1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың себептері 1 страница

Ступор

Жағ дайдан артық белсенділік активность

Кризистік жағ дайда болу

Агрессия

Жағ дайдан шығ у

Л. С. Выготский /29/ө з ең бектерінде жеткіншек жасындағ ыларды зерттеуде жаң а проблемалар анық тады: санадағ ы негізгі жаң а қ ұ рылымды бө ліп кө рсету жә не дамудың ә леуметтік жағ дайынанық тау қ ажеттігін кү н тә ртібіне қ ойды. Оның айтуынша, бұ л жағ дай ә рбір шақ та бала мен ортаның арасындағ ы қ атынастардың қ айталанбас жү йесі болып табылады. Ол осы қ атынастар жү йесін қ айта қ ұ ру ө тпелі шақ тағ ы «дағ дарыстың » басты мазмұ нын кұ райды деп пайымдады. Сонымен, жеткіншектік кезең дегі «дағ дарысты» тү сіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезең нің кө ріністері мен ө туінің ерекшеліктері жеткіншектің ө мірі мен дамуының нақ ты ә леуметтік жағ дайларымен, оның ересек адамдар дү ниесіндегі қ оғ амдық жағ дайымен анық талатынын кө рсететін қ орытындылардың біртіндеп жинақ талуы болды. Жеткіншектің дамуындағ ы негізгі ө згерістерге арқ ау болатын биологиялық фактор проблемасы баланың организмінденақ осы шақ та биологиялық толысу жолына тү бегейлі ө згерістердің болуынан туындайды: дене кү шінің дамуында жаң а кезең басталып, жыныстық жетілу процесі ө рістейді. Бұ лардың бә рінің сыртында организмнін морфологиялық жә не физиологиялық қ айта қ ұ рылу процестері тұ рады. Жеткіншектік шақ та организмнің ішкі ортасында белсенді қ ызмет атқ аратын ішкі секреция бездері жү йесіндегі ө згерістерге байланысты кү рт ауысулар болады, осының ө зінде қ алқ ан бездері мен жыныс бездерінің гармондары, атап айтқ анда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік жә не жү йке жү йелері функциялық жағ ынан ө зара байланысты болғ андық тан, жеткіншектік шақ, бір жағ ынан, энергияның қ ауырт ө суімен, ал екінші жағ ынан, патогендік ә серлерге деген сезімталдық тың артуыменсипатталады. Сондық тан ақ ыл-ой немесе дене кү шінің қ ажуы, ұ зақ уақ ыт жү йкеге кү ш тү су, аффектілер, кү шті эмоциялық толғ аныстар (қ орқ ыныш, ыза, реніш) эндокриндік қ олайсыздық тар(етеккір циклінің орын алуы) жә не жү йке жү йелерінің функциялық бұ зылуларынасебеп болуы мү мкін Олар тез шамданғ ыштық тан, тежегіш механизмдердің ә лсіздігінен, тез шаршаудан, ұ мытшақ тық пен аң ғ алдық тан, жұ мыста ө німділіктің тө мендеуінен, ұ йқ ының бұ зылуынан байқ алады. Жеткіншектік шақ та эндокриндік жә не жү йке жү йелерінің қ ызметіндегі балалық шақ та болатын тепе-тең дік бұ зылады да, жаң а тепе-тең дік енді ғ ана қ алыптаса бастайды. Бұ л қ айта қ ұ рылу жеткіншектің ішкі жағ дайларына, ә серленуіне, кө ң іл кү йіне ә сер етіп, оның жалпы ұ шқ алақ тылығ ының, ашуланшақ тығ ының, шамданғ ыштығ ының, қ озғ ыштығ ының, қ имыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқ тануының, енжарлануының негізі болады. Қ ыз балаларда мү ндай жағ дайлардың кө рінуі етеккір циклі басталардан біраз бұ рын немесе осы цикл кезінде байқ алады.
Жыныстық толысу мен дене кү ші дамуындағ ы ө згерістердің жаң а психологиялық қ ұ рылымдардың пайда болуында бірталай маң ызы бар. Біріншіден, жеткіншектің ө зі анық сезетін бұ л ө згерістер оны объективті тұ рғ ыдан ересекке айналдырады жә не оның ө зінің ересектігін сезінуінің (ө зінің ересектерге ұ қ састығ ын. тү сіну негізінде) басталуына негіз болады. Екіншіден, жыныстық толысу басқ а жынысқ а ден қ оюдың дамуына, жаң а тү йсіктердің, сезімдердің, толғ аныстардың шығ уына себепші болады. Ө зімен ө зі болу жеткіншектің жаң а тү йсінулер мен толғ аныстарына ден қ оюы, бұ лардың оның ө мірінде алатын орны жеткіншек ө мірінің кең ә леуметтік жағ дайлары мен нақ тылы дара. жағ дайларына, оның тә рбиеленуі мен қ арым-қ атынасының ерекшеліктеріне қ арай анық талады. Ү лкендерге арналғ ан кітаптар мен кинофильмдер де теріс ық пал жасауы мү мкін. Осының бә рі, сондай-ақ махаббат пен жыныс проблемалары туралы жолдастарымен ә ң гімелесулер адамдардың қ арым-қ атынасының интимдік жағ ына кө бірек кө ң іл бө лудің, эротикалық ойысушылық тар мен ерте сексуалдылық тың дамуына апарып соғ ады. Қ ыз болсын, ұ л болсын жеткіншектерде алғ ашқ ы романтикалық сезімдердің оянуы—қ алыпты қ ұ былыс.

