9. Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі

9. Ө ндірістің экономикалық жә не ә леуметтік тиімділігі

9. 1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК ЖӘ НЕ ОНЫҢ КӨ РСЕТКІШТЕРІ

Нарық жағ дайында, экономикалық дамуды ә рі қ арай жалғ астыруда, ө ндірістің тиімділігін арттырудың бағ ыттарын, олардың ө су факторлары мен тиімділкті анық таудың ә дістерін анық тау маң ызды міндет болып табылады. Кә сіпорындардың ө ндірістік тиімділігін арттырудың маң ызды бағ ыттарын дұ рыс айқ ындау ү шін, тиімділіктің негізгі кө рсеткіштерін біліп алуымыз қ ажет.

Экономикалық тиімділіктің жалпылама критерийіне қ оғ амдық ең бектің ө німділігі жатады. Қ оғ амдық ең бектің ө німділігі ұ лттық табысты, материалдық ө ндіріс саласында жұ мыс жасайтын адамдардың орташа санына бө лу арқ ылы табылады: ЕӨ = Ұ Т / А

Сонымен қ атар, экономикалық тиімділіктің аса маң ызды кө рсеткіштері ретінде ең бексыйымдылығ ы, материал сыйымдылығ ы, кпиталсыйымдылығ ы жә не қ орсыйымдылығ ы алынады.

· Ө німнің ең бексыйымдылығ ы материалдық ө ндіріс саласында жұ мсалғ ан ең бек санын, шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө леміне бқ лу арқ ылы анық талады:

Е сый = Т / Q

мұ ндағ ы: Е сый – ең бексыйымдылығ ы;

Т – ең бек саны;

Q – шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө лемі.

Қ оғ амдық ең бектің материалсыйымдылығ ы шикізат, материал, отын, энергия жә не т. б. шығ ындардының кө лемін, шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө леміне бө лу арқ ылы анық талады:

М сый = Ш / Q

мұ ндағ ы: М сый – материалсыйымдылығ ы дең гейі;

Ш – шикізат, материал, отын, энергия жә не т. б. шығ ындары

Капитал сыйымдылығ ы халық шаруашылығ ындағ ы капитал салымдарының кө лемін, шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө лемінің ө сіміне бө лу арқ ылы анық талады:

К сый = K / DQ

мұ ндағ ы: К сый – ө німнің капиталсыйымдылығ ы;

К – капиталдық салымдардың жалпы кө лемі;

DQ – шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө лемі.

Тиімділік – жалпы жә не салыстырмалы болып бө лінеді.

Жалпы тиімділік – шығ ындарды атқ ару арқ ылы пайда болғ ан ә сердің жалпы кө лемін кө рсетеді жә не оны инвестициялардың ә рбір объектілері бойынша есептеуге болады.

Салыстырмалы тиімділік белгілі бір ө ндірістік жә не шаруашылық есептерді шешуді, екі немесе бірнеше шешім варианттарының ішінен беруін таң дап алуда есептелінеді. Ол бір варианттың басқ а вариантпен салыстырғ андағ ы экономикалық қ олайлығ ын кө рсетеді.

Жалпы тиімділіктің кө рсеткіштері мынадай категориялар бойынша топталады:

· ө ндірістік іс – ә рекетінің тиімділігін кө рсететін кө рсеткіштер, кә сіпорынның пайдалылығ ын жә не оның активтерді қ олдану мү мкіншіліктерін ө лшейді;

· ө тімділік кө рсеткіштері, кә сіпорындардың қ ысқ а мерзімді міндеттемелерді орындау мү мкіншікліктерін, айналым қ орларын басқ аруын сипаттайтын кө рсеткіштер;

· қ аржылық тұ рақ тылық кө рсеткіштері, кә сіпорынның активтерін қ аржыландыруда қ олданылатын капиталдың қ ұ рылымын қ ұ ру ә дістеріне байланысты болғ ан тә уекелшілдік денгейін анық тайтын кө рсеткіштер.

