НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 14 страница

Доктор ттарарин, архарай авахьзавай цин, гьар патахъай рахазвай нуькIверин ванериз яб гуз, тIебиатдин гуьзелвилел мягьтел яз, къеледин векьериз атана. Ина са шумуд солдатди балкIанрин хкар дегишзава. Бирдан къеледин килисадай зенгер ягъиз башламишна: «дангъ... дангъ... дангъ... » — ванер Самур ва Ахцегь вацIарин дерейриз фена, анра дагьаррини чархари и ван хейлин заифарна, амма тикрар авуна. Уьмуьрдал рази варлуяр, лутупуту, саймазар и ванерихъ галаз фадлай вердиш хьанва. Абуруз килисадин ван къвезмач. Амма зегьметчиди, зулумни каш яргъал дагълариз кьван гьанвай пачагьдиз гьамиша экъуьгъзава. Къе зенгер гьафтедин амай йикъарилай гзаф ядайвиляй, а экъуьгъунар мадни «ягълубур» я.

Векьера авай солдатар хтана Ефимовак акакьна. Са солдатди:

•— Здоровья желаем, господин доктор! —

Докторди, ччин ачухвилелди жаваб гана, ам солдатриз килигна. Ефимоваз абурун арада, Бакуда тIвар чидай Кудрящев Иван аваз акуна.

— Къе за вацIай кIезрияр кьадайвал я. Куьмекчи кIанда.

— Зун ваз, господин доктор, куьмекчи жеда. Каспиядин куьгьне балугъчи я. — Кудрящев акъвазна.

— Лап хъсан! — Докторди жаваб гана. — Исятда кешиш рази ая, ахпа пагкаман тIуьнни ая. За вун атIа часовнидин кIане, кьве вацI акахьнавай чкадал гуьзлемишда.

— Лап хъсан! Хъфиз ихтияр це!

— Ахлад.

Докторди: «И дуьшуыи хъсанди хьана. Амма

леда кьил эцягъ тавуна финиф, хъсан туш. » — латьана фикирна.

Ефимов къеледин кьакьан, ва гьяркьуь ракьун парарихъ атана. Абур ахъа тир, амма абурун кьве пата, яракьлу кьве солдат: часовояр акъвазнава. Абуру подполжовникдин мундирни чинер алаи доктор къене патаз ахъайна. ТIимил а патал алай часовойрин кьил — унтер офицерди Ефимоваз честь гана, рекьелай къерех хьана, доктор къеледин къенез алудна.

Ефимоваз къеледин рак гьамиша ахъа тир. Ина ам кешишдилай башламишна солдатдал кьван виридаз чида.

Ефимов сивив кьван солдатрай ацIанвай килисадиз тьахьна, амма нефес дар хьаиа, тадиз къецел эхкъечIна. Ам къеледин буржарал фена, анлай Ахцегьрин хуьруьз килигна. Инал зурба пуд туп ала. Абурун гьар садан мукьув пирамидадин формада кIватIнавай пуд гьамбар ири КъумIпараяр акъвазнава. Луьле са кьадар цавал хкажна, инал амайбурулай хейлин гъвечIи кишпирдин тупни ала. Идан мукьувни вичин припасар — гъвечIи. къумпараяр гва. Вири тупар чпин чIулав вилерай Ахцегьрин хуьруьз килигзава. «Гьа икI, вири Урусатда, вири Юкьвап Азияда, вири Кавказда, Закавказьеда пачагь халкьдиз гьа ихьтин тупарин къара къурху гузвай вилерай килигзава, — лагьана Ефимован фикирди. — Ибуру лачагьдинни девлетлуйрин къулайвилер, кефкефият хуьзва. Амма вири няметар къазанмишзавайбур, вири дуьньядин иеси хьун лазим пир зегьметчияр кашал гъанва — зулумламишнава. »

Ам къеледин гьаятдихъ элкъвена. Ана цеквер хьиз, гьар патахъ солдат алахьзавай. Килисадин зенгерин «реверев» секин хьанач: къе гьяддин югъ я.

