5. Негізгі капитал. 5.1. НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ, ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

5. Негізгі капитал

5. 1. НЕГІЗГІ Қ ОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢ ЫЗЫ, Қ Ұ РАМЫ ЖӘ НЕ Қ Ұ РЫЛЫМЫ

Негізгі қ орлар дегеніміз ұ зақ кезең бойына қ ызмет ететін материалдық -заттай қ ұ ндылық тардың жиынтығ ы; олар ө ндіріске қ ызмет кө рсете отырып, ө зінің табиғ и-заттай нысанын сақ тайды, ө з қ ұ нының бір бө лігін жаң адан жасалғ ан ө нім мен кө рсетілген қ ызметтерге кө шіреді.

Негізгі қ орлардың 2 тү рі болады: ө ндірістік негізгі қ орлар жә не бейө ндірістік негізгі қ орлар.

Материалдық ө ндіріс саласында жұ мыс істейтін негізгі қ орлар - ө ндірістік негізгі қ орлар деп, бейө ндірістік салада жұ мыс істейтін негізгі қ орлар деп, бейө ндірістік салада жұ мыс істейтін негізгі қ орлар – бейө ндірістік негізгі қ орлар деп аталады (тұ рғ ын ү йлер, мә дениет, спорт мекемелері, балабақ шалар, емдеу орындары жә не басқ а да кә сіпорын балансындағ ы жұ мысшыларғ а қ ызмет ететін обьектілер). Негізгі қ орлар – ұ лттық байлық тың маң ызды бө лігі болып табылады жә не олардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымын анық тау ү шін негізгі қ орлардың сынсптамасын жасау қ ажет.

Негізгі қ орлардың сыныптамасы

Топтардың атттары	Қ олданылуы жә не қ ысқ ыаша мінездемесі
1. Ғ имараттар	ө ндірістік архитектура жә не қ ұ рылыс обьектілеріә (цехтар, қ оймалар, ө ндірістік лабораториялар жә не т. б. )
Қ ұ рылыстар	ө ндіріс процесіне қ ызмет ететін техникалық функцияларды атқ аратын инженерлік-қ ұ рылыс обьектілері (тоннельдер, кө пірлер, эстакадалар, су каналдары, автомобиль жә не темір жолдар т. б. )
Жіберу қ ұ ралдары	Энергияны, сұ йық жә не газ тү ріндегі заттарды жіберуші қ ұ ралдыр (электр, жылу жү йелері, газ жү йесі)
Машина мен қ ұ ралдар 1 Кү ш машиналары мен қ ұ ралдар	(генераторлар, электр бө лшектер, бу машиналары, трубиналар жә не т. б. )
2. Жұ мыс машиналары мен қ ұ ралдар	Технологиялық процеске тікелей қ атынасын қ ұ ралдар (станоктар, прессмашиналар, терминалық пештер, кө теру-тасымалдау механизмдері т. б. )
3. Ө лшеу, реттеу приборлары мен қ ұ ралдары, лабораториялық қ ұ ралдар	ө ндіріс процесін қ ол ең бегін немесе автоматтандыру арқ ылы реттеуге, технологиялық процестің параметрін ө лшеуге жә не бақ ылауғ а, лабораториялық зерттеулер жү ргізуге қ ажетті.
4. Есептеу техникасы	Математикалық есептерді шешуді тездетуге қ ажетті қ ұ ралдар жиынтығ ы
5. Басқ а да машиналар мен қ ұ ралдар	(ө рт сө ндіргіш машиналар, телефон станциялары т. б. )
Тасымалдау қ ұ ралдары	Кә сіпорын кө леміндегі адамдар мен жү ктерді тасымалдауғ а қ ажетті кө ліктер (электровоз, паровоз, автомобиль)
Қ ұ рал-сайман	ө ндіріс процесіне қ ажетті элементтер (қ ол жә не механикалық кесу, ұ ру саймандары, штамптар т. б. )
ө ндірістік тү гендеме (инвентарь)	ө ндірістік операцияларды орындауды жең ілдетуге жә не жеке ең бек заттарын сақ тауғ а қ ажетті (жұ мыс столы, қ орап т. б. )
Шаруашылық тү гендеме (инвентарь)	Кө бейту жә не қ айта тү сіру аппараттары, стол, шкаф т. б.