Ө ндірістік іс – ә рекеттің тиімділігінің кө рсеткіштері. Бұ л топ кө рсеткіштері ағ ымдағ ы негізгі ө ндірістік іс – ә ркеттің нә тижелері мен тиімділігін сипаттайды. Бұ лардың кө мегімен кә сіпорынның іскерлік белсенділігін бағ алауғ а болады. Ол ү шін қ аралып отырғ ан кә сіпорынның қ ызметтік іс – ә рекетін басқ а да кә сіпорындармен салыстыру қ ажет. Мұ ндағ ы сапалық критерийге кіретіндер: ө німдер сату нарығ ының кең дігі, экспортқ а шығ арылатын ө німнің кө лемі; кә спіорын репутациясы жә не т. б. Сандық бағ алау екі бағ ытта жү ргізіледі:

· негізгі кө рсеткіштер бойынша жоспардың орындау дең гейі;

· кә сіпорын ресурстарын қ олданудың тиімділік дең гейі;

Шаруашылық іс – тиімділігін кө птеген абсолюттік жә не салыстырмалы кө рсеткіштер арқ ылы бағ алауғ а болады. Солардың ішіндегі маң ыздырағ ы – пайда кө рсеткіші болып есептелінеді. Пайда ә рбір кә спіорынның іс – ә рекетінің негізгі критерийі жә не ақ ырғ ы мақ саты болып табылады.

Сату рентабельділігі (есеп беру кезең індегі пайда / ө нім ө ткізуден алынғ ан ақ ша тү сімі х 100). Бұ л кө рсеткіш ө німді шығ аруғ а кеткен шығ ындар мен осы ө німді сату бағ асының арасындағ ы қ арым – қ атынастың тиімділігін сипаттайды.

Активтер рентабельділігі (есеп беру кезең індегі таза пайда / есеп беру кезең інің соң ындағ ы активтер х 100). Бұ л кө рсеткіш кә сіпорынның барлық мү лігінің (айналым жә не негізгі капиталының ) қ олдану тиімділігін кө рсетеді.

Негізгі капиталдың рентабельділігі (есеп беру кезең індегі таза пайда / есеп беру кезенінің соң ындағ ы негізгі капитал минус амортизация х 100), кә сіпорынның неггізгі қ орларының қ олданылу тиімділігін кө рсетеді.

Меншік капиталының рентабельділігі (есеп беру кезең індегі таза пайда / есеп беру уақ ытының соң ындағ ы меншік капиталы х 100). Кә сіпорынның ө зінің қ аржыландыру кө здерінен инвестициялынғ ан капиталдың қ олданылу тиімділігін кө рсетеді.

Тиімділіктің салыстырмалы кө рсеткіштері:

· активтердің айналымдағ ы (сату кө лемі / активтерді орташа жылдық қ ұ ны х 100) кә сіпорынның тауарлары бар активтердің негізінде шығ арылып, сатылу мү мкіншіліктерін сипаттайды;

· негізгі капиталдың айналымдылығ ы (сату кө лемі / негізгі капитал), негізгі капиталғ а кіргізілген қ аражаттардың қ олданылу тиімділігін кө рсетеді;

· айналым қ аражаттарының айналым коэффициенті (сату кө лемі / айналым капиталы), айналым саны неғ ұ рлым кө бірек болса, соғ ұ рлым фирманың коммерциялық іс – ә рекеті жылдамырақ жә не ағ ымды операцияларды жү ргізуге қ аражат мө лшері де аз кетеді;

· материалдық – ө ндірістік запастардың айналым коэффициентті (сату кө лемі / материалдық – ө ндірістік запастар), материалдық – ө ндірістік жылдық, айналым санын кө рсетеді.

· Ө тімділік кө рсеткіштері

· Меншіктік айналым қ аражаттарының кө лемі немесе таза айналым капиталы (ағ ымды активтер / ағ ымды міндеттемелер). Кә сіпорынның меншік капиталының, ағ ымды активтерді жабу кө здері болып табылатын бө лшегін сипаттайды. Бұ л кө рсеткіш коммерциялық іс – ә рекеттермен, шұ ғ ылданатын кә сіпорындар ү шін аса маң ызды болып келеді. Меншіктік айналым қ аражаттарын кө бейтудің ең негізгі жә не тұ рақ ты кө зі –пайда.

· Қ олданылып жү рген немесе таза айналым капиталының оң тайлануы (ақ ша қ аражаттары / таза айналым капиталы). Меншіктік айналым қ аражаттарың ақ ша тү ріндегі формасын, яғ ни абчолюттік ө тімділігі бар қ аражаттарды сипаттайды. Бұ л кө рсеткіш 0 мен 1 аралығ ында ө згеріп отырады.