Жеткіншектік кезең нің баланың дамуындағ ы ерекше орны психологияда ө тпелі, бетбұ рыс, қ иын, сыналатын кезең атауларында бейнеленген. Бұ л атауларда осы жастарда болатын, ө мірдің бір дә уірінен екіншісіне ө тумен байланысты даму, процестерінің кү рделілігі мен маң ыздылығ ы айтылғ ан. Балалық шақ танересектікке ө ту кезең дегі дене, ақ ыл-ой, адамгершілік, ә леуметтік дамудың барлық жақ тарының негізгі мазмұ ны мен ө зіне тә н ерекшелігі болып табылады. Барлық бағ ыттарды сапалық жаң а қ ұ рылымдар қ алыптасады, организмнің сана-сезімнің, ү лкендермен жә не жолдастарымен қ арым-қ атынастың, олармен ә леуметтік ө зара іс-ә рекет ә дістерінің, мү дделердің, танымдық жә не оқ у іс-ә рекетінің, мінез-қ ұ лық қ а, іс-ә рекет пен қ арым-қ атынасқ а арқ ау болатын моральдық -этикалық нормалар мазмұ нының қ айта қ ұ рылуы нә тижесінде ересектік элементтеріпайда болады.

А. Е. Личконың айтуы бойынша жеткіншектің жеке басы дамуының аса маң ызды факторы - оның ө зінің ауқ ымды ә леуметтікбелсенділігі; ол белгілі бір ү лгілер мен игілііктерді, ү лкендерден жә не жолдастары мен, ақ ырында ө зіне қ анағ аттанарлық қ арым-қ атынас орнатуғ а (ө зінің жеке басы мен ө зiнің болашағ ын жә не ниетін, мақ саты мен міндетін жү зеге асыру ә рекеттерін жобалау) бағ ытталады.

Алайда жаң аның қ алыптасу процесі біраз уақ ытқ а созылады жә не кө птеген жағ дайларғ а байланысты болады. Осы себепке байланысты «ө тпелі кезең нің » жү руі ә р балада ә ркелкіболуы мү мкін. Мұ ның ө зі, бір жағ ынан, жеткіншекте «балалық » пен «ересектіктің » қ атар болуымен ал, екінші жағ ынан, сол бір ғ ана кә мелетке толу жасындағ ы жеткіншектерде ересектіктің тү рлі жақ тарының даму дә режесіндегі елеулі айырмашылық тардың болуымен анық талады. А. А. Бодалев қ азіргі мектеп окушыларының ө міріндегі жағ дайларда екі тү рлі жай сә ттерінің болуымен байланысты деп тү сіндіреді. Жеткіншектерде ересектіктің дамуын тежейтін жайлар:

