1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

1 бө лім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚ УЛАР ЖӘ НЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

1. 1. Жекіншектердің тұ лғ алық даму ерекшеліктері............................................................................................. 6

1. 2. Эмоция – мінез – қ ұ лық негізіне жататын феномен................... 19

1. 3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық

тұ рақ сыздық тың себептері.................................................................... 30

2 бө лім. ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ТӘ Н ЭМОЦИОНАЛДЫҚ Ү ЙЛЕСПЕУШІЛІКТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘ НЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ

2. 1. Эмоционалдық жағ дайды зерттеу ә дістерін пайдалану ерекшеліктері........................................................................................... 35

2. 2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағ дайына байланысты

мінез ү йлеспеушіліктерін коррекциялау............................................ 53

Қ ОРЫТЫНДЫ................................................................................................. 63

Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.................................................................................... 65

Қ ОСЫМШАЛАР............................................................................................. 68

КІРІСПЕ

Зерттеудің кө кейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағ дайының тұ рақ ты болуы оның ө мір сү ретін ортасына, экономикалық жә не ғ ылыми техникалық жетістіктеріне байланысты екені Қ Р Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қ азақ стан халқ ына Жолдауында балаларғ а салуатты ө мір салтын ү йретіп, «ә р оқ ышының білімі мен қ абілет дең гейінің тиімділігін» /1/ арттыру қ ажет екендігі кө рсетілген. Оқ ушылардың жеке тұ лғ алық даму ерекшеліктерін дер кезінде диагностикалау, олардың эмоционалдық жағ дайында нормадан ауытқ уы байқ алғ ан кезде кө мек кө рсету кө кейкесті мә селердің бірі болып отыр. Қ Р Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қ азақ стан халқ ына Жолдауында балардың эмоционалдық жағ дайының ауытқ улары қ андай себептермен байланысты екені келесі сө здермен айтылғ ан: «Біріншіден, осы ө ң ірде тұ рақ сыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағ ынан алғ анда Қ азақ стан бел ортасында тұ рғ ан ө ң ірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы» /2/. Эмоцияның теріс кө ріністері ерекше дамуымен байланысты ө згеге қ иянат зорлық кө рсету, нашақ орлық, токсикомания, адам бойында кері ә сердің жиылуы, агрессивтілік ә рекеттің бой кө рсетуіне алып келетіндігі психологияда дә лелденген.

Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын эмоционалдық ү йлеспеушілікті зерттеушілер А. Бек /46/, Л. С. Выготский /29/, Л. А. Орбели /46/, Г. Селье /87/, К. Роджерс /46/, К. Юнг /99/, В. Франки /94/, Р. Бэрон /24/, Перлз /74/, Изард /45/, З. Фрейд /91/, Қ. Жарық баев /40/, С. Н. Ениколапов /43/ т. б. кө птеген ғ алымдар ең бектерінде эмоционалдық жағ дайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы, эмоционалдық ү йлеспеушіліктің табиғ аты, пайда болу себептері жә не одан шығ у жолдары талданғ ан. Осының негізінде мектеп жасындағ ы балалардың бойында кездесетін эмоционалдық ү йлеспеушіліктер тү рлері мен кө рініс беру ерекшеліктері талданғ ан.

Жеткіншектер ағ засында орын алатын психофизиологиялық ө згерістер пайда болуымен байланысты кризистік даму кезең і орын алады жә не осы ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір кө рсеткіштері шамадан артық дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқ алады. К. Леонгард, Л. В. Личко, Р. Д. Шмишек, Филипс, Басс жә не Дарки т. б. ғ алымдар осы қ ұ былыстардың ерекшеліктерін жан-жақ ты зерттеп, оның типологиясын, зерттеу ә дістемелерін жасағ ан. Қ азіргі кезде жеткіншектердің психоэмоционалдық ү йлеспеушілігін болдырмау жә не осы жағ дайдан шығ ару ә дістемелерін тиімді пайдалану жолдары анық талғ ан. Жеткіншектердің эмоционалдық ү йлеспеушілігі орын алғ анда оларғ а нақ ты кө мек кө рсету жолдары мен қ ұ ралдарын анық тау қ ажет болғ андық тан біз дипломдық зерттеу тақ ырыбын «Жеткіншек жасындағ ыларда кездесетін эмоционалдық ү йлеспеушілікті диагностикалау жә не коррекциялау» деп анық тадық.

