдастыру шеберлігі, оқ ушылардың ә р тү рлі жеке ә рекеттеріне ық пал етуді алдын ала ойластыру». Ә дістеме «не ү шін, нені, қ алай»деген негізгі ү ш сұ рақ қ а жауап береді. Қ азақ ә дебиеті ә дістемесінің іргетасын қ алаушылар Байтұ рсынов, Мағ жан, Аймауытов, М. Ә уезов, С. Мұ қ анов, І. Жансү гіров, С. Сейфуллин, Ғ. Мү сірепов, С. Сейітов; Қ ырқ ыншы тоқ саныныншы жылдар арасында С. Қ ирабаев, Ә. Қ оң ыратбаев, А. Кө шімбаев, Ш. Кә рібаев, Қ. Жұ малиев, Ш. Аманов, 1917 жылғ а дейінгі ү ш мектептік білім жү йесі: 1. орта оқ у мекемелері -ерлер мен ә йелдер гимназиялары, тү земдік училищелер, мұ ғ алімдер семинариялары. 2. Бастауыш оқ у мектептері- қ алалық училищелер, приход училищелер, орыс қ азақ орыс тү земдік мектептер , ауылдық, болыстық мектептер, бастапқ ы сауаттылық мектептері 3. Кә сіби оқ у мекемелері -мұ ғ алімдер семинариялары, мұ ғ алімдер мектептері, ауыл шаруашылық , фельдшерлік жә не қ олө нер мектебі. (Т. Тә жібаев «XIX ғ асырдың екінші жартысындағ ы Қ азақ стандағ ы ағ арту жұ мысы мен педагогикалық ойдың дамуы») Ә діскер Ш. Кә рібаевтің (Ә дебиет, класс,

А., Қ азмембас, 1935) ең бегі. Қ азақ ә дебиеті ә дістемесі ө зінің қ алыптасу жә не даму тарихында мектепте ә дебиетті оқ ытуды оқ у-ә дістемелік тұ рғ ыдан қ амтамасыз етуге қ ызмет ете отырып, ө згеріп отыратын дә уір талаптарына сай белгілі бір бағ ыттарда басым дамығ аны байқ алады. 1917 жылғ а дейін қ азақ жерінде ү ш тү рлі мектеп ө мір сү рген. Олар: қ адым мектебі, жә дит мектебі жә не медреселік білім беру жү йесі. Қ адим мектебінің басты мақ саты қ ұ ранның сү ресін танытып, тілін калимағ а келтіру болды. Қ адим оқ уында ә ріп танығ ан балағ а ә птиек, шаркітап, софы аллияр, пікайдан, қ ұ ран сү релерін ү йрететін болғ ан. Ал, жә дит мектебі татар жә дитшілерінің тә жірибесіне сү йенген Ислам дінінің догмаларын ү йрететін, догмалық ми қ атырғ ыш мектебі болды. Буржуазиялық қ арым-қ атынастың тууымен қ атар медреселік білім беру жү йесі пайда болды. Медреседе негізінен бай-шонжарлардлың балалары білім алды. Бұ л мектептердің ә рқ айсысының ө зіндік кемшіліктері болды. Білім алушылар қ ұ дайды тану, шариғ ат заң ын ү йрену, мұ сылмандық қ а баулу тә різді дү ниелерді ү йренуден ә рі аспады. Жалпы қ арапайым халық тың сауатын ашатын, жү йелі білім беретін мектептер болмады. Қ азақ даласына келген орыс демократтарының оқ у жү йесіне негізделген мектептер ашыла бастады. Торғ ай ө ң ірінде тұ ң ғ ыш ашылғ ан қ азақ мектептері елге жаң а серпіліс ә келді. Халық тың сауаттылығ ын ашуғ а, білімін жетілдіруге мү мкіндіктер туды. Тіпті, қ азақ қ ыздарының да білім алуына жағ дайлар туды.. Арнайы кә сіптік білім беру орындары ашылып, белгілі бір мамандық алуғ а да болатын еді. Кең естік дә уірде ә дебиетті оқ ыту ә дістемесінің дамуын ү ш кезең ге бө ліп қ арастыруғ а болады. 1917-1927 жылдарда ә дебиет пә ні кең естік идеологияны орнық тырушы қ оғ амтану қ ұ ралы ретінде оқ ытылды. Тарихта болғ ан бұ рмалаушылық тар ә дебиетке де ө з ә серін тигізбей қ оймады. Ал, 1928-1938 жылдары ә дебиет мектептік жү йеге негізделмеген тарихи-ә дебиеттік курс ретінде оқ ытылды. БКП(б) орталық комитетінің 1931-1932 жылдардағ ы «Бастауыш жә не орта мектептер» туралы қ ос қ аулы мектепте ә деби білімді жетілдіру, арнайы бағ дарламалар, оқ улық тар арқ ылы оқ ыту тиімділігін арттырудың бағ ыт-бағ дарын белгілеп берді. 1939-1990 жылдары КСРО-да халық қ а білім беру жү йесі одан ә рі жетіле тү сті. 1958, 1985 жылдары мектеп реформалары жаң артылды. Бұ л реформалардың мектепте ә деби білім беру ісін жетілдіруге тигізген ә сері зор болды. 1970-1972 жылдары «Литература в школе» журналының бетіндегі оқ ыту сапасын жақ сарту, оқ ытудың жаң а ә дістерін іздестіру мақ сатындағ ы пікірталастардың маң ызы ерекше.

Емтихан билеті № 7

1. Ы. Алтынсариннің педагогикалық кө зқ арастары мен іс-ә рекеті.