· Жабу коэффициенті (ағ ымды активтер / ағ ымды міндеттемелер). Активтердің ө тімділік бағ асын береді. Кә сіпорынның ағ ымды активтерінің қ анша тенгесі, ағ ымды міндеттемелердің 1 тең гесіне келетінін кө рсетеді.

· Тез ө тімділік коэффициенті. Бұ л коэффициент жабу коэффициенті сияқ ты есептеледі, бірақ ағ ымды активтердің аз – маз бө лшектерімен есептелінеді, есептеуден – ө ндіріс запастары алынып тасталады.

· Абсолюттік ө тімділік коэффициенті (ақ ша қ аражаттары / ағ ымдағ ы міндеттемелер). Кә сіпорын ө тімділігінің ең тұ рақ ты критерийі, қ ысқ а мерзімді қ арыз міндеттемелерінің қ ай бө лігі, қ ажет болғ ан жағ дайда, тез арада ө теле алатынын кө рсетеді.

· Запастарды жабудағ ы меншіктік айналым қ аражаттарының ү лесі (меншіктік айналым қ аражаттары / запастар мен шығ ындар), запастардың меншіктік айналым қ аражаттарымен жабылатын бө лігін кө рсетеді.

Қ аржылық тұ рақ тылық кө рсеткіштері

Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайының негізгі бір сипаттамасы – ұ зақ мерзімді жоспардардағ ы оның іс – ә рекетінің тұ рақ тылығ ы. Ол кә сіпорынның жалпы қ аржылық қ ұ рылымымен жә не оның кредиторлар мен инвесторлардан тә целділік дә режесіне байланысты. Қ аржылық тұ рақ тылық ұ зақ мерзімді жоспарларда, меншіктік жә не қ арызғ а алынғ ан қ аражаттардың арақ атынасымен сипатталады.

Кө рсеткіштері:

· Меншік капиталын шоғ ырландыру коэффиценті (меншік капиталы / активтер). Кә сіпорын қ ажетті қ аражаттардың жалпы кө леміндегі, кә сіпорын

иелерінің ү лесін кө рсетеді. Бұ л коэффицент неғ ұ рлым жоғ ары болса, кә сіпорын сыртқ ы кредиторлардан неғ ұ рлым қ аржылы тұ рақ ты жә не тә уелсіз.

· Қ аржылық тә уелділік коэффициенті (активтер/ меншік капиталы) – меншік капиталын шоғ ырландыруғ а кері коэффицент. Бұ л кө рсеткіштің динамикада ө суі, кә сіпорынды қ аржыландырудағ ы қ арыз қ аражаттары ү лесінің кө ьейгенін кө рсетеді. Егер оның маң ызы бірге дейін тө мендесе (немесе 100 ) онда ол кә спіорын иелерінің ө з кә спіорын толық қ аржыландырып отырғ анын кө рсетеді.

· Меншік капиталының оң тайлылық коэффициенті (меншіктік айналым қ аражаттары / меншік капитал). Меншік капиталдың қ ай бө лігі, ағ ымдық іс – ә рекеттерді қ аржыландыруғ а жұ мсалатынын кө рсетеді.

· Ұ зақ мерзімді салымдардың қ ұ рылымдық коэффициенті (ұ зақ мерзімді міндеттемелер / негізгі қ аражаттар жә не басқ а да айналымнан тыс активтер). Бұ л коэффициент, негізгі қ аражаттар мен басқ а да айналымнан тыс активтердің қ ай бө лігі сыртқ ы инвесторлар арқ ылы қ аржыландырылғ андығ ын кө рсетеді, яғ ни кә спіорын иелеріне емес, сыртқ ы инвесторларғ а тиесілі.

· Меншіктік жә не тартылғ ан қ аражаттардың арақ атынасын коэффициенттері (тартылғ ан капитал / меншіктік капитал). Бұ л коэффициент кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ының жалпы бағ аламасын кө рсетеді. Оның 0, 155 – ке тең белгісі, кә сіпорынның активтеріне кіргізілген, меншік қ аражаттарының 1 тең гесіне 15, 5 тиын қ арыздық қ аражаттар келетіндігін кө рсетеді.

