8. Кәсіпорындардағы еңбекақы жүйесі мен оны ұйымдастыру

8. Кә сіпорындардағ ы ең бекақ ы жү йесі мен оны ұ йымдастыру

8. 1. ЕҢ БЕКАҚ Ы ТӨ ЛЕУДІҢ МАҢ ЫЗЫ; ТҮ РЛЕРІ ЖӘ НЕ ОЛАРДЫ Ұ ЙЫМДАСТЫРУ

Енбекақ ы (жұ мысақ ы) тө леудің маң ызын, қ ызметкерге ең бек міндетін орындағ аны ү шін берілетін сыйақ ы деп тү сінеміз.

Енбекақ ы тө леудің негізінде енбекақ ы тө леудің шекті ө німділігін шектелінетін, ө ндіріс факторы ретіндегі ең бектің қ ұ ны жатыр. Шекті ө німділік теориясына сә йкес ө ызметкер енбекақ ының орнын толтыратын ө нім ө ндіруге міндетті, олай болса ең бекақ ы қ ызметкердің ең бек тиімділігіне тә уелді. Ә леуметтік – экономикалық категория бойынша ең бекақ ының маң ызын қ ызметкерлер мен жұ мыс берушілер ү шін қ арастыру қ ажет.

Қ ызметкерлер ү шін ең бекақ ы оның жеке табысының негізгі жә не басты бө лігі болып табылады, сонымен қ атар ең бекақ ы қ ызметкердің жә не оның жанұ я мү шесіндегі адамдардың ә лауқ ат дең гейін жоғ арылататын қ ұ рал болып саналады. Осыдан ең бекақ ының ынталандырушы ролі алынатын сыйақ ының кө лемін кө бейту ү шін ең бек нә тижесін жақ сартудан тұ рады.

Жұ мыс беруші ү шін ең бекақ ы ө ндіріс шығ ындары болып саналады. Жұ мыс беруші ә сіресе бұ йымның бірлігіне кететін шығ ындары барынша азайтуғ а тырысады.

Ең бекақ ы кә сіпорын қ ызметкерлері ү шін маң ызды ынта жә не ең бек тө лемнің нышаны болып табылғ андық тан ұ дайы ө ндірістік жә не уә ждемелік қ ызмет атқ арады. Ең бекақ ы тө леудің ақ шалай жә не заттай (натуральный) нышандары бар. Қ ызметкерлерге ақ шаны ө зінің ө ажеттіліктерін қ анағ аттандыру ү шін барынша тиімді пайдалануғ а мү мкіндік беретін ақ шалай форма ең бекақ ы тө леудегі ең басты нышандардың бірі болып саналады. Қ азіргі кезде ең бекақ ы тө леудің заттай нышаны сирек пайдаланылады. Ең бек тө леудің мұ ндай нышанын ақ ша айланымының бұ зылуы кезінде, экономикалық тұ рақ сыз. гиперинфляция жә не қ ұ лдырау жағ дайларындағ ы кең қ олданымыз.

Кә сіпорында ең бекақ ыны ұ йымдастырудың механизмі (тетігі) жұ мыс кү шінің ең бекақ ығ а ө згеруінің процесін тікелей қ амтып кө рсетеді. Олардың қ азіргі нарық тық реалияғ а (жағ дайларғ а) қ аншалық ты сә йкес келетіндігі, ең бекақ ының негізгі қ ызметті орындауына байланысты. Ең бекақ ыны ұ йымдастыру арқ ылы нарық тық экономикалық екі қ озғ алушы кү штері арасында ә леуметтік ә ріптестік қ атынастардың дамуына мү мкіндік беретін, жұ мыс беруші мен қ ызметкердің мү дделі арасында келісімдер жасалынады.

Ең бекақ ының кө леміне қ ызметкердің иемденетін ақ шасының мө лшері ғ ана емес, сонымен қ атар оның ол ақ шағ а нені сатып ала алатындығ ы да себепші болады. Сонда ақ шаның сатып алу қ абілеттілігі нақ ты ең бекақ ы мен номинальдық ең бекақ ының арақ атынасы арқ ылы анық талады. Кә сіпорын қ ызметкерге ең бекақ ыны мемлекеттің бекіткен ең тө менгі дең гейінен жоғ ары тө леуге міндетті. Ең бекақ ы тө леу жә не қ осымша тү рлерге бө лінеді.

Негізгі ең бекақ ығ а мынадай тө лемдер жатады:

· мерзімдік, ү демелі жә не кесімді ең бекақ ы тө леу кезінде орындалғ ан жұ мыстың сапасы жә не мө лшері ү шін, пайдаланылғ ан уақ ыт ү шін тө лемдер;

· ең бектің қ алыпты жағ дайнан ауытқ уымен байланысты тө лемдер, яғ ни мерзімнен тыс жұ мыстар ү шін, тү нгі уақ ыттарғ а, мереке кү ндере жә не т. б. кү ндерге жұ мыс жасағ аны ү шін тө ленетін тө лемдер;

· қ ызметердің кесірінсіз тоқ тап қ алулар ү шін тө лемдер;

· сыйлық тар, сыйлық ақ ылы ү стемелер жә не т. б.