Ефимов сифте фу чразвай пекарниядиз, а; хпа кухнядиз фена. Ина солдатринни офицеррин къажгъанар «ьилди я. Ефимова вичин къуллугъдин бурж кьиле. тухун яз, хуьрекрин дад акуна. И пакамахъ солдатрин тIуьн: «ухан чIахардикай авунвай суп, якIун кIусар квай гьа и чIахарин аш тир. Офицеррин къажтъанра вири: къавурмишнавай, ругунвай якIар, дуьгуьдин аш, якIун шурпа ва маса затIар ава. Доктор къеледин кIаник квай варцяй эхкъечIна, вацIарин арадал акъвазнавай часавойня галайвал фена.

Самурни Ахцегь вацIари хайи вахари хьиз чпичеб къужахламишнаваи чкадал, бармак хьтин злкъвей, кукIвал ракь алай кьакьан часовая акъвазнава. Доктор инал атайла, чаоовняда авай дежурный солдатди, ирид сеферда зенгинив ван гутуна. Им — сят ирид хьанва лагьай чIал я.

Ефимов са геренда часовнядиз фена. Кьверикар авай гурарай ам элкъвей гул хьтин дараматдин кьилел хкаж. хьана. Часовнядин къавун кIаник патан вири цлар ахъа я. Къав къванцин ругуд гуланал (стунрал) акъвазнава. Инай гьар патаз зенгерин ван фин лазим я эхир. Часовня зенгерин ван гужлу авун патал гьа икI туькIуьрнава. ДуIГЪриданни, зенгинин ван ина гужлу жезва, ам «данннгъ.. » — ваицелди хейлин яргъаз физва.

Ефимов кIезрияр кьадай къармахар, епер вилик зцигна, са геренда кьве вацI акахьнавай арада авай чIулав чархал ацукьна. Инал цин серинвилин, михьивилин атир, къерехдаллай векьерин, дагълар кьунвай цуькверин атирдик какахьнава. Къаншарда авай чархарин серинара чIулав чIагъари лув гузва. Абурун яру кIвачерни кIуфар цIивиндин къаябрик кумай цIаяр хьиз аквазва. Шимерай чпин къакъабавакъаба» — ваицел илигна, къветерин луж. ар физва. «Пиии! Пиии! » —ванцелди цин къеревдив вацIун нуькIре кIвалахзава. Ам циз физ зкъечIиз, пакаман тIуьн жугъуруни машгъулнава. Часовнядин кьилелай къарагъай чIурун лиферин луж вилик квай накьвадин кьвалара ацукьна. Араара вацIун ччинлай цавуз хкадар авур кIезрийри рагъ акьурла, цIарцIар гузва. Кьежей ччилин ранг алай АхцегьвацIун яд, лацу, били ва къацу рангар кваз кIвегь хьиз аквазвай Самурдин цик акахьзава, ингье, къуватар сад авуна абур агъадал физва. «ВацIарикай вацIар булахри, кIамари... ийизва, •— фикирнадокторди. —азадвал кIандай инсанар, кIеретIар,. миллетар гьа и в, ацIар хьиз какахьайла, сад хьайила, зулум барбатIдай къудратлу къуват жеда. Тамара заз къудратлу мегъуьн, пипин, къарагъаждин, цIвелин, гъвелцин, цацун ттарар, , къавахар акуна. И ттарарин танар, пешер, тумар жуьрбажуьр я, амма абуру вирида чпин такьатдиз килигна, ракъинал, генгвилихъ ялзава. Инсанрин там а икI туш... Ина. гужлуда ажизди рекьиз алахъзава. Пагь, инсан, виридалай акьуллунн вун я, виридалай инсафсузни. Ваъ, ваъ! Инсафсузди инсан туш, туш, инсафсузди вагьши я. Гьайиф, инсапдин кIалуб алай ватьшияр чи йикъара тIимил туш».

— Доброе утро! — Ефимован хиялар инал атай солдат Кудрящева кьатIана.

Доброе утро! — Ефимова жаваб гана, ацIай юкьван буй алай, ракъини кана кГвачик квай ччилин ранг атанвай Иванан ччиниз, при рагъул вилериз, гьяркьуь къуьнериз, къуватлу гъилериз килигна. — За ваз вуч ийин, Кудрящев?