1.
балалардың кө бінде басқ алардай тұ рақ ты жә не байыпты міндеттер болмай тек оқ умен ғ ана шұ ғ ылдануы; кө птеген ата-аналардың балаларды тұ рмыстағ ы ең бектен, қ ынжылыстардан, қ орғ аштауғ а, тү гелдей қ амқ орлық қ а алуғ а тырысуы;

2.
ересектендіретін жағ дайлар мазмұ ны сан алуан мә ліметтердің орасан зор тасқ ыны болуынан; кө птеген ата-аналардың бос уақ ытының аздығ ы жә не осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі; жолдастарымен қ арым-қ атынастың жедел дамуы; дене кү ші дамуымен жыныстық толысудың акселерациясы.

Осының бә рі ересектіктің дамуын анық тайтын алуан тү рлі жағ дайлар жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақ тары дамуының алуан тү рлі кө ріністері мен елеулі айырмашылық тары келіп шығ ады. Мысалы, жеткіншектің басым кө пшілігінің бет-пішіні мен мү дделері ә лі балағ а ұ қ сас ер балалар да бар, сонымен қ атар ересектер ө мірінің қ айсыбір жақ тарына ортақ тасқ ан ө те ересек балалар да бар; ө здігінен білім алып жү рген «интеллектуалдар» да бар, бірақ, сонымен қ атар, оқ у материалының ө зін ө здігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар; болашақ қ а деген жоспары айқ ын емес, мектеп оқ ушылары бар, ал болашақ мамандығ ына саналы тү рде даярлана бастағ андар да бар; кейбір қ ыз балалардың бар ойлағ аны сә н қ уу мен ер балалар ғ ана, басқ алары бұ ғ ан онша мә н бермейді; кейбір балалар ү йінде нағ ыз қ олғ анат-жә рдемшілер болса, енді біреулері ә бден ерке болып кеткен, тіпті тұ рмыстағ ы қ арапайым жұ мыстарғ а да ебі жоқ.

Л. Колбергтің пікірі бойынша жеткіншектердің ересектігінің дамуындағ ы жалпы бағ ыт ә р тү рлі жә не ә рбір бағ ыттың кө птеген варианттары болуы мү мкін. Мә селен, қ айсыбір «интеллектуал» ү шін ө мірде ең бастысы кітап пен білім болады, қ оршағ андардың барлығ ы оны ә лі «нә ресте» десе енді бір нағ ыз «интеллектуал» ү йде электроника туралы мақ алаларды оқ ып, радиотехникамен, комьютермен ә уестенсе, ал екіншісі сабақ та тү к бітірместен, модадан қ алып қ оймаумен тө тенше шұ ғ ылданып, ө мірдің мә нін шаштараз туралы мә селеге айналдырып отыратын ересек жасө спірімдер. Ү шіншілерін «интеллектуалды» ересектіктің сыртқ ы кө ріністері онша қ ызық тырмайды, бірақ ол шешесінің сү йеніші, ө зін ерлік қ асиеттерге тә рбиелейді. Қ ыз балаларғ а келгенде, осы қ ыздардың пікірінше, ө зін балаша ұ стайды, галстугін тартқ ылап, шаштарын ұ йпалап кетеді.

Осы ү ш вариантта ересектіктің дамуы ә р қ илы болады да, бұ л орайда мазмұ ны ә р тү рлі ө мірлік игіліктер қ алыптасады: біреуі ү шін маң ыздының енді біреуіне қ ұ ны жоқ болып шығ ады. Жеткіншектік кезең нің маң ыздылығ ы адамның жеке басының моральдық дамуы жә не барлық қ ұ ндылық тардың жалпы бағ ыты белгіленетіндігі. Жеткіншектік кезең дегі дамудың сыналу кө ріністерінің пайда болуында биологиялық жә не ә леуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас ұ зақ уақ ыттан бері болып келеді. Ө йткені осы жас кезең інде жеткіншектердің дамуындағ ы позитивтік ә серлер адамның болашағ ына ү лкен ә серін тигізеді.