Қ осымша ең бекақ ығ а ұ жымдық келісім – шарттарда жә не ең бек туралы заң дарда қ арастырылғ ан, жұ мыс жасалмағ ан уақ ыттар ү шін тө лемдер жатады:

· демалыс уақ ыттарына ақ ы тө леу;

· мемлекеттік жә не қ оғ амдық міндеттерді орындағ ан уақ ыттары ү шін ақ ы тө леу; кішкентай балалары бар аналарғ а жұ мыстағ ы ү зілістері ү шін ақ ы тө леу;

· жасө спірімдерге белгіленетін жең ілдік сағ аттарғ а ақ ы тө леу.

Ө неркә сіптік кә сіпорындарында тарифтік жү йені қ олдану. Жұ мыстың негізгі тү рлерінің толық сипаттамасынан тұ ратын жә не ө неркә сіптің ә рбір саласын қ ұ растырылғ ан тарифтік біліктілік анық тамасының негізінде жү ргізіледі. Анық таманы жә не оның қ олданылу тә ртібі Қ Р – ның Ү кіметі бекітеді.

Тарифтік мө лшерлеме (жалақ ы) – бұ л жұ мыс уақ ытының бірлігі ү шін, (сағ ат, кү н, ай) біліктіліктің айқ ын кү рделілігінде ең бек нормасын (ең бек міндеттерін) орындағ ан қ ызметкердің ең бекақ ысының белгіленген мө лшері.

Тарифтік тор – бұ л разрядтардың жә не оғ ан меншіктелінген тарифтік коэффициенттердің арақ атынас мә кілі. Тарифтік тордағ ы разрядтардың саны жә не тариятік коэффициенттер арасындағ ы алшақ тық тар ә ртү рлі жә не олар ө неркә сіптің ә р тү рлі саласында орын иемделген нақ ты ерекшеліктермен жә не бө лінісінің дә режесімен анық талғ ан. Ө неркә сіптің кө пшілік салаларында жұ мысшының біліктілігіне тә уелді саналатын, алты разрядты тарифтік торды қ олдау ұ сынылғ ан. Мамандарғ а қ ызметшілерге жә не басшыларғ а ең бекақ ы тө леу кезінде лауазымды жалақ ының жү йесі қ олданылады. Лауазымды жалақ ы қ ызметкерлердің (ереже бойынша ұ йым қ ызметкерлерінің орташа ең бекақ ысының пропорциясындағ ы) атқ аратын қ ызметтеріне байланысты бекітілген ең бекақ ының абсолюттік мө лшері.

· қ ызметкерді босату кезінде жұ мыстан шығ ардағ ы жә рдемақ ыны тө леу.

Кә сіпорында ең бекақ ы тө леуді ұ йымдастыру 3 ө зара байланысты жә не ө зара тә уелді элементтермен анық талады:

· тарифтік жү йе;

· ең бекті нормалау;

· ең бекақ ы тө леудің нышаны.

Тарифтік жү йе ә р тү рлі топтағ ы жә не категориядағ ы қ ызметкерлердің ең бектерінің сапалық сипаттамасына тә уелді, олардың ең бекақ ыларын саралауды жә не реттеуді жү зеге асыра алу мү мкіндігін қ амтамасыз ететін нормативтердің жиынтығ ын кө рсетеді.

Тарифтік жү йеге:

· сағ атына немесе кү ніне ең бекақ ы мө лшерін анық тайтың тарифтік жү йе;

· ең бекақ ы тө леудегі жұ мыстың жә не жұ мысшылардың (біліктілік) ә р тү рлі разряд арасындағ ы арақ атынастарын кө рсететін тарифтік тор;

· тарифтік тормен сә йкес жұ мысшылардың жә не жұ мыстың разрядтын анық тауғ а болатын тарифтік – біліктілік анық тамалар кіреді.

Жұ мысты тарифтеу – бұ л ең бек тү рлерінің кү рделілігіне тә уелді ең бек тү рлерін біліктілік категориясына немесе тарифтік разрядқ а жатқ ызу.

Тарифтік разряд – қ ызметкердің біліктілігін жә не ең бек кү рделілігін қ амтып кө сететін шама жә не тарифтік разряд ә р ө ндірістік операцияда, ә р жұ мыста қ оладынылады; біліктілік разряд – қ ызметкердің кә сіптілігін дайындаудағ ы дең гейін қ амтып кө рсететін шама.

Ең бекті тарифтеу жә не тарифтеу разрядының қ ызметкерлерге иемдеп кетуі қ ызметкердің біліктілігіне, ұ сынылғ ан талаптарымен кө рсетілген.

ң бекақ ыны ұ йымдастыру

8. 2. ЕҢ БЕКАҚ ЫНЫҢ ЖҮ ЙЕЛЕРІ ЖӘ НЕ НЫШАНДАРЫ

Ең бекақ ының жү йелері жә не нышандары ө з алдына ең бектің нә тижесін қ амтып кө рсететін, сандық жә не сапалық кө рсеткіщтер жиынтығ ының кө мегімен жұ мсалып, ең бектің санына жә не сапасына тә уелді ең бекақ ы мө лшерінің бекітілуі тә сілдерін кө рсетеді.

Мақ саттың ішінең басты нә рсе болып ең бек ө лшемі мен ең бекақ ы ө лшемі арасындағ ы дұ рыс арақ атынасын қ амтамасыз ету, сонымен қ атар тиімді ең бекте жұ мысшылардың мү дделерін кө теру болып табылады.