Ваз хъсан чида, Антон Никифорович. Зи кьис мет исятда, ви гъиле ава. — Кудрящев кисна.

Инал Ефимова мягьтелвилер ийизвайди акуна, солдатди давамарна:

Антон Никифорович! Заз Ахцегьри — чи гадай ри вири лагьана. Гьавиляй за вакай игьтиятни хъуву нач. Югъ жедалди зун балкIанар багьна авуна, къеле дай зкъечIна, ви рекьел вилер алаз акъвазнавайди тир. Къе вун зи Iкьилив къредайди заз латьанвай.

Эхтилатар кар башламишайла ийин, — лагьана Ефимова. — Исятда вуна кIезрияр гьинлай «ьадатIа лагь.

Чна абур, гьуьрметлу доктор, КIампIаликай кьада. Гьана тIебиатни гуьзелди я, кIсзриярни гзаф ава: ана вацIук къурухрай авахьзавай ятар какахьза ва. А ятарикай кIезрийриз недай затIар жгъизва.

Къармакрихъ кутIундай тIвалар атIузатIуз Ефимовни Кудрящев верхьин, цIвелин, къавахдин ттарари, вакIан кIерийрин, жикIийрин, жур пIинийрин куллухри кьунвай тик хурай агъадал — КIампIалин векьериз эвичIна. Ахцегьрин тIебиатдин гуьзел са пIипI тир КIампIалун хурарни векьер, кьер, йисан и вахтунда Ефимоваз гзаф хуш я. Ина гумрагь къацувал, гам экIянавай хьиз буллух векьин цуьквер, вацIун ва ниш" рав ятариз шерик хьана «рахазвай» къалин ва кьакьан нацIар, цIвелин ттарарин кIапIалар ава. Векьерай туртуррин, тарарай палипилаврин, куларай жуьрбажуьр куьлуь нуькIверин ванер къвезва.

Вун гьинай я, Иван! — Докторди къармахар ва цIук кутуна хтай Кудрящевавай хабар кьуна.

Асил Саратовдай я. Зун аял тирла буба Астра хандиз куьч хьана. Чун гьана яшамиш жезва. Бубани диде сагъ я, амма кьуьзуь хьанва. Ингье муьжуьд

йисуз къелейра дустагъ я. Сифте Нухада авай, анай Ахцегьиз хкана.

— Заз вун къеледай ахкъудиз кIанзава. •— Ефимо ва фикирлу яз суьгьбет башламишна. — Хъсан улам туькIуьрун четин жезва. Вахъ уьзуьр авани?

— Авач, доктор.

— Вуна вун азарлу я лагьана багьна акъудна кIанда. Сад кьве кжъуз чинеба фу неъ... йифиз гьарай вургьай гваз месер гадарна къецел кат...

— Зун «дели» жеда, тушни?

Эхь, вун «дели» хьана кIаада, Иван, маса чара авач. Анжах садкьве гьафте сабур ая. «Докторди чIа лар чирна» — лугьудай гуманлувилер тахьурай.

Гъавурда гьатна.

Зун комиссиядал жеда. За вун кIвализ рахкурун истемишда. Рекьени вуна «дели амалар» авуна кIанда. Садвад гьафтеда кIваляй экъечIмир. Дидебубади, вун «дели хьанва» лугьудай хабар чукIур авурай. Ажпа вун гел амачиз катда: Бакудиз ви дустарин кьи лив алад. Им зи фикир я..

Лап хъсан фикир я! Ам за вуна лагьайвал кьилени тухуда, доктор.

— Де вач, къармахриз килиг, балугъчидйн ухадихъ (балугьдикай авунвай шурпа) вил гала.

— Жумла жагьан шагьид я! Зунни тупIариз мез гузгуз кIезрияр нез атанва, доктор! — Гьажимурад яртъал амаз. гьарайдал рахана, кьуьлуьзкьуьлуьз атана. — Ина, доктор стха, вири ава! — Гьажимурада еке са зенбил векьерал эцитна. — Абдулжелил стха къе атана вичин суса галчIуна хьиз, Хуьруьз хутахна. Аквар гьаларай, адаз са йифен мехъер ийидай къаст ава. Заз минетна, ингье, туьквен садал тапшурмишна атанва. И кеф туна, завай кьулухъ элкъвез жедач! — Гьажимурада дериндерин нефесар къачуна, ахпа парталар хутIунизхутIуниз фена, ада вичивич нешрев циз вегьена.