Негізгі қ орларды бағ алаудың ө ндіріс процесінде ұ зақ жылдар бойы қ атысып, тозуына байланысты жә не осы уақ ыт аралығ ындағ ы қ айта ө ндірудің жағ дайына байланысты бірнеше тү рі болады. Олар – негізгі қ орлардың бастапқ ы қ ұ ны, қ айта ө ндіру қ ұ ны жә не қ алдық қ ұ ны.

Негізгі қ орлардың бастапқ ы қ ұ ны – қ орларды дайындауғ а, жинауғ а, ә келуге, жинауғ а кеткен шығ ындардың жиынтығ ы.

Қ айта ө ндіру қ ұ ны (қ алпына келтіру) – негізгі қ орларды қ айта ө ндіруге кеткен шығ ындардың жиынтығ ы.

Қ алдық қ ұ ны – негізгі қ орлардың тозуды алып тастағ андағ ы бастапқ ы немесе қ алпына келтіру қ ұ н

Негізгі ө ндірістік қ орлардың қ ұ рылымына мынадай факторлар ә сер етеді: шығ арылатын ө нім тү рі, оның жалпы кө лемі, автоматтандыру жә не механикаландыру дең гейі, мамандандыру жә не бірлестіру дең гейі, кә сіпорын орналасуының климаттық жә не географиялық жағ дайлары жә не т. б.

Негізгі ө ндірістік қ орларды қ олданудың кө рсеткіштері 3 топқ а бө лінеді:

негізгі ө ндірістік қ орларды экстенсивті қ олдану кө рсеткіштері;

негізгі ө ндірістік қ орларды жедел тү рде қ олдану кө рсеткіштері,

негізгі ө ндірістік қ орларды интегралды қ олдану кө рсеткіштері.

1- топ кө рсеткіштеріне: қ ұ ралдарды экстенсивті қ олдану коэффициенті, қ ұ ралдардың сменалық жұ мыс жасау коэффициенті жатады; яғ ни бұ л кө рсеткіштер қ ұ ралдардың уақ ыт мө лшерінде қ олданылу дең гейін кө рсетеді.

2-топ ө ндірістік қ орларды жедел тү рде қ олдану кө рсеткіші негізгі қ орлардың нақ ты ө німділігін оның нормативтік ө німділігіне бө лу арқ ылы анық талады.

К инт =В ф / В н

Қ ұ ралдарды интегралдық қ олдану коэффициенті қ ұ ралдарды экстенсивті жә не интенсивті қ олдану коэффициенттеріне кө бейту арқ ылы анық талады, жә не ол қ ұ ралдардың уақ ыт бойынша жә не ө німділігі бойынша қ олданылуын сипаттайды.

Ө ндірістік негізгі қ орларды тиімділігін кө рсететін жалпы кө рсеткіш болып – қ ор қ айтарылымы есептеледі. Қ ор қ айтарылымы – бұ л ө нім ө ндіру ү шін пайдаланылғ ан негізгі ө ндірістік қ орлардың тең геге шағ ып есептелгендегі ө ндірілген ө нім кө лемін сипаттайтын экономикалық кө рсеткіш сондай – ақ ол ө ндіріс тиімділігінің аса маң ызды кө рсеткіші болып табылады.

ФО = Т / Ф,

Мұ ндағ ы: Т – товар ө німінің кө лемі;

Ф – негізгі ө ндірістік қ орлардың орташа жылдық қ ұ ны.

Қ ор қ айтарылымын ұ лғ айту – бұ л халық шаруашылығ ының аса маң ызды міндеті болып есептелінеді. Қ ор қ айтарымына кері кө рсеткіш – қ ор сыйымдылығ ы.

Қ ор сыйымдылығ ы – бұ л негізгі ө ндірістік қ орлар қ ұ нының ө ндірілген жә не сатылғ ан ө нім қ ұ нына қ атынасын сипаттайтын экономикалық кө рсеткіш.

Ө ндірістің негізгі қ орларының кө лемі жә не олардың қ олданылу дә режесі кә сіпорынның ө ндірістік қ уатының кө лемін анық тайды.

Ө ндірістік қ уат – саланың, цехтың, агрегаттың жабдық тары неғ ұ рлым тиімді пайдаланып, ө ндіріс пен ең бекті неғ ұ рлым озық ү лгіде ұ йымдастыру негізінде тиісті уақ ыт ішінде ө німнің белгілі бір тү рін шығ аруғ а барынша жоғ ары қ абілеттілігі (мү мкіндігі).