Мерзімдік ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі – пайдаланылғ ан уақ ыт болып табылады, ал табыс болса, нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыттың жалақ ысына немесе қ ызмектердің тарифтік мө лшірлемесіне байланысты есептелінеді.

Ең бекақ ы мына формула бойынша есептелінеді:

ЕА = ЕА + ПУ,

мұ ндағ ы: ЕА – ең бекақ ы;

ТС – біліктілік разрядындағ ы жұ мысшының меншіктенген тарифтік мө лшірлемесі;

ПУ – нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыт.

Кесімді ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі жұ мысшының ө ндірген ө німі болып табылатын жә не белгіленген (тиімді) кесімді бағ алаудың қ оспағ анда, тап осы кездегі жү йеде ең бекақ ы ө німінің ә рбір бірлігіне есептелінеді, сондық тан табыс ө ндірілген ө німнің санына жә не сапасына тә уелді. Табыс мына формула бойынша есептелінеді;

ЕА = КБ + Ө М,

мұ ндағ ы: ЕА – ең бекақ ы;

КБ – ө нім бірлігінің кесімді бағ аламасы;

Ө М – дайындалғ ан ө німнің мө лшері.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді немесе мерзімді нышанын таң дау бірнеше факторларғ а тә уелді:

· қ олданылатын жабдық тың сипатына;

· технологялық процестің ерекшелігіне;

· ең бекті жә не ө ндірісті ұ йымдастыруғ а;

· материалдық жә не ең бек ресурстарын пайдалануғ а;

· ө нім сапасына қ ойылатын талаптарғ а байланысты.

Ең бекақ ының мерзімдік жә не кесімді нышаналары тә жірбиеде ә р тү рлі жү йелер тү рінде қ олданылады.

Қ азіргі кезде ең бекақ ының мерзімдік – сыйлық жә не жай мерзімдік жү йелері кең тарағ ан.

Ең бекақ ының тө леудің жай мерзімдік жү йесінде жұ мысшының табысы белгілі разрядтағ ы жұ мысшының сағ аттық (кү ндік) тарифтік ставкасының сағ аттағ ы (кү ндегі) пайдаланылғ ан уақ ыт мө лшеріне кө бейтілуі арқ ылы есептелінді.

· Мерзімдік – сыйлық жү йесі кезінде белгіленген кө рсеткіштерді астыра орындағ аны ү шін сыйлық тың мө лшері тарифтік ставкағ а пайыз тү рінде тағ айындалады ( қ осылады). Сыйлық берудің шарты ретінде ө нім ақ аусыз дайындалуы керек, материалдық, аспаптардың ү немділігі болуы қ ажет. Соң ғ ы уақ ытта, нормаланғ ан тапсырмасы бар мерзімдік ең бекақ ы тө леу немесе кесімді мерзімдік ең бекақ ы тө леу кең қ олданыла бастады. Жұ мысшығ а немесе бригадағ а ө нім сапасының талаптарын сақ таумен қ атар, белгілі уақ ыт кезінде мерзімдік ең бекақ ысымен тө ленетін жұ мысты орындауғ а тиісті, жұ мыстың ең бекақ ысымен тө ленетін жұ ысты орындауғ а тиісті, жұ мыстың кө лемі мен қ ұ рамы тағ айындалады (кө рсетіледі). Мысалы, егер де жұ мысшы немесе бригада 7 сағ ат нормаланғ ан тапсырмағ а сә йкес келетін жұ мыс кө лемін 6 сағ ат ішінде орындап шық са, онда ақ ы оғ ан 7 сағ ат тө ленеді. Нормаланғ ан тапсырмасы бар мерзімдік ең бекақ ы тө леу ө ндіріске қ ызмет кө рсетумен байланысты (ә сіресе жабдық тарды реттеу жә не жө ң деу жұ мыстарында жиі қ олданылалды).

Ең бекақ ы тө леуді кесімді нышаны бірнеше жү йелерге бө лінеді:

· тікелей кесімді;

· кесімді – сыйлық ақ ы;

· ү демелі кесімді;

· жанама кесімді;

· аккродтық.

Тікелей кесімді жү йе кезінде ең бекке ақ ы ө ндірілген ө німнің бірлігіне қ арай тө ленеді. Жұ мыстың немесе ө німнің бірлігі ү шін кө рсетілген жеке кесімді бағ аламаны, уақ ыттын нормасында орындалатын жұ мыстың разрядына байланысты бекітілген сағ аттық тарифтік ставканы ө нім бірлігіне кө бейту арқ ылы немесе сағ аттық тарифтік ставканы ө ндірім мө дшеріне бө лу арқ ылы табамыз. Жұ мысшының жалпы табысын уақ ыттың есептелінген кезең інде ө ндірілген ө німнің мө лшерін кесімді бағ аламағ а кө бейту арқ ылы табамыз;

Кесімді сыйлық ақ ы тө леу жү йесі кезінде жұ мысшығ а тікелей кесімді бағ алама бойынша табыстан тыс, жұ мыстың алдын ала белгіленген, нақ ты сапалық жә не сандық кө рсеткіштерін орындағ аны жә не асыра орындағ аны ү шін сыйлық тар тө ленеді;

