Нәтижесін талдау.. 4. «Стресс тесті»

30 балл жә не тө мен. Сіз туындағ ан мә селелерді шешіп, тыныш ә рі ақ ылмен ө мір сү ресіз. Сізде жалғ ан атақ қ ұ марлық та, шектен тыс қ арапайымдылық та жоқ. Бұ л адамдар бә ріне жақ сы жағ ынан ғ ана қ арап, кемшілігін ескермейді.

31-45 балл. Сіздің ө мірің із іс-ә рекет пен арпалысқ а толы, стресс жағ ымды жә не жағ ымсыз тү рде ә серін тигізіді. Сіз ө мірің ізді ө згертпейсіз, дегенмен де ө зің ізге де уақ ыт бө лің із.

46-60 балл. Сіздің ө мірің із кү рес. Сіз атақ ты болуды ұ натасыз жә не карьераны армандайсыз. Сізге басқ аның пікірі маң ызды, сондық тан да ү немі стресте жү ресіз. Егер дә л осындай қ арқ ынмен жү рсең із, кө п нә рсеге қ ол жеткізесіз, дегенмен де бұ л сізге қ уаныш ә келе ме? Артық сө з бә секесі қ ажет емес, ұ сақ -тү йекке ашуланбаң ыз. Ә рқ ашан жоғ ары нә тижеге ә кетуге тырысың ыз. Уақ ыт-уақ ытымен толық тынығ уғ а уақ ыт бө лің із.

61 балл жә не одан артық. Сіз бірде газды бірде тежегішті басатын машина жү ргізушісі сияқ ты ө мірсү ресіз. Ө мір салтың ызды ө згертің із. Сіздің стресс жағ дайың ыз, денсаулығ ың ыз жә не болашағ ың ызғ а қ ауіп келтіреді.

Зерттеу нә тижесі кө рсеткендей балалардың басым кө пшілігінің ө мірі іс-ә рекет пен арпалысқ а толы, сондық тан стресс жағ ымды жә не жағ ымсыз тү рде ә серін тигізетіндігі анық талды. Олар ө з ө мірін ө згертуге онша кө ң іл бө лмейді, дегенмен оларғ а ө здерінің ө мір салтын қ ұ руғ а уақ ыт бө лу қ ажет екендігі туралы кең ес берілді.

2. 2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағ дайына байланысты мінез ү йлеспеушіліктерін коррекциялау

Коррекциялық ойын барысында келесі мә селелер шешіледі.

- Ойын барысында қ атысушылар ө з сезімін ө згелерге кө рсетудің жаң а формаларын мең гереді.

- Басқ а адамдарғ а, ү лкен, кішілер жә не қ ұ рбыларына, ө зіне деген кө зқ арасы ақ иқ атқ а жақ ындатылады, ө зін-ө зі жә не басқ аларды бағ алауғ а, сыйлауғ а, мейрімділік кө рсетуге ү йренеді.

- Ө зіне деген сенімі нығ айады.

- Қ ұ рбы-қ ұ рдастарымен жә не ә ртү рлі жастағ ы балалармен қ арым-қ атынас жасау тә жірибесін қ алыптастырады.

- Ойын қ атысушыларды іскерлікке, қ арым-қ атынастың жаң а тү рлеріне жаттық тырады.

- Балаларды сыйлап олардың ө з проблемаларын дербес, қ ажетті мә селелерді ө з бетімен шешуге шамасы келетініне сендіреді.

Коррекциялық ойындардың кө птеген ортақ кө рсеткіштерімен қ атар ә рқ айсысының ө зіндік сипаттары бар. Сондық тан оны ұ йымдастырғ ан ортаның коррекцияғ а ә серін тигізетіндей ерекшеліктері болуғ а тиісті. Ол ерекшеліктерді бернеше талаптар ретінде кө рсетуге болады.

Бірінші талап - тотық кездесулер арнайы жабдық талғ ан, кілем немесе палас тө селген, кең ойын бө лмелерінде жү ргізіледі. Ол бө лмеде ойын барысында пайдалануғ а арналғ ан жұ мсақ ойыншық тар, шарлар, доптар, орындық тар немесе кө пшіктер, қ ағ аз, қ алам, фламастер, жең імпаздарды марапаттайтын заттар (сағ ыз, конфет, шар, «қ аныт, май, шә й» тә різді нә рселер). Тотағ ы жұ мысты екі психолог (ә йел жә не ер кісілер) жетекшілік жасап жү ргізгені тиімді болады. Олар ү лкендердің ү лгісі болғ андық тан ә р жыныс ө кілдерінің ерекшеліктерін кө рсетуге ың ғ айлы жағ дай орнатады, сонымен қ атар кейбір жаттығ уларды орындау барысында ер адамның қ ара кү ші де қ ажет болады. Кездесулерді ә р аптада бір немесе екі рет, ұ зақ тығ ы 1, 5-2 сағ ат деп анық тап алу керек. Топтағ ы қ атынасушылар саны 7-9, ал кей кезде 12-ге дейін болуы мү мкін. Ү лкендермен де осындай бө лмеде ұ йымдастыруғ а болады.