Зерттеу объектісі: білім беру жү йесіндегі психологиялық қ ызмет.

Зерттеу пә ні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық қ ызмет кө рсету мазмұ ны.

Зерттеудің ғ ылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық ү йлеспеушілігінің себептерін анық тап, одан шығ ару амалдарын ө з уақ ытында жү ргізу арқ ылы балалардың психоэмоционалдық жағ дайын жақ сартуғ а жә не тұ рақ тандыруғ а мү мкіндік туады.

Зерттеу мақ саты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық ү йлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқ ылы оның алдын алу жә не коррекциялаудың жолдарын анық тау.

Зерттеу міндеттері:

жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғ ылыми-ә дістемелік ең бектеді талдау;
жеткіншектердің эмоцияларының кө рініс беру тү рлерін жә не себептерін анық тау;
жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия жағ дайларын диагностикалау;
мектеп психологінің эмоционалдық ү йлеспеушілік жағ дайындағ ы балаларды коррекциялау ә дістемелерін пайдалану, нә тижелерін талдау.

Зерттеу базасы: Шымкент қ аласындағ ы Жамбыл атындағ ы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясы жә не № 36 орта мектеп.

Ғ ылыми зерттеу ә дістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық ғ ылыми зерттеу ә дістері пайдаланылды: психологиялық ғ ылыми ең бектерді теориялық талдау арқ ылы бастауыш сынып оқ ушыларының эмоциясына сипаттама жасау, оқ ушылардың жекелік қ асиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін, «М жә не Д», Басса-Дарки ә дістемесін, пиктограмма, «Ә леуметтік мазасыздану шкаласы» т. б. ә дістемелер кө мегімен балалардың акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анық тау, жиналғ ан мә ліметтерді талдау нә тижелері бойынша психокоррекциялық жұ мыстар жү ргізу.

Зерттеу кезең дері: Жоспарланғ ан зерттеу жұ мысы екі кезең де ұ йымдастырылады. Бірінші кезең де оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты психоэмоционалдық жағ дайларын зерттеідің теориялық негіздері талданып, оларды анық тауғ а арналғ ан психодиагностикалық ә дістемелер жинақ талды. Екінші кезең де Шымкент қ аласындағ ы Жамбыл атындағ ы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясының психологиялық қ ызмет кө рсету жү йесі арқ ылы мектеп оқ ушыларының эмоционалдық жағ дайлары зерттелінді. Барлық психодиагностикалық зерттеу нә тижелері ережелерге сай талданып келесі кезең дегі психологиялық кең ес беру жә не психокоррекция жү ргізілді.

Дипломдық жұ мыс кіріспе, екі бө лім, қ орытынды, ә дебиеттер тізімі жә не қ осымшалардан тұ рады.

1 бө лім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚ УЛАР ЖӘ НЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

1. 1. Жеткіншектерде кездесетін мінез ауытқ улары жә не оның себептері

Жеткіншек жас кезең інде орын алатын мінез ауытқ уларын зерттеу жә не оның негізінде мінез типологиясын жасау ХІХ ғ асырдың аяғ ында басталды. Бұ л мә селені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұ лғ аның қ оршағ ан ә леуметтік ортағ а икемделуіне жә не қ арым-қ атынас мә дениетіне ү лкен ә сер ететінін атай отырып, типология жасаудың қ ажеттілігін кө рсеткен. Бірінші типологияны жасан неміс психиатры Э. Кречмер, кейінірек бұ л проблеманы терең ірек зерттегендер У. Шелдон, Э. Фромм, К. Леонгард, А. Е. Личко т. б. ғ алымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі ортақ пікірлерге сү йенген: Л. С. Выготский «Кризистік кезең » теориясы бойынша кризистік жас дегеніміз, бір жағ ынан балалардың қ оғ амдық қ арым-қ атынас жү йесіндегі ө згерулері жататын, екінші жағ ынан баланың «ішкі позициясынан» ө згеруі жататын дамудың ә леуметтік ситуациясының қ айта қ ұ рылу нә тижесі. Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы АҚ Ш психологтарының жү ргізген зерттеулері нә тижесінде, оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ының ү йлеспеуі 80% осы жеткіншектік кезең ге тә н екендігі белгілі болады, ө йткені, мектеп оқ ушыларында, яғ ни, кіші жә не орта мектеп жасындағ ы балалардағ ы қ абылдау ө те жоғ ары болатындығ ы белгілі, сонымен қ атар, оқ ушылардың дү ниеге кө зқ арасы, жағ ымды қ асиеттерінің қ алыптасып келе жатқ андығ ымен байланысты. Осы анық талғ ан мә ліметтерді негіз ете отырып, Г. Д. Пировтың басшылығ ымен бір топ Болгария психологтарының жү ргізген зерттеулері нә тижесінде 5-17 жас аралығ ындағ ы балаларғ а «ашушаң дық » тә н екендігі белгілі болды. Сонымен қ атар, олардың психикалық нормаларының ү лкендерден айқ ын ерекшеленіп тұ ратындығ ын 14-15 жастағ ы 15 000 американ жеткіншектеріне психодиагностика ретінде жү ргізген «даралық минесоттық » тестімен дә лелдеуге болады. Ө йткені, бұ л тест нә тижесі бойынша, нормадағ ы балалардың ө здері «псиопатия», «шизофрения», «гипомания», шкалалары бойынша кө рсеткіштері ү лкендерден жоғ ары. Бұ дан ү лкендер ү шін ауру симптомы болып табылатын бұ л кө рсеткіштер жеткіншек немесе жасө спірімдер ү шін норма болып табылады деген қ орытындығ а келеміз.