Ү демелі кесімді ең бекақ ы тө леу жү йесі норманы орындағ аны ү шін, тікелей кесімді бағ аламалар бойынша тө лемдерді қ амтиды, ал нормадан тыс ө ндірулер кезінде жоғ арғ ы бағ алама бойынша тө лемдерді қ амтиды. Бұ л ең бекақ ы тө леудің жү йесі, ә детте жаң а техниканы мең гіріп алумен байланысты жұ мыстарда уақ ытша қ олданылады.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді тү рін ұ жымдық тү рде немесе ә рбір нақ ты қ ызметкерге жеке қ олдануғ а болады. Бірақ ең бекақ ы тө леудің мердігерлік нышаны кең таралғ ан. Бұ л ең бекақ ы тө леудің нышанының мың ызы мынада, яғ ни келісім бойынша бір жақ қ ызметкерлері нақ ты бір жұ мысты орындап, мердігерлік алады, ал екінші жақ қ ызметкерлері жұ мыстың қ орытындысын кү теді.

Жанама кесімді ең бекақ ы тө леу кө бінесе қ осалқ ы жә не қ ызмет кө рсететін ө ндірістерді (кө лік қ ұ ралдарының жү ргізушілері, реттеушілері, жө ндеушілері жә не т. б) жұ мыс жасайтын жұ мысшыларғ а қ олданылады. Олардың табысының мө лшері негізгі қ ызмет кө рсетуші, жұ мысшы – істеушілер қ ызметінің нә тижесінде тікелей тә уелді.

Аккордтық кесімді жү йе жұ мыстың барлық кө леміне тө рлейтін ақ ылары қ амтиды. Жұ мыстың жеке элементтеріне арналғ ан нормалар мен бағ аламаларды қ осып, барлық жұ мыстың қ ұ нын анық таймыз. Ең бекақ ы тө леудің осы жү йесі ең алдымен жұ мысшылардың аз саң ымен жә не қ ысқ а уақ ытта жұ мыстың барлық кө лемінің орындалуына жағ дай жасайды.

Ғ ылыми – техникалық прогресс жә не мұ нымен байланысты ө ндірісті автоматтандыру кесімді ең бекақ ының мерзімдік ең бекақ ығ а ауысындағ ы бет алыстрадың пайда болуына мү мкіншілік туғ ызады. Мұ ндай ең бекақ ы тө леудің нышаның пайдаланғ ан кезде, кә сіпорын қ ызметінің нә тижелілігін тө мендетпейтін барлық мү мкіншілік шаралар қ олданылуы керек. Мұ ндай шаралардың қ атарына, ең бекақ ы тө леудің мерзімдік нышаны кезіндегі ең бекті нормалаудың жоғ арғ ы денгейін қ олдайтын жә не сақ тайтын шаралар жатады.

Ең бекақ ы тө леудің аралас жү йесі мерзімдік жә не кесімді ең бекақ ы тө леудің негізгі артық шылық тарын қ амтиды жә не ең бекақ ы мө лшерінің жеке

қ ызметкерлер жә не кә сіпорын қ ызметінің нә тижесімен икемді байланысын қ амтамасыз етеді. Мұ ндай жү йелерге қ азіргі кезде тарифсіз жү йе жатады.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесінд қ ызметкерлердің табыстары ұ жым жұ мысының соң ғ ы нә тижелеріне толық тай тә уелді. Тарифсіз жү йе ең бекақ ы қ орындағ ы барлық ұ жымның тапқ ан табысындағ ы ө зінің ү лесін кө рсетеді. Мұ ндай жү йеде трафик ставка немесе тұ рақ ты жалақ ы белгіленбейді, ол ереже бойынша мұ ндай ү лесті ең бекке қ атысу дең гейін, жұ мысшығ а белгіленген тұ рақ ты коэффициент арқ ылы анық таймыз. Мұ ндай жү йені ұ жымның ә рбір мү шесініжалпы жауапкершілігі жә не мү ддесі кезіндегі қ ызметкердің ең бек нә тижесін бағ алауғ а мү мкіншілік бар кеззде қ олданғ ан орынды.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесін қ олданушы ұ йымның тә жірбиелік жиі жауабы табылмайтын сұ рақ тар пайда болады (мысалы, тоқ тап қ алу уақ ытының ақ ысы, қ ызметкерлердің кесерінен болмағ ан ақ аулар жә не т. б. ). Осығ ан қ арай ең бекақ ы тө леудің тарифтік жә не тарифсіз жү йенің элементтерінен қ ұ ралғ ан аралас жү йелер қ олданылады.

8. 3 ЕҢ БЕКАҚ ЫНЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘ НЕ РЕТТЕУ

Нарық жағ дайында тауар ретінде ең бек ө німнің нарығ ы мойындағ ан ең бекақ ы тө лемі жұ мсалғ ан шығ ындарғ а емес, ең бектің нә тижесіне тө ленеді. Тауарларды ө ткізуден тү скен қ аражаттар тауар ө ндірушілердің ең бегінің саны мен сапасын бағ алаудағ ы жә не олардың жеке табыстарының негізгі кө зін бағ алаудағ ы жоғ ары белгі болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта, Қ азақ станда ең бекақ ыны реформалау (ө згерту), мемлекеттің кепілделген ең қ ысқ а кү нелту дең гейін қ амтамасыз етумен жә не ақ ы тө леудің жоғ арғ ы дең гейінен шектеулерді жү йелі тү рде алып тастаумен байланысты.