Екінші талап - қ арым-қ атынас ерекшелігі байқ алғ ан бала немесе ү лкен клиент ө міріндегі қ ысым кө ріп жү рген шарттардан шығ уына жә рдем беретіндей жағ дайда болуы керек. Ө йткені қ ақ тығ ыс аймағ ындағ ы байланыстар мінез-қ ұ лық тың жағ ымсыз кө рініс беруінің негізгі себебі болуы мү мкін. Сондық тан тілектестікке, мейрімділікке негізделген қ арым-қ атынас басқ аларғ а деген бұ рынғ ы қ ырсық мінездің ө рескіл, ың ғ айсыз екенін кө рсетеді жә не ө згелермен мә дениетті араласудың жаң а тү рін іздеуді талап етеді. Осы ізденіс табысты болудың жаң а жағ дайдағ ы қ арым-қ атынас тү рінің дұ рыс ү лгісі топта кө рсетіледі. Ол ү шін:

а) ү лкендер мен кішкентайлардың қ арым-қ атынасы жайбарақ ат, тілектестік негізінде жү ргізіледі;

б) ешкім ешкімге ескерту жасап, мін тағ ып, сын айыптап, жіберілген қ ателіктер ү шін ұ рыспайды;

в) ә ркім ө зін емін-еркін сезінуге жағ дай жасалады.

Ү шінші талап - шектеудің шектеулілігі. Нені шектеуге болады: а) жұ мыс уақ ыты (ойын бө лмесінің жұ мыс уақ ыты шектеулі); б) бө лмеден рұ қ сатсыз шығ уғ а болмайды; в) ойыншық тарды, ә дістемелік қ ұ ралдарды алып кетуге болмайды. Кішкентайлармен ұ йымдастырғ ан коррекциялық топтың ең ү лкен ерекшелігі – баланың іс-ә рекеттерін ұ йымдастыру барысында оларғ а ешқ андай тыйым салмай, нормативтармен таныстырмай, ә ркімге ө зінің шығ армашылық қ абілетін кө рсетуге мү мкіндік беру.

Тө ртінші талап - ө зінше талдауды (интерпретациялауды) қ олдану. Қ атнасушының проблемасын диагностикалау жә не коррекциялау барысында олардың ә рқ айсысына ө з ойын тұ жырымдап айтқ ызу. Бұ л ә дістің орындайтын міндеті - адам жағ дайды ү стіртін талдаудан біртіндеп мә селеге терең ү ң іліп, оның тү бірін, болашақ қ а ә серін т. б. кө рсеткіштерін бір-бірімен ұ штастырып, салыстырып талдайды. Бұ л ө те кү рделі техника. Оны тиімді пайдалану ү шін келесі жағ дайларды ескеру қ ажет:

• 
  қ атысушының интерпретацияны қ абылдауғ а, тү сінуге даярлығ ы;
• 
  интерпретацияны қ олдануғ а ың ғ айлы жағ дайдың орын алуы.

Жағ дайды ө зінше талдау сенімді топтың ішінде, клиентке ө те тү сінікті сө здермен айтылуы қ ерек, кү рделі мә селелерді талдауғ а арналғ ан сұ рақ тар шектеулі болады жә не ғ ылыми терминдер ө те аз пайдаланып, сө йлемдер қ ұ рылым жағ ынан клиенттің тіліне жақ ындатылғ ан, оғ ан тү сінікті, қ арапайым болады.

Бесінші талап - ә р адамғ а ө зінің ойын ө з сө зімен басқ аларғ а тү сіндіріп айтып беруді ү йрету. Ол «қ айта проекциялау» деп аталады. Клиенттің айтқ ан шағ ымын психолог ө зінше талқ ылап, оның оң -теріс жағ ын ашып, барлық болғ ан оқ иғ аның жақ сы жағ ы да бар екенін кө рсетеді, немесе жағ ымсыз нә рсенің ә сері клиенттің бағ алауынан тө мен екендігін дә лелдеп береді. Мысалы: баласы оқ уды тастап кеткен. Психолог осы мә селені талдау барысында оқ у немесе болашақ мамандығ ы баласының ойына сай келмеген болуы керек, сондық тан ол ө з жолын іздеп тапқ ысы келгенін тү сіндіреді.