Оқ ушылардың басқ а да психологиялық ерекшеліктерін анық тау мақ сатында С. Хатауэй жә не Э. Монакези жү ргізген «Роршах» жә не «Тақ ырыптық апперцепция» тесті бойынша 12-16 жас аралығ ындағ ы оқ ушылардың мазасыздану дең гейінің жоғ ары болатындығ ы, сонымен қ атар, Кең ес уақ ытында ү лкен маман болып табылатын жеткіншектер психиатры А. А. Мехрабянның мә ліметі бойынша, осы жас аралығ ындағ ы балалардың жекелік ауытқ уларының бірден ө сетіндігі дә лелденді. Сонымен қ атар, ә р жас кезең індегі мазасыздану дең гейінің ерекшелігіне байланысты В. Д. Кисловская «проективті тест» кө мегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қ арастырды. Оның нә тижесі бойынша, кіші мектеп жасындағ ы оқ ушылардағ ы мазасыздану бейтаныс ү лкен адамдармен қ арым-қ атынас кезінде жә не қ атарластарымен қ арым-қ атынас кезінде кө рінсе, жеткіншектерде бейтаныс адамдармен жеткіншектерден гө рі, қ атарластары жә не ата-анасымен қ арым-қ атынас кезінде, ал жасө спірімдерде мазасыздану барлық қ атынас сферасында, ә сіресе ата-аналармен немесе балалар тә уелді болып табылатын басқ а да ү лкендермен қ арым-қ атынас кезінде кө рінеді екен жә не жасө спірімдерге мазасыздану дең гейінің жоғ арылылығ ы тә н болып шық ты. Мұ ның себебі, жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның ә серінен дифференциацияның жалғ аса беруінде жә не эмоционалды реактивтіліктің тө мен дә режеде болуында. Тө мен реактивтілік психологиялық жағ ымсыз фактор болып табылады. Осығ ан байланысты жү ргізілген Калифорниялық лонгютидтің зерттеу нә тижесі бойынша тө мен эмоционалды реактив тә н жеткіншектер мен жасө спірімдерге біршама мазасыздық тә н, эмоционалды тұ рақ сыз, икемсіздеу жә не қ арым-қ атынассыздау болып келеді екен.

1. Мінез онтогенезде қ алыптаса бастайды жә не адамның ө мірінің барысында біршама тұ рақ тылық пен кө рініс береді.

2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұ лғ а кө рсеткіштері кездейсоқ болмайды, олар анық байқ алатын типтерді қ ұ ратын болғ андық тан осы ерекшеліктер негізінде типология жасауғ а болады.

3. Адамдардың басым кө пшілігін типтерге жатқ ызып зерттеуге болады.