Ең бек қ атынастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің жә не ұ жымдық келісім – шарттың негізінде жасалғ ан жұ мыс берушілер мен кә сіподақ тардың арасындағ ы, жұ мысшылар мен қ ызметшілердің арасындағ ы ең бекақ ы тө леу бойынша келісім – шарттң қ ағ идасы табылуы керек.

Реформада міндетті тө лемге жататын мемлекеттік қ ызметтік норматив тә різді ең бекақ ының ең аз мө лшері бекітілген. Ең тө менгі ең бекақ ы ең тө менгң тұ тыну бюджеттінің негізінде тағ айындалады жә не ә леуметтік факторларғ а байланысты сараланады.

Ең тө менгі ең бекақ ының экономикалық мағ ынасы ө німді ең бекетегі жә не жұ мыс кү шін ұ дайы ө ндірудегі жұ мысшының қ абілеттілігін қ олдауғ а білдіреді.

1993 жылдың 1 қ аң тарынан бастап, бірың ғ ай тарифтік тор халық шаруашылығ ындағ ы қ ызметкерлердің барлық дә режесіне қ осылғ ан болатын.

Бірың ғ ай тарифтік торда бірінші разрядтағ ы жұ мысшылардан басталып, басшылардың аяқ талғ анын, қ ызметкерлердің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мә тіні кө сетіледі.

Бірың ғ ай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд халық шаруашылығ ында жұ мыс жасайтын барлық қ ызметкерлерге тартылады. 21 тарифтік разряд шаруашылық тағ ы жү ргізу нышанына, меншік нышанына жә не бюджеттік ұ йымдарғ а тә уелсіз барлық кә спіорындарғ а арналғ ан:

· 1 – 8 разрядтар бойынша – жұ мысшырларғ а тө лемдер;

· 6 – 15 разрядтар бойынша – сызық тық қ ызметкерлер;

· 4 – 11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандар;

· 7 – 15 разрядтар бойынша – жоғ ары білімді мамандар;

· 10 – 20 разрядтар бойынша – кә сіпорынның басшылары, бө лімдердің, функционалдық қ ызметтердің басшылары;

· 9 – 21 разрядтар бойынша – ғ ылыми қ ызметкерлер.

Жұ мысшылардың дә режесі халық шаруашылығ ының барлық саласындағ ы ең бек процесінде орындалғ ан жылпы қ ызметтердің бағ дарына байланысты болғ ан соң, жұ мысшылардың дә режесі бір топта кө рсетіледі.

Қ Р бюджеттік салаларындағ ы қ ызметкерлердің ең бекақ ыларына арналғ ан бірың ғ ай тарифтік тор қ ызметкерлердің дә режесін, міндетін, разрядтар санын (21) жә не разрядтарғ а қ атысты тарифтік коэффициенттерін кө рсете отырып, ә р тү рлі топтардағ ы қ ызметкерлердің ең бекақ ысындағ ы ара – қ атынастардың мә тінін кө рсетеді.

Ең бекақ ы тө леудің разрядтары	Тарифтік коэффициенттер	Ең бекақ ы тө леудің разрядтары	Тарифтік коэффициенттер
	1, 0		2, 20
	1, 07		2, 37
	1, 15		2, 55
	1, 24		2, 74
	1, 33		2, 95
	1, 43		3, 17
	1, 54		3, 43
	1, 66		3, 67
	1, 78		3, 94
	1, 91		4, 24
	2, 05

Тарифтік торғ а тарифтік коэффициенттердің абсрлюттік жә не салыстырмалы ө суі, разрядтардың саны жә не диапозон (ауқ ым) жатады.

Қ азақ станда экономикалық реформаны жү ргізу кезінде, кә сіпорындарғ а ең бекақ ы тө лемдерін ө здері еркін реттелген. Мемлекеттің бюджет саласындағ ы қ ызметкерлерге ең бекақ ы тө леу бойынша бірың ғ ай тарифтік тор кө рсетілген. Ең бекақ ы кү рделі ең бекті жақ сы ынталандыру ү шін, кә сіпорындарда жауапкершіліктің дең гейі, орындалатын жұ мыстың кү рделілігі, қ ызметкердің біліктілігі жә не ең бекақ ының денгейі арасындағ ы тікелей байланыстарды орнатқ ан.

Сонымен Қ азақ станның қ арзіргі жағ дайында, ең бекақ ыны реттеудің жә не жоспарлаудың сұ рақ тарын шешуде мына есептерге кө ң іл аударылуы қ ажет:

кә сіпорынның нарық тық қ ызметінің жә не оның пайдалылығ ының нә тижесі;

· кә сіпорынның кадрлық саясатының есебі:

· мамандық қ а байланысты қ ызметкерлердің арасындағ ы облыстар, аймақ тар арасындағ ы жұ мыссыздық тың дең гейі;

· кә сіподақ тардың бә секелестердің жә не мемлекеттердің ә серлері;

· байланыс саласындағ ы кә сіпорындардың саясаттары жә не т. б.

