11. Ғылыми – техникалық прогрестің экономикалық тиімділігі

11. Ғ ылыми – техникалық прогрестің экономикалық тиімділігі

11. 1. Ғ ЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС-Ө НДІРІСТІ ИНТЕНСИФИКАЦИЯЛАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ.

Ғ ылыми – техникалық прогресс – ғ ылым мен техниканың, технологияның ү здіксіз даму, ең бек заттарының, ө ндіріс пен ең бекті ұ йымдастыру формалары мен ә дістерінің жетілдіру процесі. Сонымен қ атар ғ ылыми – техникалық прогресс ә леуметтік – экономикалық мә селелерді – ең бек жағ дайын ұ йымдастыруды жақ сартуғ а оның мазмұ ндылығ ын арттыруғ а, қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а, ақ ыр аяғ ында – халық тың жағ дайын жақ сартуғ а ық пал жасайды. Қ азіргі жағ дайда мемлекеттер арасындағ ы кү штердің ара салмағ ы тек олардың қ олында бар ресурстардың, капиталдың шикізаттың немесе жұ мыс кү штерінің мө лшерімен ғ ана емес, сонымен бірге олардың ғ ылыми – техникалық жағ дайымен ә леуметтік жә не оның тиімді пайдалану дә режесімен де айқ ындалады.

Ғ ылыми – техникалық прогресс ө зінің дамуында бір – бірімен тығ ыз байланысты, бір біріне бағ ынышты 2 формада кездеседі – эволюциялық жә не революциялық.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің эволюциялық формасы ә детте техникалық қ ұ ралдар мен теххнологиялардың бірітіндеп, ү здіксіз дамып отыруын кө рсетеді. Бұ л процестер мен ұ зақ уақ ыт бойы болып отыруы жә не бастапқ ы кезендерінде маң ызды экономикалық нә тижелер беруі мү мкін.

Белгілі бір даму сатысында техникалық жетістіктердің кө беюі салдарынан ө ндіргіш кү штердің тү п – тамыры ө згеруі мү мкін, сол арқ ылы қ оғ амдық ең бектің сапалы, жаң а, аса жоғ ары ө німділігіне жетудің жағ дайы туындайды. Бұ л арада революциялық жағ дай орын алады.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің революциялық формасы арқ ылы ө ндірістің материалдық – техникалық базасына сапалы ө згерістер енгізуге болады.

Қ азіргі ғ ылыми – техникалық революция ғ ылым мен техниканың жетістіктеріне сү йенеді. Ол энергияның жаң а кө здері жә не электрониканы кең қ олданумен, жаң а технологиялық процестер мен болашағ ы бар материалдарды жасап шығ арумен сипатталады, халық шаруашылығ ының техниканы қ айта қ ұ рылуын анық тайтын салалар дамуына ә серін тигізеді.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің ө ндірісті дамытуда жә не интенсификацияландыруда алар орны ерекше. Ол ө ндірістің барлық процестерін: фундаменталдық, теоретикалық зерттеулерді, конструкторлық – технологиялық шешімдерді, техниканың жаң а тү рлерін шығ аруды, оларды ө ндіріске енгізуді қ амтиды. Ө неркә сіптің материалдық – техникалық базасы жанарады, ең бек ө німділігі ө седі, ө ндірістің тиімділігі артады.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің негізгі бағ ыттарына: ө ндірісті комплекстік механикаландыру, автоматтандыру, химияландыру жә не электрофикаттау жатады.

Ө ндірісті комплекстік механикалындыру мен автоматтандыруғ а бір – бірімен тығ ыз байланысты, бір – бірін толық тыратын машиналар, аппараттар, приборлар мен қ ұ рал – жабдық тарды ө ндірістің барлық учаскелерінде, операцияларында кең қ олдануы жатады. Ол ө ндірісті интнесификацияландыруғ а, ең бек ө німділігінің ө суіне, ең бек жағ дайының

жең ілденуіне жә не жақ саруына, ө німнің ең бек сыйымдылығ ының азаюына ық пал етеді.