Э. Кречмер /29/ жеке тұ лғ а қ ұ рылымындағ ы психологиялық жә не физикалық қ асиеттердің бір-біріне тә уелді деп тұ жырымдама жасап, барлық адамдарды дене қ ұ рылысына байланысты конституционалды типтерге бө ліп, олард: астеникалық, атлетикалық жә не пикникалық топтарғ а бө лді. Ә р тип ө кілдері ө здеріне тә н ерекше темперамент иелері деп кө рсетті. Сонымен қ атар ә р тип ө кілдері психоз ауруына ұ шыраса оның бір тү ріне жақ ындығ ымен сипатталатынын атап ө тті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол «нормадағ ы жеке тұ лғ аның келемежденген сипаты».

Кейінгі кезде жү ргізілген зерттеулерге осы типология негіз болды. А. Безумен /46/ жеткіншектердің ө з-ө зін бағ алауындағ ы ө згерістердің динамикасын алты дең гейге бө ліп кө рсеткен. Солардың ішіндегі ең бағ алыларын қ арама-қ арсы кө рсеткіштермен бағ алайды, мысалы: кү шті-ә лсіз; дені сау-ауыру; сұ лу-ұ сқ ынсыз. Жеткіншектерді осы қ оршағ ан ортадағ ыларды бағ алауын негізгі кө рсеткіш ретінде анық тау арқ ылы типологиялау жолдарын К. Леонгард /46/ ұ сынғ ан. Леонгард жеткіншектік жас кезең інде орын алатын акцентуация мә селесін жан-жақ ты зерттеді. Оның айтуынша акцентуация ол нормадағ ы мінездің шекаралық жағ дайғ а дейін дамығ ан варианттары болып табылады. Акцентуация жеткіншектер алдына кө птеген проблемалар қ ояды да баланың қ оршағ андармен қ арым-қ атынасында тү сініспеушіліктер, дау-дамайлар мен қ иындық тар туғ ызады. Безумен, Леоггард, Личко т. б. ғ алымдардың зерттеулеріне сү йенсек жеткіншектердің жартысынан кө бінің мінезінде акцентуация байқ алады. К. Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамғ а тә н психикалық қ асиеттердің кейбір кө рсеткіштері ерекше дамып, шектен шық қ анын айтады. Типология жасағ анда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі тү рге бө леді. Осы айтылғ ан факторлардың себебі, Л. Е. Личко /65/ пікірі бойынша, осы ерекшеліктердің негізгі себебі, 12-18 жас аралығ ының психопатияғ а кризистік кезең болуында. Сондық тан да дә л осы кезең де оларғ а аса кө ң іл бө лінбесе олардың мінез-қ ұ лқ ының эмоционалды ү йлеспеушілігінің терең деп кетуі мү мкін. Бірақ, эмоционалды ү йлеспеушілік тек қ ана гармоналды ө згерумен ашылмайды, сонымен қ атар, ә леуметтік факторғ а жә не тә рбие шартына тә уелді жә не индевидуалды – типологиялық ерекшеліктерге де байланысты болады. Ө сіп келе жатқ ан балағ а ә сер ететін жә не оның пайымдау дү ниесін ө згертетін сыртқ ы жә не ішкі факторлардың кө лемін білу кү рделі нә рсе. Сондық тан да есеюдің психологиялық қ иындық тары «мен» бейнесі жә не талпыну ең гейінің қ арама-қ айшылығ ы сияқ ты жеткіншектерге тә н эмоционалды кү штену ерте жасө спірімдерде болады деуге алып келеді. Сонымен қ атар, балалардағ ы дисгармонияның жеткіншектік синдромы, яғ ни, оқ ушылардың ө зінің денесіне жә не сыртқ ы кө рінісіне кө ң іл бө луі, тағ ы сол сияқ ты жағ дайлар олардың эмоционалды ү йлеспеуіне ә келіп соғ ады. Бірақ нормадағ ы оқ ушылардың эмоционалды ү йлеспеушіліктің психопатиялық белгілері аз кө лемде болады. Жалпы эмоционалды ү йлеспеушілік ө тпелі кезең нің барлық кезіне тә н жә не олар қ иын балалар қ атарына жатады. Мұ ндай балаларғ а оқ удың ө зі қ иын, ү йде ешкім кө мектеспейді, ө здігінше ө мір сү руге ешкім тә рбиелемейді. Олардың ө зіндік бағ асы оқ удағ ы жетістіктерге жетпеуіне байланысты тө мен болады. Бұ л жағ дайда бала ө зін-ө зі кө рсетуге қ ысылады. Жеткіншектердің оқ у ә рекетінде апатия, ашушаң ды, қ аталдық, ө кпе, тү ң ілушілік кездесіп отырады, сонымен бірге, олардың мінез-қ ұ лқ ына тітіркенудің импульсивті формасы тә н болып отырады.
Бұ л мә селені толық тү сіну ү шін балада орын алғ ан акцентуацияның тү рлерін нақ ты анық тап алу қ ажет. Оны анық тау ү шін К. Леонгардтың теориясына сү йене отырып жасалғ ан жә не бү л мә селені зерттеуге кең інен қ олданылып жү рген классификациялардың бірі А. Е. Личко акцентуацияның тү рлері мен олардың сипаттамасын ұ сынғ ан.