9. 2. САЛЫСТЫРМАЛЫ ТИІМДІЛІК

Кә сіпорынның іс – ә рекетінің неғ ұ рлым ү немді бағ ытын таң дап алу ү шін, салыстырмалы тиімділік кө рсеткіштерінің жү йесі қ олданылады. Салыстырмалы тиімділік кө рсеткіштеріне – ү лестік кү рделі қ аржы, ө німнің ө зіндік қ ұ ны, кү рделі қ аржы қ айтарымдылығ ы, табыс пен шығ ындардың арақ атынастары жатады.

Ү лестік кү рделі қ аржылар іске қ осылатын ө ндірістік қ уаттың бірлігіне есептелген немесе дайын ө німнің ө сіміне есептелген кү рделі қ аржылардың кө лемін сипаттайды. Инвестицияландыру варианттары бойынша алынғ ан ү лестік кү рделі қ аржылар азайту критерийлары арқ ылы ө зара салыстылрылады. Бұ л арада жаң а, техника мен технологияны қ олдану мү мкіншіліктері, ө ндірістік объектілерді жобалау жә не конструкциялау кезінде, аса ү немді шешімдерді қ олдану жолдары қ арастырылады.

Ө німнің ө зіндік қ ұ ны – кә сіпорынның ө нім ө ндіруге не жеткізуге жұ мсалғ ан шығ ындарының ақ шалай тұ лғ алануы. Варианттарды салыстырғ анда, ө німді тұ тынушыларғ а тасымалдау шығ ындары кіргізілген толық ө зіндік қ ұ нды қ олданғ ан жө н.

Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін тандап алуда мынадай кө рсеткіштерді пайдалану арқ ылы жө н:

· таза табыс (интегралдық ә сер);

· табыстылық индексі (ТИ);

· табыстылық тың ішкі нормасы (ТІН);

· инвестициялардыі қ айтарым мерзімі (ИҚ М);

· басқ а да кө рсеткіштер.

Инвестициялар варианттарының тиімділігн бағ алағ анда, берілген кө рсеткіштерді салыстыру уақ ытының қ ұ нына келтіру қ ажет, себебі, ақ ша тү сімдері мен шығ ындарының кө лемі ә ртү рлі уақ ыт аумақ тарында ә ртү рлі болып келеді, мысалы: ертерек алынғ ан табыстың қ ұ ны, кейінірек алынғ ан табыстың қ ұ нынан жоғ арырақ болады,

Шығ ындар мен нә тижелердің кө лемін келтіру, оларды дисконттау коэффициентіне (Kt) кө бейту арқ ылы жү зеге асырылады. Тұ рақ ты дисконт нормасы Е бойынша:

Kt = 1 / (1+E) `

мұ ндағ ы: t- нә тижені алғ ан мерзім мен салыстыру мерзімнің аралығ ындағ ы уақ ыт, жыл.

Дисконт нормасы Е – капиталдың табыстылық коэффициенті (табыс кө лемін кү рделі қ аржығ а бө лу). Бұ л жағ дайда, басқ а инвесторлар ө з қ аражаттарын басқ а да осы тектес жобаларғ а малуғ а ә зір.

Таза дисконтталғ ан табыс – барлық есеп айырысу кезең індегі ағ ымды ә серлердің жиынтығ ы ретінде анық талады, интегралдық нә тижелердің интегралдық шығ ындардын асып тү суімен мына формула:

ТДТ = S ( H 1 – Ш 1) / (1+Е),

мұ ндағ ы: Н 1 – есеп айырысудың t –уақ ытындағ ы нә тижелер;

Ш t- сол уақ ыттағ ы шығ ындар

Е – есеп айырысудың уақ ыт кезең і.

Инвестициялардың табыстылық индексі (ТИ) келтірілген ә сер жиынтығ ын инвестициялардың кө лемінде бө лу арқ ылы анық талады:

ТИ = ТДТ / Қ,

мұ ндағ ы: К – инвестициялар кө лемі;

Егер ТИ=1 немесе ТИ> 1, онда тандап алынғ ан вариант тиімді, ал егер ТИ < 1 – тиімсіз деп есептелінеді.

Таза дисконтталғ ан табысқ а қ арағ анда (ТДТ) табыстылық индексі (ТИ) салыстырмалы кө рсетікіш болып табылады.