Механикаландыру – бұ л қ ол ең бегі болғ ан жерді, машиналарғ а ауыстыру. Ө з дамуына механикаландыру бірнеше сатыдан ө тті; негізгі технологиялық процестерді механикаландырудан бастап, барлық технологиялық процестер мен жартылай кө мекші жұ мыстардымеханикаландыруғ а дейін.

Комплекстік механикаландыру дегеніміз, қ ол ең бегін машиналы ең бекте жаппай, комплексті тү рде технологиялық процестердің барлық операцияларында – негізгі техникалық процестермен қ атар кө мекші процестерде де алмастыру.

Ө ндірісті механизацияландырудың дең гейі бірнеше кө рсеткіштермен анық талады:

Ө ндірісті механикаландыру коэффициенті машинаны қ олдау арқ ылы шығ арылғ ан ө німнің кө лемін, барлық ө німнің жалпы кө леміне бө лу арқ ылы анық талады.

Жұ мысты механикаландыру коэффициенті – механикаландырылғ ан ә діспен жасалғ ан жұ мыс мө лшерін, белгілі бір ө німді шығ аруғ а кеткен жұ мыс шығ ындарының санына бө лу арқ ылы табылады.

Ең бекті механикаландыру коэффициенті – механикаландырылғ ан жұ мыспен қ амтамасыз етілген адамдардың санын кә сіпорындағ ы жұ мысшылардың жалпы санына бө лу арқ ылы табылады.

Қ азіргі уақ ытта, ө ндірістік жә не ө ндірістік емес салалардың барлығ ында, комплекстік механикаландыруды бітіріп, ө ндірісті комплексі автоматтануғ а кө шу міндеті тұ р.

Ө ндірісті комплекстік автоматтандыру дегеніміз энергия, материал жә не ақ параттарды алу, қ айта ө ндеу, беріп жіберу жә не қ олдану процестерінде, адамның қ атысын тү гелдей немесе жартылай ауыстыру мақ сатымен, техникалық қ ұ ралдарды қ олдану.

Автоматтану денгейін, механикаландыру денгейін кө рсететін кө рсеткіштер арқ ылы сипаттаймыз. Ол – ө ндірісті автоматтандыру коэффициенті, жұ мысты автоматтандыру жә не ең бекті автоматтандыру коэффиценті.

Комплекстік автоматтану ө ндірістің барлық негізгі жә не кө мекші операцияларын автоматтандыруды қ амтиды. Оғ ан – автоматтандырылғ ан басқ ару жү йелері, электронды есептеуіш машиналар, роторлық желілер, роторлық – конвейерлік желілер т. б. жатады.

Ө ндірісті автоматтандырудың тиімділігін арттыру мынадай бағ ыттары жү ргізіледі:

белгілі бір объектіні автоматтандыру варианттарын техникалық – экономикалық талдаудың ә дістерін жетілдіру, тиімді жобалар мен автоматтандыру қ ұ ралдарын таң дап алу;

· автоматтандыру қ ұ ралдарын пайдалы қ олдануғ а жағ дай жасау; олардың қ ызмет етуін жетілдіру;

· ө ндірісті автоматтандыруғ а пайдаланылатын жабдық тардың ә сіресе, есептеу техникаларының, техникалық – экономикалық сипаттамаларын арттыру.

Ө ндірісті комплексті автоматтандыруда есептеу техникасының , ә сіресе ө ндірісті компьютерлендірудің маң ызы, ерекше. Компьютерлендіру маң ызы ерекше. Компьютерлендіру – ө ндірісті техникалық қ айта қ ұ рудың жә не оның тиімділігін арттырудың негізі. Электронды есептеу машиналары мен микропроцессорлардың кө мегімен, ө лшеуіш, реттеу жә не ақ парат жү йелері жасалынады, конструкторлық жобалау жұ мыстары мен ғ ылыми зерттеулер жү ргізіледі, ақ параттық қ ызмет ету іске асырылады. Қ азіргі уақ ытта, комьютерлік қ олданылмайтын ө ндіріс саласы жоө десек те болады.