Личко ұ сынғ ан сыныптастыру бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі сипатта кө рініс береді.

1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - кө ң іл-кү йі барлық уақ ытта кө терің кі болып жү ретін, болашағ ына ү лкен ү мітпен қ арайтын оптимистер. Олар ө те сирек ашуғ а бө леніп, агрессия кө рсетеді. Барлық уақ ытта кө пшіліктің ішінде болуғ а, жетекші болуғ а қ ұ мар. Қ ызығ ушылығ ы ө згермелі, сондық тан бір істен екінші тү ріне тез ауысады, бастағ ан істерін аяғ ына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез кө рсетуге жақ ын. Гипертимияның белгісі бар жасө спірімдер неше тү рлі оқ иғ аларғ а, романтикағ а бейімді. Басқ алардың ө з басына билік жү ргізгенін жақ тырмайды, ал ө зінен ү лкен балалар қ амқ орлық кө рсеткенін ұ натады, олардың ә серіне тез бө ленеді. Сә тсіздікке реакциясы ө те кү шті, бірақ тез басылады. Паталогияда жабысың қ ы идеялар неврозы тү рінде кө рініс береді.

2. Лабильдік тип. Аффектілі тұ рақ сыздар, кей кезде ешқ андай себепсіз кө ң іл-кү йлері тез жә не кенет ө згеретін адамдар. Барлық қ арым-қ атынасы жә не іс-ә рекеттері кө ң іл-кү йіне байланысты – жұ мысқ а жарамдылығ ы, хал-жайы, табыстылығ ы т. б. Эмоциясы ө те нә зік ұ йымдастырылғ ан: терең сезінуге жә не жағ дайларды бастан кешуге қ абілетті. Қ оршағ ан ортадағ ылармен жақ сы қ арым-қ атынаста болуғ а бейімді. Оны мақ тағ анда, мадақ тағ анда, сыйлағ анда шын жү ректен қ уанып, ү зақ уақ ыт шат болып жү реді. Махабатта қ атты ренжігіш, Бірақ қ ажетті болса қ амқ орлық кө рсетуге, қ орғ ауғ а даярлық кө рсетеді.

3. Сенситивтік тип. Ү лкен компанияларды, дабр-шу шығ аратын
ойындарды жақ тырмайды. Бейтаныстармен қ арым-қ атынас жасамайды. Туғ ан-туысқ андарына бауырмал, ашық -жарқ ындық белгілері басым. Оларғ а бір эмоциялық жағ дайдан екіншісіне кө шу ауыр. Барлық нә рселердің ө з
орнында болғ анын, адамдар ө з ойларын анық жинақ тап айтқ анын ұ натады. Ескертулерге ө те нә зік ә серленеді, ашулы, қ амық қ ан кездерде қ арсылық кө рсетпестен іштен тынып жү руге бейімді, кекшілдік білдіреді. Ө зін ө зі қ атал бағ алап, кемістіктерім ө те кө п деп есептейді. Паталогияда-эпилептикалық психопатия ретінде кө рініс береді.

4. Шизойдтық тип. Тұ йық, қ арым-қ атынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер - тынымсыздық тың ө те жоғ ары сатысындағ ы меланхоликтер. Ө здерінің достары жоқ тығ ынан жалғ ыздық сезіміне бө леніп жү реді де одан да бетер тұ йық талады. Ө здеріне сенімі тө мен, ө з кабілеттілігін бағ аламайтын, азайтып кө рсететін, басқ алардан ө зін қ орғ ап жү ретін адамдар. Ұ ялшақ, жауапкершіліктен қ орқ ады. Олардың аффектілік реакциялары ө зін-ө зі қ орғ ау механизмі.