Жеткіншектің дамуындағ ы биологиялық фактор проблемасы баланың организмінденақ осы шақ та биологиялық толысу жолына тү бегейлі ө згерістердің болуынан туындайды, дене кү шінің дамуында жаң а кезең басталып, жыныстық жетілу процесі ө рістейді. Бұ лардың бә рінің сыртында организмнін морфологиялық жә не физиологиялық қ айта қ ұ рылу процестері тұ рады. Организмнің қ айта қ ұ рылуы эндокриндік жү йедегі ө згерістерден басталады. Гипофиздің, ә сіресе оның алдың ғ ы бө лігінің қ ызметі кү шейеді, ал мұ ның гормондары талшық тардың ө суіне жә не ішкі секрецияның басқ а да ө те маң ызды бездерінін, (қ алқ ан жыныс, бү йрек ү сті бездерінің ) қ ызметіне қ олайлы жағ дай жасайды. Олардың қ ызметі жеткіншектің организмінде кө птеген ө згерістер, соның ішінде неғ ұ рлым анық кө рінетін ө згерістер туғ ызады (жыныс органдарының дамуы жә не екінші жыныстық белгілердің кө рінуі). Бойдың ұ заруы, салмақ тың артуы, кеуде клеткасы шең берінің ө суі –жеткіншек шақ тағ ы дене толысуының ө зіне тә н жағ дайлары, бұ лар кү рт ө судеген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нә тижесінде баланың пішінімен салыстырғ анда жеткіншектің пішіні ө згереді, дененің пропорциясы ересек адамғ а тә н пропорцияғ а жақ ындайды. Бұ лшық еттің жә не бұ лшық ет кү шінің неғ ұ рлым жедел артуы жыныстық жетілудің аяғ ында болады. Бұ лшық еттің дамуы ер балаларда еркектер типінде, ал қ ыз балаларда ә йелдер типінде болады, осыдан келіп ә р жыныстың ө кілдерінде еркектерге тә н немесе ә йелдерге тә н белгілер қ алыптасады, бірақ бұ л процестің аяқ талуы жеткіншектік шақ тан ө ткеннен кейін болады.

Бү лшық ет кү шінің артуынан жеткіншектің дене кү шінің мү мкіндіктері ү лғ аяды. Мұ ны ер балалардың ө здері де ұ натанады жә не олардың ә рқ айсысы ү шін оның ү лкен маң ызы бар. Алайда ересектерге карағ анда жеткіншектің бұ лшық еттері тез шаршайды, сондық тан ұ зақ уақ ыт жұ мыс істейтін қ абілеті ә лі болмайды, спортпен жә не дене ең бегімен шұ ә ылданғ ан кезде мұ ны ескеріп отыру керек. Мотор аппаратының қ айта қ ұ рылуымен қ атар кө біне козғ алыстардағ ы ү йлесім жоғ алады, ө з денесін дұ рыс ұ стай білмеушілікшығ ады (шамадан тыс кө п қ озғ алу, олардың жете ү йлестірілмеуі, жалпы ебедейсіздік, колапайсыздық ). Бұ дан кү йзеле қ ынжылу, ө зіне сенімсіздік секілді жайлар туындауы мү мкін. Алайда 6—14 жас аралығ ында кө птеген қ озғ алыс сапалары оптималды дамитын, қ озғ алыс функцияларының бірқ атар кө рсеткіштері жедел артып жетілетін кезең. Сондық тан спортта, хореографияда ерекше шеберлік кө рсетіп жоғ ары жетістік иесі болу мү мкіндіктері де артады.