Компьютерлендіруді дамыту жолында ақ парат ресурсарына кіруді жең ілдету ү шін, ұ лттық жә не ұ лтаралық коммуникациялық – есептеу жү йелерін қ ұ ру, космостық байланыстың спутниктік жү йелерінің жаң а ұ рпақ тарын ұ йымдастыру жұ мыстары жү ргізіледі.

Ө ндірісті химияландыру ғ ылыми – техникалық прогрестің келесі бір бағ ыты – ө ндіріске химиялық технологияларды қ олдану, шикізат пен материалдарды пайдаланып, ө німнің жаң а тү рлерін шығ ару жә не оның сапасын арттыру, ең бектің тиімділігін жә не мазмұ нын жақ сарту арқ ылы ө ндірістің дамуын жетілдіру. Оғ ан – жаң а конструкциялық жә не электроизоляциялық материалдарды ө ндіріске енгізу, синтетикалық смола мен пластмассаны қ олдану, прогрессивті химиялық – технологиялық процестерді іске енгізу, арнайы қ асиеттері бар ә ртү рлі химиялық материалдарды шығ ару жатады.

Бұ л бағ ыттардың ә рқ айсысы ө з алдына тиімді, дегенмен оларды комплексті тү рде қ олдану тиімділік мө лшерін ә лдеқ айда арттырады.

Ө ндірісті химияландыру халық шаруашылығ ының шикізат базасын кең ейтеді. Ол шикізат ресурстарын неғ ұ рлым кең інен қ олдану арқ ылы іске асады. Химияландыру дең гейін анық тайтын кө рсеткіштергі: белгілі бір ө німді шығ арудың технологиясында химиялық ә дістерің ү лес салмағ ы, шығ арылғ ан дайын ө німнің жалпы қ ұ нындағ ы қ олданылатын полимерлік материалдардың ү лес салмағ ы.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің келесі бір маң ызды бағ ыты – электрлендіру.

Электрлендіру – деп технологиялық процестерде, басқ ару қ ұ ралы мен ө ндірістің жү рі барысын бақ ылау процестерінде электр энергиясын кең інен қ олдануды айтады.

Ө неркә сіпті электрлендірк дең гейінің кө рсеткіштері

Ө ндірісті электрлендіру коэффициенті; ол тұ тынылғ ан электр энергиясының санын, барлық тұ тынылғ ан энергияның жылдық мө лшеріне бө лу арқ ылы табылады.

Тұ тынылғ ан электр энергиясының жалпы санындағ ы технологиялық процестерде қ олданылғ ан электр энергиясының ү лестік салмағ ы.

Ең бектің электрмен қ амтамасыз етілуі – тұ рғ ызылғ ан барлық двигательдерінің қ уатын жұ мысшылардың санына бө лу арқ ылы табамыз.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің ү демелі бағ ыттарына мыналар жатады:

· Халық шаруашылығ ын электронизацияландыру – ө ндірістің барлық салаларын жә не қ оғ амдық ө мірді жоғ арғ ы тиімді есептеу техникаларымен қ амтамасыз ету; (ЭЕМ, жеке компьютерлік, спутниктік байланыс жү йесі).

· Электронизация арқ ылы халық шаруашылығ ының барлық салаларын автоматтандыру (роботтехникалық жү йе, микропроцессорлар, роторлық – конвейерлік желілер, автоматты жобалау жү йелері, ө неркә сіп роботтары).

· Атом энергетикасын жылдамдатып дамыту (жаң а атом электр станциясын салу, жылдам нейтронды, жоғ арғ ы температуралы атомдық электротехникалық қ ондырғ ыларды орнату).