Кә сіпорындарды ең бекақ ы тө леудің оң тайлы ұ йымдастыру қ ызметкерлердің қ ызметін жә не ең бектің нә тижелерін ынталандыруғ а, ө німін рентабельділігін жә не пайдалылығ ын дайын ө нім жә не ең бек нарығ ының бә секеге қ абілеттілігін қ амтуғ а мү мкіндік береді.

Ең бекақ ы тө леудің оң тайлы ұ йымдастырылуының мақ саты – кә сіпорынның шаруашылық қ ызметінің нә тижесіндегі қ ызметкердің ең бектің салымы мен ең бекақ ы тө леу намасынан арасындағ ы сә йкестілігі қ амтамасыз ету, яғ ни тұ тыну шамасы мен ең бек шамасы арасындағ ы сә йкестікті бекіту. Кө птеген қ азақ стандық кә сіпорындарда ең бекақ ы тө леуді ұ йымдастыруының негізіне мынадай басты қ ағ идалар тиісті:

· ең бектің саны мен сапасына байланысты ең бекақ ыны жү зеге асыру;

· кә сіпорынның салалық жә не аймақ тық қ ажеттіліктеріне, ең бек жағ дайында, қ ызметкердің біліктілігіне байланысты ең бекақ ыны саралау;

· нақ ты ең бекақ ының ретті жоғ арылауы, яғ ни кө рсетілген ең бекақ ының ө су қ арқ ыны кезінде инфляциядан жоғ арылап кетуі;

· ең бек ө німділігі ө су қ арқ ының орташа ең бекақ ының ө су қ арқ ынан артып кетуі.

8. 4. Қ Р-НЫҢ «Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒ Ы ЕҢ БЕК ТУРАЛЫ» ЗАҢ Ы

Қ Р «Қ Р-ғ ы ең бек туралы» Заң ы 2000 жылдың 1 қ аң тарынан бастап іске асырылғ ан. Бұ л заң ғ а сә йкес, жұ мыс беруші мен жұ мыскердің ең бекік арақ атынастары нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен жә не ең бек заң дылық тары бойынша келісілген жеке ең бек шартымен, ұ жымдық шартпен реттеледі.

Жеке ең бек шарттың мазмұ ны:

Жеке ең бек шартында

· тараптарлардың реквизиттері:

жұ мыс беруші – заң ды тұ лғ аның толық атауы жә не орналасқ ан жері, жұ мыс беруші – заң ды тұ лғ аның қ ұ рылтай қ ұ жаттарының мемлекеттік тіркеу нө мірі мен уақ ыты;

жұ мыс берушінің (оның ө кілінің ) тегі, есімі, ә кесінің аты (егер жеке басын куә ландыратын қ ұ жатта кө рсетілсе) жә не қ ызметі, ал жұ мыс беруші – жеке тұ лғ а болғ ан жағ дайда оның тұ рақ ты тұ рғ ылық ты жерінің мекен – жайы, басын куә ландыратын қ ұ жаттың атауы, нө мірі, берілген кү ні;

қ ызметкердің есімі, ә кесінің атауы, нө мірі (егер жеке басын куә ландыратын қ ұ жатта кө рсетілсе), жеке басын куә ландыратын қ ұ жаттың атауы нө мірі, барілген кү ні; ә леуметтік жеке кодының нө мірі (Ә ЖК), салық тө леушінің тіркелу нө мірі (СТН);

· ең бек міндеті (белгілі бір қ ызмет, мамандық, кә сіп бойынша жұ мыс);

· жеке ең бек гартының мерзімі;

· ең бек міндеттерін жү зеге асыру басталатын кү ні;

· ең бек жағ дайларының сипаттамалары, қ ызметкерлерге ауыр дене жұ мысын немесе зиянды қ ауыпті жағ дайларда жұ мыс істегені ү шін берілген кепілдіктер мен ө темақ ылар;

· жұ мыс уақ ыты мен демалыс уақ ытының режимі;

· ең бекақ ы тө леу жә не ең бекті қ орғ ау жағ дайлары;

· жұ мыс берушінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері;

· қ ызметкердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері;

· жеке ең бек шартын ө згерту, бұ зу жә не ұ зарту тә ртібі;

· ө темақ ылар тө леу мен кепілдіктер беру тә ртібі;

· тараптардың жауапкершілігі кө рсетілуге тиіс.

Тараптардың келісім бойынша жеке ең бек шартына ө зге де жағ дайлардың енгізілуі мү мкін.

Жеке ең бек шартының мерзімі

Жеке ең бек шарты:

· белгісіз мерзімге;

· белгілі бір мерзімге;

· белгілі бір жұ мысты орындау уақ ытына немесе жұ мыста уақ ытша болмағ ан қ ызметкерді ауыстыру уақ ытына жасалуы мү мкін.

Егер жеке ең бек шартында оның қ олданылу мерзімі айтылмаса, шарт белгісіз мерзімге жасағ ан деп есептеледі.

Ұ жымдық шарттың мазмұ ны мен қ ұ рылымы

Ұ жымдық гарттың мазмұ нын келісө здер жө ніндегі екіжақ ты комиссияда тараптар белгілейді.