Ә р тү рлі мү шелер мен талшық тардың ө суі жү ректің қ ызметіне шамадан тыс талаптар қ ояды. Жү рек те ө седі, ә рі қ ан тамырларына қ арағ анда тез ө седі. Мұ ның ө зі жү рек-қ ан тамырлары жү йесінің қ ызметіндегі функциялық бұ зылулардың себебі болып, жү ректің қ ағ уы қ ан қ ысымының артуы, бастың ауруы бастың айналуы, тез шаршау тү рінде кө рініс беруі мү мкін.

Жеткіншектік шақ та организмнің ішкі ортасында белсенді қ ызмет атқ аратын ішкі секреция бездері жү йесіндегі ө згерістерге байланысты кү рт ауысулар болады, осының ө зінде қ алқ ан бездері мен жыныс бездерінің гармондары, атап айтқ анда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік жә не жү йке жү йелері функциялық жағ ынан ө зара байланыста болғ андық тан, жеткіншектік шақ, бір жағ ынан, энергияның қ ауырт, ө суімен, ал екінші жағ ынан патогендік ә серлерге деген сезімталдық тың артуыменсипатталады. Сондық тан ақ ыл-ой немесе дене кү шінің қ ажуы, ұ зақ уақ ыт жү йкеге кү ш тү су, аффектілер, кү шті эмоциялық толғ аныстар (қ орқ ыныш, ыза, реніш) жә не жү йке жү йелерінің функциялық бұ зылуларынасебеп болуы мү мкін. Олар тез шамданғ ыштық тан, тежегіш механизмдердің ә лсіздігінен, тез шаршаудан, ұ мытшақ тық пен аң ғ алдық тан, жұ мыста ө німділіктің тө мендеуінен, ұ йқ ының бұ зылуынан байқ алады. Жеткіншектік шақ та эндокриндік жә не жү йке жү йелерінің қ ызметіндегі балалық шақ та болатын тепе-тең дік бұ зылады да, жаң а тепе-тең дік енді ғ ана қ алыптаса бастайды. Бұ л қ айта қ ұ рылу жеткіншектің ішкі жағ дайларына, ә серлеріне, кө ң іл кү йіне ә сер етіп, оның жалпы ұ шқ алақ тылығ ының, ашуланшақ тығ ының, шамданғ ыштығ ының, қ озғ ыштығ ының, қ имыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқ тануының, енжарлануының негізі болады. Қ ыз балаларда мү ндай жағ дайлардың кө рінуі етеккір циклі басталардан біраз бұ рын немесе осы цикл кезінде байқ алады.

Жеткіншектің организмінде болатын елеулі ө згерістер ұ зақ уақ ыт бойы осы кезең дегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу қ ұ былыстарының биологиялық шарттастығ ы туралы ә р тү рлі теорияларғ а негіз болды. Мұ ндай ұ ғ ым біздің ғ асырымыздың алғ ащқ ы ширегінде ү стем болды. Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Холл мен З. Фрейд /91/болды. Олар жеткіншектің дағ дарысы ен ө зіне тә н ерекшеліктері комплексін биологиялық шарттастығ ы себепті болмай қ оймайтын ә рі универсал қ ұ былыс деп санады. Кө птеген зерттеулерде жеткіншектік кезең нің ұ зақ тығ ы ә р тү рлі болуы жә не бірнеше аймен шектелуі мү мкін екені анық талды.

Р. Бенедикт балалық тан ересектікке ө тудің екітипін бө ліп кө рсетті:

1) ү здіксіз жү ретін;

2) ү зіліспен жү ретін.