· Жаң а материалдарды шығ ару жә не қ олдану, коррозия, радиацияғ а тө зімді, ыстық қ а тө зімді жә не т. б.

· Жаң а технологияларды игеру – мембрандық, лазерлік, ваккумдық плазмалық детонациялық жә не т. б.

· Биотехнологияны жылдамдатып дамыту. Ол тамақ жә не шикізат ресурстарын кө бейтуге жол ашады жә не қ алдық сыз технологияларды қ олдануғ а ық пал жасайды.

11. 2. Ғ ЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСТІҢ ТИІМДІЛІГІ

Ғ ылыми – техникалық прогрестің тиімділігі дегеніміз, ғ ылыми техникалық іс – ә рекеттің нә тижесі. Ол – салыстырмалы ө лшем бірлік ү лестерімен немесе пайыз бойынша белгіленеді жә не шығ ындардың нә тижелігін кө рсетеді. Тиімділік теориясында ғ ылыми – техникалық прогрестің ә серін таза ө німнің кө мегімен салыстыруғ а болады.

Салалар мен кә сіпорындар дең гейінде ә сер ретінде таза ө нім немесе таза ө німнің бір бө лігі – пайда алынады. Сонымен бірге ә серге – нақ ты ең бек шығ ындарын азайту, материал ресурстары мен кү рделі қ аржылардың шығ ындарын азайту жатады.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің шығ ындарына – ресурстардың ә серіне жету ү шін жұ салғ ан шығ ындардың барлық жиынтығ ы кіреді. Ұ лттық экономика масштабында шығ ындарғ а – кү рделі қ аржылардың жиынтығ ы, айналым қ орлары жә не нақ ты ең бек (ең бекақ ы) жатады. Салалар, кә сіпорындар ү шін шығ ындар ө зіндік қ ұ ны немесе ө ндірістік қ орлар қ олданылады:

Тиімділіктің бірнеше тү рлері бар:

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің халық шаруашылығ ындағ ы тиімділігі – халық шаруашылығ ындағ ы ә сердің шығ ындарғ а қ атынасын сипаттайды жә не оның атқ арымдық қ ызметін кө рсететін кө рсеткіштер арқ ылы ө лшенеді.

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің шаруашылық есеп тиімділігі – шығ ындарды салалар, кә сіпорындар бойынша сипаттайды, халық

· шаруашылық жү йесінің барлық звеноларының іс – ә рекетін бағ алайтын кө рсеткіштер арқ ылы есептеледі, ә сер дегеніміз таза ө нім немесе пайды, ал шығ ын дегеніміз ө ндірістік қ орлардың қ ұ ны немесе ө зіндік қ ұ ны. Шаруашылық есеп тиімділігінің кең тарағ ан тү рі ө ндіріс рентабельділігі.

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің толық тиімділігі – шарушалық жә не ә леуметтік іс – ә рекеттің толық ә серін кө рсетеді, мысалы: ұ лттық табыстың немесе пайданың толық кө лемінің, осы ә серді шығ аруғ а кеткен шығ ындардың жалпы санына қ атынасы.

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің ө сімділік тиімділігі – ә сердің ө сімін шығ ындардың ө сіміне бө лу арқ ылы анық талады.

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің салыстырмалы тиімділігі бойынша ә сер мен шығ ындарды есептеу ү шін салыстырмалы варианттардың кө рсеткіштері алынады. Ә сер, ретінде бұ л жерде кө бінесе, бір вариантты келесі бір вариантпен салыстырғ андағ ы ө зіндік қ ұ ның тө мендеуі нә тижесінде

болғ ан пайда алынады; ал, шағ ын ретінде – таң дап алынғ ан ең жақ сы вариант бойынша ө зіндік қ ұ нды тө мендетуге жұ мсалғ ан қ осымша кү рделі қ аржылар алынады.