Алтыншы талап - клиентті сыйлау, онымен тілектестік негізіндегі қ арым-қ атынасты қ алыптастыру. Қ арым-қ атынас ауызша сө йлесу (вербальдық қ арым-қ атынас) арқ ылы жә не тілсіз қ атынас жә не вербалды емес тү рлерінде жү руі мү мкін, оның барлық қ ылығ ын тү сіну, кө бісінің басқ аларғ а ұ найтынын жә не ұ намды қ ылық тары бар екенін кө рсету. Коррекциялық топта ә р адам ө зінің толық қ ауіпсіз ортада екенін сезінуі қ ажет. Тек қ ана толық сенім болғ анда клиент ө з проблемасын ашып сырын тө геді. Басқ алар, ә сіресе психолог, ұ стамдылық кө рсетіп ә р клиенттің шағ ымын эмоционалдық қ ұ былыстарда кө рсеткен ө мірінің ү зінділерін тілектестік белгісімен қ абылдау қ ажет (қ олын сипап, кү лімсіреп қ арап, басын шайқ ап…)

Жетінші талап - ә р адам ө з ө мірінің иесі екенін тү сіндіру. Осы позицияны тә рбиелеу ү шін ә р адам ө з праблемасын ө зі шешуге шамасы келетініне сенуі қ ажет. Сондық тан бірінші, екінші кездесу барысында клиентті асық тырмай оның белсенділігін қ олдап отыруы қ ажет. Клиенттің кү шті жақ тарын қ олдап, соғ ан сү йену – коррекцияның маң ызды шарты.

Оқ ушылардың психологиялық проблемаларын шешуге кө мек кө рсету жолдарын нақ ты анық тау ү шін жетінші сыныпта оқ итын 24 оқ ушыны жан-жақ ты зерттеп нә тижесі бойынша психологиялық кең ес беру жә не коррекциялық іс-шаралар жү ргізлді. Қ арым – қ атынас жә не оқ у барысындағ ы балалардағ ы кең тарағ ан, бұ зылыс мұ ғ аліммен конфликтіге тү су болып табылады. Психокоррекциялық жұ мыстардан соң жү ргізілген шығ ыс диагностикасы жағ дайдың аз да болса оң ғ а бет бұ рғ аны байқ алды. Сондық тан коррекциялық іс-шаралар жеткіншектермен жү ргізетін жұ мыста ө з орнын табу керек екендігі дә лелденді деп айта аламыз.

Топтағ ы ойындарды ұ йымдастыру арқ ылы жү ргізілетін жұ мыс барысында, біріншіден, топтағ ылардың қ арым-қ атынасы қ алыптастырылады, сонан соң, екінші ретте коррекциялық мә селелер шешіледі.

« Ө з проблемаларын тү сінуге ү йрету тобы » деп атадық.

Мақ саты: адам ө з проблемаларына толық тү сініп, оны талдап шығ у жолын табуғ а шамасы келсе ол тұ лғ а ө зін-ө зі қ оршағ ан ортамен тепе-тең дікте ұ стауғ а болатындығ ына сенімін кү шейеді.

Бұ л топ жұ мысына сынып оқ ушылары тү гел қ атынасып келесі кезектегі іс-ә рекеттер арқ ылы жү зеге асырылады.

А) Шағ ылыстыру тә сілі адамның ә леуметтік ортадағ ы позициясы қ ате екенін, барлық қ ұ былыстарғ а реакциясы ақ иқ атқ а сай еместігін кө рсету жә не оның себебін тү сіндіріп қ абылдату. Бұ л тә сілді қ олдану нә тижесінде клиент проблемасын шешудің жаң а жолын іздеп, ө з болашағ ын жә не осы болашақ ө мірдегі басқ а адамдармен қ арым-қ атынасының моделін жасауғ а кіріседі.

Сонымен, бұ л тә сілдің негізгі мақ саты – адам ө з қ ателерін ө з санасынан ө ткізіп, шағ ылыстырып шығ арып жіберу (айнадан шағ ылысқ ан сә уле тә різді).

Б) Проблемасын ө зінше талқ ылау (интерпретация).