Сондық тан да ТДТ – лары шамамен бірдей жобалардың ішінен біреуін тандап алуда ал ө те ың ғ айлы жә не қ олайлы.

Инвестициялар табыстылығ ының ішкі нормасы (ИТІН) – Е дисконтының, келтірілген ә сердің кө лемі мен келтірілген кү рделі қ аржылардың кө лемінің тепе – тең дегін кө рсететін нормасы.

Есептелген табыстылық нормасының кө лемі, инвестор талап ететін капиталғ а берілетін кө лемімен салыстырады. Егер ИТІН қ ажетті табыс нормасымен тепе – тең болса, не болмаса одан кө п болса, онда таң дап алынғ ан вариант тиімді деп есептелінеді.

Инвестициялардың қ айтарым мерзімі (Т қ ай) – инвестициялық жобаны атқ аруды бастағ ан уақ ыттан ең аз мө лшердегі уақ ыт кезең і, шектігінде интегралдық экономикалық ә сер (ТДТ) пайдалы болып есептелінеді, яғ ни қ айтарым мерзімі – инвестициялық жобаны іске асырудан бастап алғ ашқ ы инвестицичлық қ аржылар мен басқ а да инвестициялық жобағ а кеткен шығ ындар, олардың жиынтық нә тижелері арқ ылы жабыла бастағ ан уақ ыт аралығ ы. Салыстырмалы варианттарды сапа жағ ынан талдағ анда, ә леуметтік тиімділік факторларына кө ң іл аударылады.

Ә леуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таң дауда жә не талдау процестерінде, жұ мыс жағ дайын жақ сарту жә не жең ілдету, оның қ ауіпсіздігін арттыру, кә сіпорын қ ызметкерлерінің мә дени – техникалық денгейін ө сіру сияқ ты факторларғ а кө ң іл аударылады. Кейбір жағ дайларда, осы факторлар вариантттар тандау мү мкіншілі туады.

Ө ндіріс тиімділігін ә леуметтік талдау жасаудың мақ саты - қ олдаушылар ү шін жоспар варианттарының жарамдылығ ын анық тау.

Ә леуметтік тиімділікті талдау объектілері:

· жоба бойынша, тұ рғ ындардың мә дени – ә леуметтік жә не демографиялық сипаттамасын беру;

· жобаны іске асыру ауданында халық ты ұ йымдастыру, жұ мыс кү шінің саны, ресурстарды бақ ылауды қ адағ алау;

· жобаның жергілікті мә дениетке сай қ олданылуы;

· жобаның нә тижелерін қ олданатын тұ рғ ындар тобы мен ұ йымдарды қ ажетті міндеттемелермен қ амтамасыз ету стратегиясы.

Тиімділіктің есептеудегі, ө ндірістің ә леуметтік нә тижелерінің негізгі тү рлері:

· аймақ тағ ы жұ мыс орындары санының ө згеруі;

· жұ мысшылардың ү й мә дени – тұ рмыстық жағ дайларының ө греуі;

· жұ мысшылардың жұ мыс жағ дайының ө згреуі;

· ө ндірістік персоналдың қ ұ рылымының ө згеруі;

· халық ты тауарлардың жеке тү рлерімен қ амтамасыз етудің сенімділігінің ө згеруі;

· жұ мысшылар мен жалпы халық тардың денсаулық дең гейінің ө згеруі;

· халық тың бос уақ ытын ү немдеу.

9. 3. Ө НДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЖОСПАРЫ

Еліміз нарық экономикасының орнауы ә ртү рлі тауарлар мен қ ызметкерді ө ндіру, сату жә не тұ тыну процестерін реттейтін механизмдердің пайда болып, дамуына жағ дай жасайды. Экономикалық іс – ә рекеттің тө лем қ абілеті сұ ранысы мен талаптарына сай келетін, ө ндірістің оң тайлы инфрақ ұ рылымын қ ұ ру, ұ лттық нарық пен ө згеріп отыратын нарық жағ дайларына байланысты тауар ө ндіріп, қ ызмет атқ аратын кә сіпорындар мен экономика секторларының жағ дайлары нарық тың тұ тыну қ ұ рылымына, оның бағ ытынағ оны бағ дарлау мү мкіншіліктеріне байланысты.