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің абсолюттік тиімділігі – халық шаруашылық немесе шаруашылық – есептің ең соң ғ ы ә серінің салыстырмалы тиімділік бойынша таң дап алынғ ан вариантты іске асыруғ а кеткен шығ ындарғ а қ атынасын кө рсетеді.

Тиімділік есептеудің реті:

· ә рбір вариант бойынша есептеуге қ ажетті кө рсеткіштерді анық тау;

· варианттарды салыстырмалы тү рде келтіру;

· келтірілген шығ ындардың ең аз мө лшері бойынша немесе салыстырмалы тиімділіктің ең кө п мө лшері бойынша анық талғ ын, ең тиімдірек вариантты анық тау;

· таң дап алынғ ан вариантты кө рсеткіштері бойынша бағ алау;

Ғ ылыми – техникалық прогрестің жалпы шараларына – ең бек қ ұ ралдарымен (машиналар мен жабдық тар, ғ имараттар, қ ұ ралдар т. б ), ең бек заттарының (шикізат, материал, отын, энергия) жаң а тү рлерін шығ арып қ олдану, қ айт қ ұ ру жә не жаң ғ ырту, сонымен бірге ө ндірісті, ең бекті басқ аруды ұ йымдастырудың ә дістерін жетілдіру жатады.

Ғ ылыми – техникалық прогрестің шараларына экономикалық ә сері тө мендегі формула бойынша анық талады:

Э т =Р т _ - Ш т,

мұ ндағ ы: Эт – есептеу кезең індегі ғ ылыми – техникалық прогресс шараларының экономикалық ә сері;

Рт – есептеу кезең індегі ғ ылыми – техникалық прогресс шаралары нә тижелерінің қ ұ ндық бағ асы;

Шт – есептеу кезең індегі ғ ылыми – техникалық прогресс шараларына кеткен шығ ындардың қ ұ ндық бағ асы;

Есептеу кезең індегі нә тижелердің қ ұ ндық бағ асы мына формула бойынша анық талады:

Рт = S P i а і;

мұ ндағ ы: P i - есептеу кезең інің;

і – жылындағ ы нә тижелердің қ ұ ндық бағ асы;

а і – келтірілген шығ ындардың коэффициенті.

Ғ ылыми – техникалық прогресс шараларын іске асырудың шығ ындары мына формула бойынша анық талады:

Ш т = Шт қ + Шт қ

мұ ндағ ы: Ш ш т – есептеу кезең індегі ө німді шығ аруғ а кеткен шығ ындар;

Ш т қ – есептеу кезең індегі ө німді қ олдануғ а кеткен шығ ындар.

11. 3. КӘ СІПОРЫННЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ІС-Ә РЕКЕТІ

Кә сіпорынның инновациялық стратегияның қ алыптасуы мынадай жағ дайларғ а байланысты:

жаң а техниканы жасап іске енгізудің тиімділігін арттырудағ ы ғ ылымның айырық ша ролі;

· ө ндірістің техникалық дең гейінің ө суі;

· жаң а техниканы жасап жә не іске асыру мерзімдерін қ ысқ артудың қ ажеттілігі;

· ө ндіріс дамуының интнесивті факторларының артуы; олардың ғ ылыми – техникалық прогресті экономиканың барлық саласында қ олданылуы ық пал жасауы;

· жаң а ө німді шығ аруда, кә сіпорындардың шығ ындарының кө бейіп, экономикалық кө рсеткіштерінің нашарлануы;

· техника мен технологияның тез арада моральдық тозуы;

· жаң а техника мен технологияны жылдам енгізудің қ ажеттілігі жә не т. б.

Инновация дегеніміз – ғ ылыми – техникалық прогресс жетістіктерінің нә тижесі болып табылатын жаң а технология. Бұ л процесс – негізгі капиталдың (ө ндірістік қ орлардың ) жаң аруын қ амтиды.