И югъ няналди Ефимова Гьажимурад галаз КIавдпIалук акъудунин къаст авугава. Квасада це хкудзавай кеф акурла, Антонавай акъвазиз хьанач, . гьамни вич чуьхуьз фена.

Къул дуьзарна, цIамар кIватIиз фейи Иван хейлин вахтунда хтзнач. Ам гаф ганвайвал, КIампIалин цIвелин ттарарин кIапIалда кьве рабочийди — Магьарамог. Нисреда ва Гъасманов Алимирзеди гуьзлемишзавай.

— Иван! Кар туькIуьдайвал яни? — Алимирзеди хабар кьуна, ам гуьгъуьнал Нисредни ал аз ттарарин серинривай вилик атана.

— ТуькIуьрда лагьана докторди зав гаф вуганва.

— Лап хъсан. Ефимов гаф ччилел тадай кас туш, — лагьана Нисреда шадвилер авуна.

Алимирзе аокIан буйдин, агъайни ериш авай, лащу якIарин жегьил я. Ам рахадайлани сабурлу я: атIузатIуз гафар акъудун и касдиз хесет хьанва.

Нисред буйдиз кьакьан, хуш, амма кьурай суьрет алай, тади кваз рахадай кас я. Ибур кьведни Бакудин рабочияр я. Гатун варцара хуьруьз" хтанва. Абуруз Къазимегьамеда къеледа авай солдатрин гьалар, фикирар, окургдин лежберар, чубанар дуланмиш жезвай тегьерар чирунин тапшуругьар ганва. И ксари, жезмай квван Кавказдин шегьерра зегьметкешар патал женг чIугвазвай большевикрин партияди кIвалахзавайди халкьдиз чирун лазим я. Абур «Хпер, малар къачуз атанвайбур я... » — лугьуз округдин са хейлин яйлахра, дагълара къекъвеиа. И ксари чубанриз: «Дуьзгуьн гьакьар къачу... куьне къазаимишна, вири тух тежедай терекмайрив вугун еке авамвал, жувэкай ягьанат ийиз тун я... » — лугьуз куьруь, амма метлебдиз еке эхтилатар авуна.

Нисредани Алимирзеди Иваназ герек тапшуругьар гана, Бакуда дуьшуьш жедайдак умуд кутуна, абур чеб вацIук чуьхуьз фена.

ЛуIгьурвал, тупIариз мез гудай балугърин шурпа ргана. КIезрияр тавада къавурмишни авуна, кефинин тIуьнар, хъунар, чуьхуьнар авуна докторни Гьажимурад Ахцегьиз этана, Иван чпин офицердин вил кьуи патал адаз са цIиргъ кIезрияр гваз къеледиз хъфена.

МШкъил СИРЛУ «ДИШЕГЬЛИ»

Алатай йисан гаталай башламишна Ефимова, арада къазини фекьияр аваз пуд юкъуз папар саламдик фидай адет къакъудна. И кар садакай садак фидай азарар чукIун тавун мурад яз чарасуз герек тир. Гзаф инсанар алтIушун, са къапунай ирид касди хуьрек тIуьн, веси, садакьа гунуг къадагъа авунвай.