Баланың балалық шағ ында оқ ып ү йренгені мен ересектің ролі жү зеге асыру ү шін қ ажетті іс-ә рекет тә сілдері мен тү сініктер арасында ү зілістер болатын типі. Осы кезең ге ө тудің бірінші типі балалар мен ересектерге арналғ ан бірқ атар маң ызды нормалар мен талаптардың ұ қ састығ ы жағ дайларында болады. Мұ ндай жағ дайларда даму бірқ алыпты ө теді, бала ересектік іс-ә рекет тә сілдеріне біртіндеп ү йренеді де, ересектің статусының талаптарын орындауғ а даяр болып шығ ады. Осы кезең ге ө тудің екінші типі балалар мен ересектерге қ ойылатын мә нді талаптарда болғ ан кезде байқ алады (Бенедикт пен Мидоны қ азіргі заманғ ы американ қ оғ амына жә не ө неркә сібі жоғ ары дамығ ан елдерге тә н деп санады). Мұ ндай жағ дайларда балалық тан ересектікке ө ту ә р тү рлі қ иыншылық тармен қ абаттасып жү реді жә не оның ө зіне тә н нә тижесі болады – ресми кемелеттілікке жeткeн кезде баланың ересектер ролін атқ аруғ а ә лі дайын емес екендігі анық байқ алады. Балалық тан ересектікке ө тетін жол, деп атап кө рсетті Бенедикт, ә р тү рлі қ оғ амдарда ә р тү рлі болады жә не оның ешқ айсысы да кә мелеттікке жеткізетін «табиғ и» соқ пақ деп қ арастырылмайды.

АҚ Ш ғ алымы К. Левин /46/ жеткіншектің қ азіргі қ оғ амдағ ы жағ дайы мен балалық тан ересектікке талас-тартыспен ө туіне талдау жасауды жалғ астырды. Ол қ оғ амда ересектер тобы мен балалар тобының бар екенін, ә рқ айсысының ө зіне тә н артық шылық тары болатындық тан олардың бір-бірінен бө лінгендігін, жеткіншектік кезең де баланың балалар тобынан ересектер тобына қ арай ілгерілейтінінатап кө рсетті. Жеткіншекте ересектер тобына ө туге жә не ү лкендердің балаларда жоқ кейбір артық шылық тарымен пайдалануғ а деген ұ мтылысы болады. Алайда ересектер оны ә лі қ абылдамағ андық тан ол топтар арасындағ ы жағ дайдаболып шығ ады. Қ иыншылық тардың дең гейі мен талас-тартыстардың болуын Левинқ оғ амда балалар тобы мен ересектер тобының қ атаң бө лінуіне жә не жеткіншектер топтарының аралыә ындағ ы жағ дайда болатын кезең інің ұ зақ тығ ына байланысты етіп қ ояды. Левиннің жеткіншектің «ө з орнын таппауы» туралы идеясын қ азіргі уақ ытта Д. Коулменжә не басқ а шетел психологтары дамытуда, олар жеткіншектердің ерекше бір «субмә дениеті» бар дегенді, яә ни ересектер қ оғ амында жеткіншектер қ оғ амы бар дегенді айтады. Л. С. Выготскийсын жастарды зерттеуде жаң а проблемалар: санадағ ы негізгі жаң а қ ұ рылымды бө ліп кө рсету жә не дамудың ә леуметтік жағ дайынанық тау қ ажеттігін қ ойды, бұ л жағ дай ә рбір шақ та бала мен ортаның арасындағ ы қ атынастардың қ айталанбас жү йесі болып табылады. Ол осы қ атынастар жү йесін қ айта қ ұ ру ө тпелі шақ тағ ы «дағ дарыстың » басты мазмұ нын кұ райды деп пайымдады.

Жеткіншек жас кезең індегі балалардың даму ерекшеліктерін зерттеу барысында бұ л жас кезең індегі «дағ дарысты» тү сіндіруге арналғ ан теориялық ой-пікірлердің барлығ ы осы кезең де орын алатын кө птеген нормадан ауытқ улар организмде жү ретін ө те кү рделі психофизиологиялық ө згерістермен байланысты екенін кө рсетеді. Жеткіншек жас кезең індегі пайда болатын жаң а қ ұ рылымдар, гамоналдық жү йенің жетілуі т. б. ө згерістер бала ағ засының сапасы ө згеріп, оның қ ысқ а мерзім ішінде ү лкендер ағ засының сапасына ө туіне байланысты болатыны дә лелденген. Осы ө згерістер баланың эмоционалдық жағ дайына ә серін тигізіп, оның мінезінде кө птеген ерекшеліктер кө рініс береді. Сонымен қ атар жеткіншек жасындағ ы балалардың ө мірі мен дамуы нақ ты ә леуметтік жағ дайлармен байланысты жә не баланың ересек адамдар дү ниесіндегі қ оғ амдық жағ дайды мең геруімен анық талады.