Республиканың « Мемлекеттік ө неркә сіп саясатының 1999 – 2003 жфлдар аралығ ындағ ы негізгі бағ ыттарына» сә йкес, ө неркә сіптік саясат ө ндірістің тиімділігін арттыруғ а жолында мақ сатқ а жетуде, жаң а жұ мыс орындарын ашуғ а тауар нарық тарында ұ лттық ө неркә сіптің ү лесін арттыруғ а бағ ытталғ ан.

Қ азірзі Қ азақ стан экономикасының бір қ алыпсыз дамуы, ө ндіру, сату кө лемдерінің ауытқ уы, ө ндіріс қ арқ ынының тө мендеуі жағ дайында, кә сіпорындардың ө ндіріс тиімділігін арттыру жолындағ ы мынадай тактикаларды кездестіруге болады:

Қ орғ аныс тактикасы – оеративтік қ орғ ану шараларын жү ргізуге бағ ытталғ ан, негізгі нышаны – ө ндіріс пен сатуғ а негізгі қ орлар мен персонал ұ стауғ а кеткен шығ ындарын азайтуғ а, сонымен бірге ішкі резератерді анық тау, кадрлар ауымтыруды жү ргізу, тә ртіпті нығ айту, кемшілктерді жою жә не т. б. шаралар. Бұ л тактика бү кіл экономикалық жү йенің бір қ алыпсыз даму жағ дайында, кө птеген кә сіпорындарғ а тә н. Бірақ сонымен бірге бұ л тактика, ө йткені қ орғ аныс тактикасын жаппай қ олдану ұ лттық экономиканы кризиске ұ шырытуы мү мкін, себебі кө п жағ дайларда кризистік ситуацияллардың себептері кә спіорыннан тыс болады.

Ал басып алу тактикасы тиімдірек саналады. Мұ нда стратегиялық шаралар жү ргізіледі – маркетингтік зерттеулер сатудың жаң анарық тарын табу, жоғ арырақ бағ а қ ою, модернизациялау арқ ылы ө ндірістің дамыту шығ ындарын кө бейту, негізгі қ орларда жаң арту жаң а технологияларды енгізу.

Қ оғ амдық ө ндірістің тиімділігін арттырудың негізгі факторлары болып ғ ылыми – техникалық прогресс саналады. Ғ ТП – ның бағ ыттары:

· жаң а прогресивті – мембрандық, плазмалық, лазерлік, жоғ ары қ ысымды технологияларды кең інен игеру;

· ө ндірісті автоматтандыру – робот техникасын, роторлық , роторлы – конвейерлі линияларды, актоматтандырылғ ан жү йелері қ олдану;

· металл ө німдерінің, пластмассаның, мателл ұ нтақ тарының, керамиканың жә не басқ а да прогрессивті конструкциялық материалдардың жаң а тү рлерін шығ арып, қ олдану.

Ө ндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың келесі бір факторы – ү немдеу режимі, яғ ни материал, шикізат отын, энергия ресурсатыр, ең бек

қ аржы ресурстарын ү немді қ олдану, жоғ ары тиімді аз қ алдық сыз технологиялық процестерді қ олдану.

Сонымен қ атар, қ оғ амдық ө ндірістің тиімділігін арттыратын факторларғ а –

· ө ндіріс процесінде негізгі қ орларды қ олдануды жақ сарту;

· экономиканың қ ұ рылымын дамыту, оң тайлы инвестициялық саясат;

· ұ йымның – экономикалық факторлар;

· басқ ару;

· ө ндірістік ә леуметтік инфрақ ұ рылымды ә рі қ арай дамыту;

· ө німнің сапасын арттыру жә не т. б. жатады.

Негізгі тү сініктер

· Экономикалық тиімділік

· Экономикалық ә сер

· Жалпы экономикалық тиімділік

· Ең бек ө німділігі

· Материалсыйымдылығ ы

· Ең бексыйымдылығ ы

· Қ орсыйымдылығ ы

· Капиталсыйымдылығ ы

· Салыстырмалы тиімділік

· Ө ндірістік іс – ә рекеттің тиімділік кө рсеткіштері

· Ө тіділік кө рсеткіштері

· Қ аржы тұ рақ тылығ ының кө рсеткіштері

· Ә леуметтік тиімділік

· Ө ндіріс тиімділігін арттыру

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 6 7 8910 11 Следующая ⇒