Ұ жымдық шарт:

· оның қ олданылу мерзімі туралы;

· орындалуын бақ ылау тә ртібі туралы;

· шарт талаптарының орындалмағ аны ү шін жауапкершілік туралы;

· ө згерістер мен толық тырулар енгізу тә ртібі туралы ережелерді қ амтиды;

Ұ жымдық шарттардың ережелері қ ызметкерлердің қ ұ қ ығ ын шектеумелі, ең бек жағ дайларын нашарлатпауы жә не заң дарда белгіленген кепілдіктерді бұ збауы керек.

Ұ жымдық шарттың қ олданылу мерзімдері мен аясы

· Ұ жымдық шарт тараптар белгілейтін мерзімге жасалады.

· Егер ұ жымдық шарттың ережелерінде ө згеше кө зделмесе, ол қ ол қ ойылғ ан кезден бастап кү шіне енеді жә не тараптардың орындалуы ү шін міндетті болады.

· Ұ жымдық шарт басқ ару органының қ ұ рылымы, қ ұ рамы ө згерген жағ дайда кү шіне қ алады жә не қ олданыла береді;

· Ұ жымдық шарт қ айта қ йымдастыру (біріктіру, ө осу, бө лу, бө ліп шығ ару, қ айта қ ұ ру) кезең інде ө з кү шін сақ тап қ алады. Кейіннен ұ жымдық шарт тараптардың бірінің бастамасы бойынша қ айта қ аралуы мү мкін.

· Ұ жымдық меншік иесі ауысқ ан иесі жағ дайда ұ жымдық шарттың қ олданылуы ү ш ай бойы сақ талады. Осы кезең де тараптар жаң а ұ жымдық шарт жасау немесе қ олданылып жү рген шарттың сақ талуы, ө згертілуі жә не толық тырылуы келісө здер бастауғ а қ ұ қ ылы.

· Ұ йым таратылғ ан жә не банкрот деп жарияланғ ан жағ дайда тарату немесе банкроттық туралы тиісті шешім қ абылданғ ан кезден бастап ұ жымдық шарттың қ олданылуы тоқ татылады.

· Ұ жымдық шарттың қ олданылу мерзімі оғ ан ө згерістер мен толық тырулар тараптардың ө зара келісуі бойынша ұ жымдық шартта белгіленген тә ртіппен ғ ана жү ргізіледі.

· Тараптардың ө кілдері қ ызметкерлерді ұ жымдық шартпен таныстырып, оларғ а орындалу барысы туралы хабарлап отыруғ а міндетті.

Жұ мыс уақ ытының қ алыпты ү зақ тығ ы

· Қ ызметкерлер жеке ең бек шартының талаптарынына сә йкес ең бек міндеттерін орындауғ а міндеті уақ ыт жұ мыс уақ ыты болып есептеледі.

· Жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы аптасына 40 сағ аттан аспауғ а тиіс.

· Жеке ең бек шартында тараптардың келісімі бойынша жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы азырақ кө зделуі мү мкін.

Қ ызметкерлердің жекелеген санаттары ү шін жұ мыс уақ ытының

қ ысқ артылғ ан ұ зақ тығ ы

Қ ызметкерлердің жекелеген санаттары ү шін жұ мыс уақ ытының қ ысқ артылғ ан ұ зақ тығ ы:

· он тө рт он алты жасқ а дейінгі қ ызметкерлер ү шін – аптасына 24 сағ аттан; он алтындан он сегіз жасқ а дейін – аптасына 36 сағ аттан аспайтын;

· ауыр дене жұ мыстарында жә не ең бек жағ дайлары зиянды жұ мыстарда істейтін қ ызметкерлер ү шін – аптасына 36 сағ аттан аспайтын болып белгіленеді.

Жұ мыс істеу жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ын қ ысқ артуғ а қ ұ қ ық беретін ө ндірістердің, цехтардың, кә сіпкер мен қ ызметтердің тізімін, сондай – ақ ең бек жағ дайлары зиянды (ө те зиянды) жә не ауыр (ө те ауыр), қ ауіпті (ө теқ ауіпті) жұ мыстардың тізбесін ең бек жө ніндегі уә кілетті мемлекеттік. орган белгіледі.

Жалақ ы

· Жұ мыс беруші осы Заң ғ а, жеке ең бек ұ жымдық шарттарғ а сә йкес қ ызметкердің ең бегіне ақ ы тө леуге міндетті.

Қ ызметкерлердің ең бегіне ақ ы мерзімдік, кесімді тү рде немесе ең бекке ақ ы тө леудің қ зге де жү йелері бойынша тө ленеді. Ақ ы тө леу ең бектің жеке жә не немесе ұ жымдық нә тижелері ү шін жү ргізілуі мү мкін.

· Қ ызметкерлердің жалақ ысы орындалатын жұ мыстың саны мен сапасына, кү рделігіне қ арай белгілінеді.

Қ ызметкердің ө ндіріс тиімділігі мен жұ мыс сапасына арттыруғ а материалдық мү дделілігін кү шейту ү шін жыл ішіндегі жұ мысының қ орытындысы бойынша сыйлық, сыйақ ы беру жү йесі жә не материалдық кө термелеудің басқ а да нысандары енгізілуі мү мкін.

· Ұ йымдарда ең бекке ақ ы тө леу жү йесі ұ жымдық шарттармен немесе жұ мыс берушінің актілермен белгіленеді.