Ө ндірістік қ уат берілген уақ ыт ішінде саланың, цехтың, агрегаттың ө ндіріс пен ең бекті неғ ұ рлым озық ү лгіде ұ йымдастыра отырып, қ ұ рал-жабдық тарды неғ ұ рлым тиімді пайдаланып, ө німнің белгілі бір тү рін шығ аруғ а барынша жоғ ары қ абілеттілікті айтамыз.

5. 2. НЕГІЗГІ Қ ОРЛАРДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘ НЕ АМОРТИЗАЦИЯСЫ

Негізгі қ орлар қ олданылуына байланысты ө ндіріс процесінде тозады. Тозудың 2 тү рі бар: табиғ и тозу жә не моральдық тозу. Табиғ и тозу дегеніміз – негізгі қ орлар элементтерінің материалдық тозуы, олардың ө ндірісте тұ тыну барысында жә не табиғ аттың табиғ и кү штерінің ә серінен тұ тынылу қ ұ нын жоғ алту.

Моральдық тозу – жабдық тың техникалық прогреске байланысты ескіріп қ ұ нсыздануы. Неғ ұ рлым жетілдірілген жә не ө німді машиналардың пайда болуы нә тижесінде пайдаланылып жү рген машиналар табиғ и қ алпына жә не ө ндірісте пайдалану дә режесіне қ арамастан моральдық жағ ынан ескіріп қ ұ нсызданады.

Тозғ ан негізгі қ орлар жаң арту ү шін амортизациялық аударымдар қ олданылады.

Амортизация – негізгі қ орлардың тозуы салдарынан оның қ ұ ндылығ ының бірте –бірте тө мендеуі, сондай-ақ негізгі қ орларды жаң арту ү шін, қ аражатты қ орландыру мақ сатымен, осы қ орлар қ ұ нының ө ндірілген ө німге бірте-бірте кө шуі. Амортизацияның ақ шалай сипаты амортизациялық аударымдар болып табылады.

Амортизациялық аударым – негізгі қ орлардың тозығ ын толтыру ү шін осы қ орлар қ ұ нының бір бө лшегін аударып отыру. Ол ө німнің ө зіндік қ ұ нының жә не айналыс шығ ындарының элементін қ ұ райды. Амортизациялық аударым кө лемі амортизация нормасы арқ ылы анық талады.

Амортизацияның жылдық жиынтығ ын негізгі қ орлардың бағ асына бө лу арқ ылы амортизация нормасын анық таймыз. Ол пайыз арқ ылы беріледі

Н = Ф1- Фж

Ф1 * Т

Мұ ндағ ы: Ф1 - негізгі қ орлардың баланстық бастапқ ы қ ұ ны, тең ге;

Фж - жайылғ ан негізгі қ орлардың қ ұ ны, тең ге;

Т - амортизациялық кезең (негізгі қ орлардың нормативтік қ ызмет ету уақ ыты), жыл.

Негізгі қ орларды толық қ айта қ ұ руғ а кеткен амортизациялық аударымдардың кө лемі мына формула арқ ылы анық талады:

А = Н х Ф,

Мұ ндағ ы: Н – амортизация нормасы (%)

Ф – негізгі қ орлардың орташа жылдық қ ұ ны, тең ге.

Амортизация нормасы негізгі қ орларды ө з уақ ытында қ алпына келтіруге бағ ытталды жә не амортизация нормасын есептегенде мынадай факторларды қ олдана отырып, негізгі қ орлардың қ ызмет ету уақ ытын дұ рыс анық тай білу керек:

негізгі қ орлардың ұ зақ мерзімділігі;

моральдық тозу,

техникалық қ айта қ ұ рудың жоспары;

жабдық тардың балансы;

модернизациялау жә не кү рделі жө ндеу мү мкіншіліктері.