Инновациялардың мынадай тү рлері болады:

1. Жаң алығ ына байланысты:

- базистік инновациялар, олар ірі зерттеулері іске асырады;

- жақ сарту инновациялары, кіші жә не орташа зерттеулерді іске асырады;

-жалғ ан инновация, техника мен технологияның ескірген бө ліктерін бірітіндеп жақ сартуғ а қ олданылады.

2. Қ олданылуына байланысты:

-ө німдік инновациялар – жаң а ө німдерді шығ арып, қ олдануғ а бағ ытталғ ан;

-технологиялық инновациялар – жаң а технологияларды шығ арып, қ олдауғ а бағ ытталғ ан;

-ә леуметтік инновациялар, жаң а қ ұ рылымды қ ұ руғ а бағ ытталғ ан;

-нарық тық инновациялар, жаң а нарық тардағ ы ө німдер мен қ ызмет етуді тұ тынуды іске асыруғ а бағ ытталғ ан.

3. Шығ у кө здеріне байланысты:

· ғ ылым мен техниканың дамуынан пайда болғ ан инновациялар;

· ө ндірістің қ ажеттілігінен пайда болғ ан инновациялар;

· нарық тық қ ажеттілігінен пайда болғ ан инновациялар.

4. Қ айта ө ндіру прооцесіндегі роліне байланысты:

-тұ тыну инновациялары;

-инвестициялық инновациялар.

5. Масштабына қ арай:

-кү рделі инновациялар;

-жай инновациялар.

Инновациялардың классификациясына қ арай отырып, жаң а енгізілімдердің кө п тү рлі болатынын байқ аймыз.

Инновациялық іс – ә рекетке – ұ йымдастырудың, басзарудың жә не қ аржыландырудың, жаң а ө нім шығ арудың жаң а нысандарын пайдалануғ а негізделген. Оғ ан жататындар:

· техника мен технологияның, ғ ылыми – технологиялық қ ұ жаттардың, ө ндірісті дайындаудың жаң а ү лгілерін жасап шығ ару;

· ғ ылым мен техника саласында халық аралық қ ұ қ ығ ы бар ө ндірістік ү лгілерді, тауарлық белгілері жә не басқ а да жаң алық тарды ашу;

· ғ ылыми – техникалық жасалымдар мен шығ армалық тарды, жаң алық тардығ ноу – хауды, іске енгізу жә не кө бейту, экспертизаны ұ йымдастыру;

· жаң а техника мен технология ү лгісін жасап шығ ару ү шін ғ ылыми зерттеулер, жобалау, тә жірбиелік – конструкторлық, маркетингтік зерттеулер жү ргізу;

· патенттік – лицензиялық қ ызмет.

Қ орыта айтқ анда, инновациялық іс – ә рекет – бұ л ғ ылыми зерттеулермен, жаң а ө нім шығ арумен, ең бек қ ұ рал – жаабдық тарын жетілдіруімен, ғ ылым мен техника жетістіктерінің арқ асында ө ндірісті ұ йымдастыру мен технологиялық процестерді дамытумен, ғ ылыми – техникалық прогрестің дамуын жылдамдатуғ а жә не оның ә леуметтік – экономикалық тиімділігін арттыруғ а негізделген шаралар жү йесін жасап шығ аруғ а бағ ытталғ ан, басқ арудың ұ йымдары мен факторларының ә ртү рлі ә дістерінің кү рделі жү йесі.

Негізгі тү сініктер

· Ғ ылыми – техникалық процесс

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің эфолюциялық формасы;

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің революциялық формасы

· Ө ндірісті механикаландыру

· Ө ндірісті автоматтандыру

· Ө ндірісті химияландыру

· Ө ндірісті электрлендіру

· Ғ ылыми – техникалық прогрестің тиімділігі

· Халық шаруашылық тиімділігі

· Шаруашылық есеп тиімділігі

· Толық тиімділік

· Ө сімді тиімділік

· Салыстырмалы тиімділік

· Абсолюттік тиімділік

· Инновация

· Инновацияның тү рлері

· Инновациялық іс – ә рекет

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 6 7 8 9 1011