5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұ стамалы. Кө ң іл-кү йі тұ рақ сыз, кө терің кі болуы қ ысқ а мезгілге созылады, ал бұ зылуы ұ зақ тығ ымен жә не аффектісінің ө те терең жү руімен сипатталады. Аффект барысында ерекше жә не себепсіз қ атыгездік кө рсетіп, ашуланғ ан адамын ұ рып-соғ уғ а дейін барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығ армашылық белсенділігі тө мендейді.

6. Тұ рақ сыз тип (Қ озғ ыштық ). Кө ң іл кө теруге, сырапшылық қ а, уақ ытын бос ө ткізуге ә уесқ ой, импульсивті, реактивті. Ерік кү ші дамымағ ан, эмоциясы тұ рақ сыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.

7. Астено-невротикалық тип. Кө ң іл-кү йі айнымалы, ашушаң, ипохондрияғ а бейім. Мә нсіз нә рсенің сылтауымен ұ рыс-қ ағ ыс шығ арып, агрессиясын анық байқ атады. Кө ң іл-кү йі тө мен, пессимист. Заттарғ а қ ызығ ушылығ ы тө мен, шаршағ ыш, қ абілетсіз, жалғ ыздық ты жақ сы кө реді.

8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, ө зіне кө пшіліктің кө ң лін аударып отыруды, олардан мақ тау естуді, ең болмаса басқ алардың наразылығ ына бө леніп жү руді қ ажет етеді. Артистікке қ ұ мар, ашық -жарқ ын, экстровагантты, ө з ерекшелігін кө рсету ү шін кө п ә рекет жасайды. Жалғ андығ ы паталогиялық қ а жақ ын, ассоциалдық ә рекеттермен кө зге тү седі. Патологияда - истериялық психопатия.

9. Циклоидтық тип (тұ йық талып қ алушылық ). Балалық шақ та гипертимдік типтен айырмашылығ ы жоқ. Пубертанттық кезең де кө птеген қ иыншылық қ а кездесумен байланысты кө пшіліктен қ ашып, жекеленіп жү румен ерекшеленеді. Бү л тү рі кө рініс бергендер майда-шү йде сә тсіздіктерге ө те кө п кө ң іл бө летін

10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық кө рсетуге, экзальтацияғ а жақ ын, аффектіге бө ленуі оң ай, эмоцияғ а тез бө ленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жә бірленгенін, ренжіткенді ұ зақ уақ ыт ұ мытпайтын, ө кпелегіш болады. Осы кө рсеткіштер негізінде жабысқ ақ идеялар жиі пайда болуы мү мкін, ішкі кернеуі кү шті, кейде аффект

Оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ындағ ы ситуацияларды талдай отырып, ситуациялық мінез-қ ұ лық ты едә уір ө згертетін нә рселерді атап ө ткен жө н. Оқ ушылардағ ы ү йлеспеушілік қ ұ рамына қ арай едә уір болады. Олардың қ ұ рамы кү рделі. Оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ының ү йлеспеуіне тә н сипаттың бірі – олардың кейбіреуінің жынданғ аннан ө луге дейін баруы. Оның негізгі себебі - ө мірлік қ иындық тар, ә сіресе отбасындағ ы тү сінбестік еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғ ни, баланың жан талаптары отбасында қ анағ аттандырылмайды, оның ә рбір қ адамда кө ң ілі қ алып отырады. Ө мірдегі мұ ндай жағ дайлар балаларғ а соқ қ ы болып тисе, екіншілері, керісінше барлығ ына кө ң ілі толмай кек алғ ысы келіп тұ рады, бә рін керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-ә рекеттері ө здіктерінше дұ рыс саналады. Егер оқ ушыларының бірнеше мағ ынасы бар мінез-қ ұ лқ ын нақ ты жағ дайдағ ы шындық ө мірге кө рсетсе, онда ол мағ ына басқ аларғ а мағ ынасы ү йреншікті «басқ аша оқ у» немесе айналадағ ыларғ а жаң аша тіл болып кө рінеді. Ол біріншіден, тү сініксіз, екіншіден, қ абылданбайды: ү шіншіден, ә шейін аффективті тү рде қ абылданбайды. Осы жерден тә рбиелену қ иыншылық тары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды ү йлеспеген оқ ушыларды зерттеу барысында олардағ ы қ ажеттіліктер отбасында қ анағ аттандырылмайды жә не ата-аналардың ө з дегені бойынша балалардан бірнә рсені талап етуі оларғ а керісінше ә сер етеді. Оқ ушыларда еліктеу жоғ ары дә режеде болады, сондық тан да олардың жоғ ары талап қ оюшылығ ы немесе біреуден бірдең е талап етушілігі, олардың мінез-қ ұ лқ ының бұ зылуына ә келіп соғ ады. Оқ ушылардағ ы мазасыздану дең гейінің жоғ арылауы, отбасындағ ы қ арым-қ атынастың шектелуімен, стерстермен сипатталады. Мұ ндай балалардан ашық агрессия сирек пайда болады. Оларғ а когнетивті стиль, ө зінің мү мкіншілігін байқ ай алмаушылық тә н жә не оларда «ешкім кө мектеспейді» деген кө зқ арас немесе айналағ а жаушылық кө зқ араспен қ арау терең дік алып отырады. Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғ ызады, оның жү йкесі мен психикасының бұ зылуына алып келеді де олардың шамадан тыс зорлануымен сипаттауғ а болады. Оның себебі, мұ ғ алім мен оқ ушы арасындағ ы қ атынасының бұ зылуы. Бү л педагогтың ө зін дұ рыс ұ стамауынан немесе оқ ушығ а байқ амай ауыр сө з айтуынан т. б. сондай ү лкендерге елеусіз себептерден басталады.
Балаларда эмоционалды ү йлеспеу олардың сабақ қ а ү лгермеушілігімен де сипатталады. Мысалы, балаларғ а кө мектескенде егер де ол тапсырманы ұ зақ тү сінбесе кері эмоцияны ғ ана емес, сонымен бірге, тапысрманы нә тижелі орындаудың жолдарын қ арастырмай мұ ндай ә рекетттерден алдын-ала іштей бас тарта бастайды. Оқ ушыларды психологиялық «энергетиканың » жоғ арылауы жә не тө мендеуі болады, осының ә серінен балалар бір уақ ытта кө ң ілсіз болып жү рсе, бір уақ ытта жеткілікті қ арсылық кө рсететіндігі жә не жақ сы бейімделген қ абілетте болады. Бұ л жердегі бірінші жағ дай екінші жағ дайғ а қ арағ анда жиі кө рінеді. Сондық тан да баланың ө мір жағ дайына кө ң іл бө лу керек. Мысалы, бала отбасындағ ы екінші баланың пайда болуына байланысты жат қ ылық тар кө рсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру дә режесінде тә уелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарғ а негізгі кө ң іл бө лу керек нә рсе - кө п балаларда мұ ндай стресс эмоционалды ү йлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау нә тижесінде оқ ушылардың эмоционалды ү йлеспеуіне ә сер ететін негізгі факторларды анық тадық. Олар:

1. Биологиялық ерекшеліктер;

2. Ә леуметтік орта.

Жалпылап айтқ анда эмоционалдық ү йлеспеушіліктің орын алуын жә не одан шығ у жолын В. М. Астапов /76/ келесі нұ сқ амен кө рсеткен.

Осы нұ сқ а бойынша мазасыздану ың ғ айсыз кү й-жағ дайдың орын алуына тү рткі болады, сонымен қ атар мазасыздану орын алғ анда одан шығ удың кө птеген варианттағ ы жолын іздеу функциясын атқ арады. Мазасыздану жеке тұ лғ алық (ағ зада орын алғ ан ішкі ү йлеспеушілікке байланысты), жә не ситуативті (сыртқ ы ортада орын алғ ан кө птеген қ айшылық тар, дау-дамай, келіспеушілік т. с. с. себептерге байланысты. Осы тұ рғ ыдан талдағ анда жеткіншектер мазасыздануы мектептік, отбасылық т. б. баланың ө мір сү ру ортасына байланысты орын алады. Мазасыздану агрессияның орын алуына негіз болады.

В. М. Астапов жасағ ан эмоционалдық ү йлеспеушілік жә не одан шығ у нұ сқ асы

Тү рткі функциясы

Іздеу функциясыиска

Бағ алау функциясы

Кү й-жағ дай. шығ у

Субъективтік мү мкіндіктерді бағ алау

Кү й-жағ дайдың ө згеруі

Қ ауіптің жоқ тығ ы

Қ ашу

Қ ауіптің барлығ ы

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