Қ азақ стан Президентінің «Салық тар жә не басқ а да бюджетке міндетті тө лемдер туралы 24 сә уір 1995 жылғ ы Жарлығ ы бойынша амортизацияғ а тү сетін негізгі қ орлардың амортизация нормалары тө мендегідей топтар арқ ылы анық талғ ан:

Топ нө мірі	Мү лік атауы	Амортизацияның пайызы бойынша шекті нормасы
	Компьютерлер, ақ параттарды ө ң деу қ ұ ралдары
	Қ ұ быр жолдары, мұ най-газ жолдары, жабдық тар, пайдалы қ азбаларды табуғ а жә не ө ң деуге қ ажетті машиналар мен механизмдер
	Жолдарғ а қ ажетті техника: арнайы қ ұ рал-саймандар
	Жең іл автомашиналар: такси, жү к автокө ліктері, автобустар, арнайы, кө ліктер мен автоприцептер. Ө неркә сіптің барлық салаларына қ ажетті машиналар мен жабдық тар. Офис мебелі
	Басқ а топтарғ а кірмеген активтер
	Темір жол, тең із жә не ө зен тасымалдау қ ұ ралдары. Кү ш машиналары мен жабдық тар, жылутехникалық жабдық, трубиналық жабдық, электродвигатель мен дизель – генератор. Электр жү йесі жә не байланыс қ ұ ралдары.
	Ғ имаратттар, қ ұ рылымдар

5. 3. НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ ТАЛДАУДЫҢ БАҒ ЫТТАРЫ

Негізгі капитал (негізгі қ орлар) бірнеше бағ ыттарда талданады.

1. Инфляцияны есепке алғ андағ ы негізгі қ орлардың нарық бағ асындағ ы динамикасы. Бұ л динамиканы тұ рақ ты бағ адағ ы шығ арылғ ан ө німмен салыстырып, негізгі қ орлардан қ айтарым ө суде ме, жоқ па екендігін анық тауғ а болады.

2. Негізгі капиталдың қ ұ рылымын талдау; оның ішінде:

ө ндірістік (салалық ) қ ұ рылымды, себебі ол негізгі қ орлардың ө ндіріс (сала) бойынша бө лінуін кө рсетеді;

технологиялық қ ұ рылымды, ө йткені негізгі қ орлардың активтік бө лігі (ө нім шығ аруғ а тікелей қ атысатын жұ мыс машиналары, жабдық тар) мен пассивтік бө лігінің (ғ имараттар, салынымдар т. б. ) арақ атынасын кө рсетеді; жастық қ ұ рылымын, негізгі қ орларды қ ызмет ету уақ ытына байланысты сипаттайды. Машиналар мен жабдық тар бойынша Қ азақ стан ө неркә сібінде орташа қ ызмет ету уақ ыты – 25 жыл.

3. Негізгі қ орлардың жаң артылуын, шығ уын жә не тозуын талдау. Коэффициенттері:

Кжан =

Мұ ндағ ы: Фкір, Фж - бір жыл ішінде кіргізілген жә не жойылғ ан негізгі қ орлардың қ ұ ны, тең ге;

Кж К ш - жаң арту жә не шығ у коэффициенттері, %

Фб Фс - негізгі қ орлардың жылдың басындағ ы жә не жылдың соң ындағ ы қ ұ ны, тең ге.

3. Негізгі капиталдың технологиялық дең гейі. Ол ішкі жә не сыртқ ы нарық тағ ы фирманың бас бә секелестерімен салыстыру арқ ылы анық талады.

4. Негізгі қ орларды қ олданудың тиімділігі ә ртү рлі коэффициенттермен анық талады.

негізгі қ орларды уақ ыт ө лшемінде қ олданудың жеделдету коэффициентімен, оның ішінде жабдық тардың сменалық жұ мысының коэффициентімен;

ө ндірістік қ уатты қ олданудың коэффициентімен, яғ ни жабдық тың нақ ты қ уатын қ ұ жаттағ ы қ уатқ а бө лу арқ ылы;

қ ор қ айтарымымен, формуласы.

J = Q / Ф (тең ге)

Мұ ндағ ы: Q – шығ арылғ ан ө німнің қ ұ ны, тең ге;

Ф – негізгі қ орлардың орташа жылдық бағ асы, тең ге.

Негізгі тү сініктер

Негізгі капитал

Негізгі ө ндірістік қ орлар

Негізгі капиталдың тозуы

Негізгі қ орды жаң арту

Табиғ и тозу

Моральдық тозу

Негізгі қ орлардың амортизациясы

Амортизациялық аударымдар

Амортизация нормасы

Амортизацияны есептеу ә дістері

Шығ ару жә не жаң арту коэффициенттері

Негізгі қ орларды қ олданудың тиімділігі

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