Алтынсариннің демократиялық - ағ артушылық бағ ыты, оның педагогикалық кө зқ арасының ү ш бірдей саласынан кө рініс тапты. Біріншіден, бү кіл ө мір жолын мектеп ашуғ а, қ азақ балаларын оқ уғ а тартуғ а жә не соғ ан оқ у қ ұ ралдарын жазып шығ аруғ а арнады. Екіншіден, ұ стаз тә лімгерлер даярлауғ а, оларғ а кү нделікті ғ ылыми - ә дістемелік басшылық жасауғ а кө ң іл бө лді. Ү шіншіден, шығ армаларында қ азақ халқ ының ХІХ ғ асырдағ ы қ оғ амдық ө мірінде болғ ан саяси ә леуметтік мә селелерді жан - жақ ты қ амтып жазуғ а жұ мсады [2]. Ол ө з шығ армаларында шә кірттерін адал, шыншыл, ең бек сү йгіш, ө нерлі азамат болуғ а шақ ырды. Қ азақ халқ ының келешегі тек ө нер - білімде деп тү сінген Ыбырай Алтынсарин ө з ойын іске асыруда тү рлі тосқ ауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды табандылық пен жең е отырып, ө з мақ сатын іске асыра білді.

Бірінші саласы бойынша1860 жылы облыстық басқ арма Ыбырайғ а Орынбор бекінісінде, Торғ ай қ аласында қ азақ балаларын оқ ытатын бастауыш мектеп ашуды жү ктейді, ә рі ө зі сол мектепте орыс тілі пә нінің мұ ғ алімі болып тағ айындалады. Ағ арту ісіне жан – тә німен қ ұ лшына кіріскен ол ауыл – ауылды аралап халық қ а білім берудің маң ызын тү сіндіреді. Ондай мектептер ашу ү шін қ аржы – қ аражат жинауды қ олғ а алды. Осындай ақ шаның алғ ашқ ы ү лесін Ыбырайдың ө зі қ осты. Осыдан бастап оның ағ артушылық жә не педагогикалық қ ызметі басталды. 1864 жылы 8 қ аң тарда салтанатты тү рде мектеп ашылып, алғ ашында оқ уғ а ү гіт жұ мыстарының нә тижесінде 16 бала жазылады. Ыбырайдың жү ргізген ү гіт жұ мыстарының нә тижесінде бұ л мектепте оқ ушылардың саны арта бастайды [2, 345 б. ].

Оқ у мынадай бағ ытта жү ргізілді:

-қ азақ тілі: оқ у жә не жазу;

-орыс тілі: оқ у жә не жазу;

-татар тілі: оқ у жә не жазу;

-кө ркем жазу;

-арифметика: қ осу, алу, кө бейту, бө лу;

-жер шары: Еуропа, Азияның басты-басты қ алалары мен мемлекеттері оқ ытылды.

Жыл соң ында арифметикадан емтихан, кө ркем жазу, қ азақ шадан орысшағ а, орысшадан қ азақ шағ а аудару емтихандарын тапсырды.

Ы. Алтынсариннің мектебінде оқ ушылар болашақ та екіжү зді парақ ор болып шық пасын деп, адамгершілік тә рбиесіне баса кө ң іл бө лінді. Бұ л мә селе бү гінгі кү ннің де мектептерінің алдында тұ рғ ан мақ сат. “Мектеп - қ азақ тарғ а білім берудің басты қ ұ ралы. Біздің барлық ү мітіміз, қ азақ халқ ының келешегі осында, тек осы мектепте ғ ана”, -деді Ы. Алтынсарин.

Бү гінгі кү нгі жаң артылғ ан білім берудің де алғ а қ ойғ ан қ ағ идасының бірі баланы мә жбү рлі емес, білім алуғ а қ ызық тыру арқ ылы білімге деген уә жін арттыру арқ ылы оқ ушыны қ ұ зыретті тұ лғ ағ а айналдыру.

Ыбырай балаларғ а сабақ ты ө те қ ызық ты тү сінікті етіп беруге тырысты. Нә тижесінде молдадан сабақ алғ ан балалар бір жылда ә зер хат таныса, Ыбырай оқ ытқ ан балалар небә рі ү ш айда оқ и алатын, орысша, татарша жаза білетін болды. [4-138б. ]

Мектеп ашу ісінде, оның білім беру саласында ұ стазы, ә рі досы Н. И. Ильминскийдің де кө п кө мегі тиді. Н. И. Ильминский-орыстың белгілі педагогі, оның ең бегінің нә тижесінде Қ азан университетінде Шығ ыстану факультеті ашылғ ан, Бабырнаманы шағ атай тілінен аударушы, тү рік-татар тілін зерттеуші, кейіннен ислам дінін уағ ыздаушы деген айыппен академиядан шағ арылып, Орынбор шекара комиссиясында аудармашы қ ызметін атқ арып жү ріп, Ы. Алтынсаринмен танысады. Кейіннен Қ азан білім инспекторының “попечителі” болады. [4] Ильминскиймен хат алысып, ә дістемелік жағ ынан мектеп ашу ісіне қ атысты шаруаларды шешуге жә рдемдеседі

1886 жылы Орскіде тұ ң ғ ыш мұ ғ алімдер училищесі де ашылды.

Ы. Алтынсарин халық шыл педагог, бұ рынғ ы қ азақ даласындағ ы білім беруден мү лдем басқ а сара жол салғ анын байқ аймыз. Сол сара жолмен бү гінгі жас буын да білім алуды.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