Бұ л тә сілдің негізгі мақ саты – қ ақ тығ ыс туғ ызғ ан ың ғ айсыз, шытырман жағ дайдың орын алғ ан себептерін психолог кө мегімен талдап, пациентке ө зінің де кіналы екенін тү сіндіріп, қ ай жерде, қ андай қ ателік жібергенін, оның мә н мағ ынасын толық тү сінуге жә рдем береді.

В) Тү сіндіру арқ ылы ө згелерге деген сенім мен иланушылық ты қ алыптастыру.

Бұ л тә сілді қ олдану нә тижесінде адамдардың бір-бірін тү сінуі, жанашырлығ ы қ алыптасуы қ ажет. Осы міндетті атқ ару ү шін топтағ ы адамдардың бір-біріне деген адамгершілікпен, жанашырлық пен қ арауын, барлық адамдарды ө з туысқ анындай қ абылдауын қ алыптасуы керек.

Г) «Жанама ә сер» арқ ылы кө мек кө рсету тә сілі пайдаланғ анда топтағ ылар бір-біріне сұ рақ беруі арқ ылы қ атысушылар ө з мінез қ ұ лқ ының, мінез кө рсетуінің ерекшелігін анық тап, оны тү сінуге жол ашылады.

Тү сінген мә селердің ішінде отбасында қ алыптасқ ан, еркеліктің қ алдығ ы деп есептеуге болатын мінез-қ ұ лық тың жағ ымсыз стереотиптері екенін оқ ушылармен бірге анық тап алдық.

Коррекциялық ойын ә дістері кө мегімен адамда орын алғ ан қ орқ ыныш сезімнің ә серін тө мендету, мазасызданудан, депрессиядан шығ ару, басқ а да невроз сырқ аттары, эмоционалдық дү ниесінің тапшылығ ы байқ алатындар жә не дені мен жаны сау адамдардың бейадекваттық реакцияларын реттеу ү шін жү ргізілетін коррекциялық жұ мыстарда, кө птеген шиеленіс мә селелерді шешуге кең інен пайдаланылады. Ойын барысындағ ы мінез-қ ұ лық оның қ ұ рылымына сай болуғ а тиіс. Ү лкендер ойнағ ан кезде олар ө здерінің стереотиптік ә рекеттерін қ айта қ ұ руы керек. Осы қ айта қ ұ руды алты типте кө рініс береді.

1.
Ойындағ ы ә рекеттер ретін ауыстыру.

2.
Реттегі кейбір кө ріністерін ұ лғ айтып, арттырып жіберу.

3.
Реттегі кейбір кө ріністерін бірнеше рет қ айталау.

4.
Ретін аяқ тамай басқ а, бө тен ә рекеттерге кө шу.

5.
Кейбір қ имылдарғ а ерекше кө рініс беріп оны бірнеше рет қ айталау.

6.
Реттегі кейбір қ имылдардың аяқ талмай қ алуы.

Сонымен қ атар ойын барысында нешетү рлі себептермен байланысты ә рекеттер араластырылып қ олданылады. Мазасыздануды диагностикалауда осы қ айта қ ұ руды зерттелінушінің жас ерекшелігімен салыстырып бағ алау кең інен пайдаланылады. Ойынның қ ұ рылымдық жә не функционалдық ерекшеліктерін зерттеушілер ойнғ а қ атысушылардың келесі кө рсеткіштерін бағ алауды ұ сынады: ә рекеттерінің бағ ыттылығ ы, қ озғ алу шабытын, айналасындағ ылармен байланысының тиімділігін, жасқ аншақ тығ ын, қ оқ ақ тығ ы мен именгіштігін. Осы кө рсеткіштер иелері ойынғ а беріліп кетеді, ал бұ л кө рсеткіштері дамымағ андардың ойын ә рекеттері бұ зылғ ан болады да олардың дамуында мешеулік орын алуы мү мкін. Сондық тан ойынның тү зету-дамытулық функциясы кү шті деп айтуғ а болады.

Ә р ойын кө п функция атқ арады: бір адамғ а ө зін-ө зі бағ алауын жоғ арылату жолы; екіншілерге – сергіту, қ абілеттілікті арттыру жә не ө зін емін еркін сезінуге ү йрету жолы; ү шіншілерге – кө пшілікпен тіл табысып ө мір сү руге, ұ жымдағ ы адамдармен санасуғ а ү йрететін ә діс. Осы ү ш функциясы негізгілері болып саналады. Сонымен қ атар ә р адамның праблемасына байланысты жеке мә селелер тууы мү мкін. Коррекцияны ойынның барлық тү рлеріне осы ортақ кө рсеткіштерін ескеріп жү ргізу қ ажет.