· Қ ызметкерлерге қ ойылатын біліктілік талаптары мен жұ мыстардың белгілі бір тү рлерінің кү рделілігі жұ мыстар мен жұ мысшылар кә сіптерінің біліктілік анық тамалығ ы, қ ызметшілер лауазымдарының біліктілік анық тамалығ ы негізінде белгіленеді. Аталғ ан анық тамалық тарды ә зірлеу мен қ олдаудың тә ртібін ең бек жө ніндегі уә кілетті мемлекеттік орган белгілейді.

· Орындалғ ан жұ мыстарды белгілі бір кү рделі жұ мысқ а жатқ ызуды жә не қ ызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұ мыс беруші жұ мыстар мен жұ мысшылар кә сіптерінің біліктілік анық тамалығ ының жә не қ ызметшілер лауазымдарының анық тамалығ ына сә йкес дербес жү ргізіледі.

Жалақ ының мө лшері

Жалақ ының мө лшерін жұ мыс беруші дербес белгілейді жә не ол Қ Р – ның заң дарында белгілейтін ең тө мен жалақ ы мө лшерінен кем болмауы керек.

Қ ызметкерлерді қ оса атқ ару (қ ызмет кө рсету аймақ тарын кең ейту) жә не жұ мысқ а уақ ытша болмағ ан қ ызметкердің міндеттерін орындау кезіндегі жалақ ы

· Белгілі бір ұ йымда ө зінің жеке ең бек шартымен келісілген негізгі жұ мысымен қ атар ө зінің негізгі жұ мысынан босатылмастан басқ а қ ызмет немесе уақ ытша болмағ ан қ ызметкердің міндеті бойынша қ осымша жұ мысты орындайтын қ ызметкерлерге қ осымша ақ ы тө ленеді.

· Қ ызметтерді қ оса атқ арғ аны (қ ызмет кө рсету аймақ тарын кең ейткені) немесе жұ мысты уақ ытша болмағ ан қ ызметкердің міндеттерін орындағ аны ү шін қ осымша ақ ылардың мө лшерін қ ызметкермен келісім бойынша жұ мыс беруші белгілейді.

Мерзімнен тыс жұ мыстарғ а, мереке жә не демалыс кү ндеріндегі жұ мыстарғ а ақ ы тө леу. Тү нгі уақ ыттағ ы ең бекке ақ ы тө леу.

· Мерзімнен тыс жұ мысқ а ақ ы бір жарым есе мө лшерінен кем тө ленбейді.

· Мереке жә не демалыс кү ндеріндегі ең бекақ ы екі еседен тө мен болмайтын мө лшерінде тө ленеді.

· Мереке жә не демалыс кү ндеріндегі жұ мыстарғ а тө ленетін ө темақ ы қ ызметкердің тілегі бойынша қ осымша демалыс кү німен ауыстырылуы мү мкін.

· Тү нгі уақ ыттағ ы жұ мыстың ә рбір сағ атына ақ ы бір жарым есе мө лшерінен кем тө ленбейді.

Бос тұ рып қ алғ ан уақ ытқ а ақ ы тө леу

· Жұ мыстың бос тұ рып қ алғ ан уақ ытына ақ ы тө леудің тә ртібі мен талаптары жеке ең бек немесе ұ жымдық шарттармен белгіленеді.

· Қ ызметкердің кінә сінен бос тұ рып қ алғ ан уақ ытқ а ақ ы тө ленбеуге тиіс.

Жалақ ы тө леу мерзімдері

· Жалақ ы бір айда кем дегенде бір рет тө ленеді. Жалақ ыны тө леу кү ндері жеке ең бек, ұ жымдық шарттарда қ арастырылады.

· Жалақ ы тө лейтін кү н демалыс немесе мереке кү ндерінде тура келген жағ дайда, оны тө леу олардың қ арсаң ында жү ргізіледі.

Жұ мыс берушінің кінә сінен жалақ ы, ал қ ызметкерлермен жеке ең бек шарты бұ зылғ ан кезде – оғ ан тиесілі басқ а да тө лемдер белгіленген мерзімдермен салыстырғ анда кешіктірілген кезде жұ мыс беруші қ ызметкерлерге берешек пен ө сімақ ы тө лейді. Ө сімақ ының мө лшері жалақ ы тө леу жө ніндегі міндеттемелерді орындау кү ніне Қ Р Ұ лттық Банкінің қ айта қ аржыландыру мө лшірлемесі бойынша белгілейді жә не жү ргізілуге тиіс болғ ан кү ннен кейінгі уақ ыттан бастап ә рбір кешіктірілген кү нтізбелік кү н ү шін есептеліп тө ленген кү нмен аяқ талады.

· Жеке ең бек шарты бұ зылғ ан жағ дайда қ ызметкерлерге тиесілі барлық сомаларды тқ леу жұ мыс кү нінен кешіктірілмей жү ргізіледі.

Негізгі тү сініктер

· Ең бекақ ы

· Негізгі ең бекақ ы

· Қ осымша ең бекақ ы

· Мерзімдік ең бекақ ы

· Кесімді ең бекақ ы

· Аккордық жү йе

· Тарифтік жү йе

· Тарифтік мө лшірлеме

· Тарифтік тор

· Тарифтік разряд

· Тарифсіз жү йе

· Жеке ең бек келісімі

· Ұ жымдық ең бек келісімі

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 6 789 10 11 Следующая ⇒