Психологиялық қ ызмет кө рсету барысында жеткіншектердің осы ерекшеліктерін ескере отырып, эмоционалдық ү йлеспеушілік орын алғ ан кезде эмоцияның мінез-қ ұ лық қ а тигізетін ә серін, эмоционалдық жағ дайлардың пайда болу себептерін, оның кө рініс бері ерекшеліктерін жан-жақ ты зерттеп, толық тү сіну қ ажет.

1. 2. Эмоция – мінез – қ ұ лық негізіне жататын феномен

Эмоция қ азіргі теорияларда білімнің маң ызды тү рі ретінде қ арастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағ ы болып табылады. Қ азіргі эмоция психологиясында «эмоция» тү сінігінің тү рлі анық тамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик –психологтардың тә жірибелі тұ рғ ыдан сай келуі осы «эмоция» тү сінігінің жалпы қ абылдағ ан анық тамасының жоқ тығ ында. Сондық тан да «эмоция» категориясы мамандар тарапынан ү лкен қ ызығ ушылық ты туғ ызып отыр. Осығ ан байланысты Э. Роштың прототивтік ағ ым бойынша талдағ ан эмоция категориясының ішкі қ ұ рылымын зеріттеуін қ арастырамыз. П. Витгенштейн пікіріне негізделген бұ л ағ ым бойынша, табиғ и категория прототип бойынша анық талады. Эмоция категориясы келесі 4 ө згергіштік бойынша суреттеледі.

1. Жиілік.

2. Прототиптілік.

3. Бейкатегориялық.

4. Доминанттылық.

А. Ортони, Дж. Клор жә не А. Коллинз /45/ ө здерінің «эмоцияның конгетивті қ ұ рылымы», ең бегінде эмоцияғ а тек қ ана валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғ ана жатуы керек, яғ ни, жағ ымды немесе жағ ымсыз сияқ ты уайымдар, таң қ алу, қ ызығ у, сенімсіздік жә не осы сияқ ты феноменттер эмоция психологиясында қ арастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нә тижесі бойынша, таң қ алу эмоцияғ а кіргізіледі.

К. Изарды «Адам мінез – қ ұ лқ ының фундаметальды принципі болып, эмоцияның қ абылдауды, ойлауды жә не ә рекетті ұ йымдастыруы жә не кү шберуі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында дамитын адаптивті функцияларғ а ие» деп, атап кө рсетеді.

Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жү йесін қ ұ рады. Мауер: «эмоция ө з ә серімен мінез – қ ұ лық ты ө згерте алады, сондық тан ол адам ө мірінде маң ызды роль атқ арады. Сонымен қ атар, эмоция интелектінің жоғ ары тә ртібін кө рсетеді» деп, атап ө теді. Мінез – қ ұ лық тың негізгі қ озғ аушы кү ші эмоция болып табылады. Осы эмоция субьектіге тү гелімен ә сер етеді. Оны жекелеп қ арастырайық.

Эмоция жә не дене. Бет бұ лшық еттерінде эмоция кезінде электрофизиолгиялық ө згерістер жү реді. Сонымен қ атар ө згеріс мидің электірлік белсенділігінде, қ ан жү ру жә не тыныс жолдарында да жү реді. (Симонов, 1975); Қ атты ашулану немесе қ орқ у нә тижесінде жү рек ритмі минутына 40 – 60 дү рсілге кө теріледі. Кү шті жү ретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұ лай бірден ө згеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың кө п немесе аз дә режеде бір – біріне қ осылуына ә келіп соқ ты. Мұ ндай ө згерістер қ абылдауғ а, ойлауғ а, субьектінің іс ә рекетіне ә серін тигізеді. Ө згерулер психикалық бұ зылуғ а да ә келіп соғ уы мү мкін.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