Дарвал алай Ахцегьри, садакай садак фидай азарар амачирлани, далдам алай мехъерриз яб хгузмачир. Гьавиляй хуьре авай зуьрнечи устIарарни пагьливан Къирчидихъ галаз Къубадиз фенвай. Докторди алатай йифиз Пелтуьйрин мягьледин жегьилар тек са «Пери зада! Гьай, гуьзел яр! »—мани кьилеллаз Чеперин сувуз цуькверин сувар кьиле тухуз финиф мягьледин, ахпа хуьруьн еке усалвал яз гьисабна. «Бес зуьрнечияр, далдамар гьйкI хьана? » — лагьана къецел экъечIна докторди хабар кьурла, адаз: «Абур гьич хуьрени амач», — лагьана жаваб гана кьван. Гьавиляй Ефимова, Чеперин сувай цуькверин суварик квайбур хтайла, абурун кIвенкIвел тухун патал Хъуьлуьдиз, устIаррин. гуьгъуьниз гьеле йиф кумаз ф, аэтонар ракъурна. Еке хуьре зуьрнединни далдамдин ван кисуниз вич себеб хьайиди докторди кьатIана. Гила, азарар амачирла, музыкади виликандалайни гурлу ванер авуна, ада шисанрин Iгъааднхажалат араара чукIурун доктордин мурад тир. «Демедем» яна кьуьлер авун дагъвияр патал, иви бегьем цIийи хъувун тирди Ефимоваз фадлай чидай кар я. «Леэги жегьмлри, — лагьана ада садрахъ, —кIани рушан суьретда вилер атIумна, кIвачер хадайвал гзаф дирибащ кьуьлер ийида».

И йикъан пакамахъ Хъуьлуьдай тир устIарар галаз гуьзелгуьзел макьамар ягъиз, Гьажимурад Ахцегьрин вири куьчейра. къекъвена, кимерал акъвазна кьуьлер авуна. Вири хуьрериз ада хабар гана;

— Къедлай кьулухъ далдам алачир мехъер авун, я аллагь, хендедейризни кьисмет тавурай! Далдам алачирди мехъер туш, еке ягьанат я! И гуьзел ванери къуй куь иви цIийи хъувурай! Пака Чеперин сувуз Къуьлуьяр къвезва. Абурухъ и сеферда еке аламатар жеда: ашукь Абдуллагьди ирид негъил ахъайда, къанни са магъамат, виш мани лугьудайвал я! Пакамахъ Чеперин сувуз жегьилар, агьил папарни итимар, гьеле, дирибаш кьуьзуьбурни Iкъведайвал я! Чахъ Къашкъа докторни жеда. Зунни Чеперин сувалай цаварал хъфидайвал квез аквада!

И келийаяр агакь тавур касни хуьре амукьнач. Вирида Гьажимурадаз хийирдин дуьаяр авуна. Вучиз лагьайтIа, хуьруьз руьгьдин шадвал — музыка хкана. Вирида: «Яраб Гьажимурад цаварал гьикI хъфидатIа? »—Лугвуз мягьтелвилер ийиз хьана.

Гатфарин и югъ, бубайри лугьудайвал, чагъа аялдин зерифвилер, гуьзел рушан наз гвайди хьана. Кьилин кукIвалай дередин юкь кьуна физвай ракъини ччилер чими авуна, амма. звгьем туш. Хуьруьн чIураллай багълара ттарарии таза хилерни пешер араара юзаэва. Абур пакамахъ дагъларин кьилерилай юзана, гьеле юкъузни атана мензилдин а кьилик акакь тавунвай шагьвардин хура къугъвазва.

Агь, хуш я хьи рикIиз шаIГЬвар: Атирар гвай таквадай свае. Яр я вичин масан гатфар Цуькверни гам — кIанидаз хае!..

Югъ нисинрилай алатна. «Хквезва! Хквезва! » — лугьуз аялри ван къачуна.

Гьажимурад далдамар гваз куьчейра къекъуышн нетижада, Ахцегьрин са Пельтуьйрин мягьле ваъ, вири ващIун къуза пад Чеперин сувай Iхквезвайбурун кIвенкIвел, абур къаршиламишиз экъечIнава. Виридаз Пелтуьйрин мягьледин жегьилрихъ: рушарихъни гадайрихъ манияр ягъунин, «ьуьлер авунин гьунарар аватIа «илигиз кIанзава. Адалай гъейри, виридаз абурун «шагь» Гуьлеметаз, адак хкуьриз аъазур хьанвай къаравили Гьажимурадаз яб гуз кIанзава. Якъин я, ашукь Абдуллагьаз, балабанчи Ярметаз яб гунугни жемятдин эрзиман, мурад я.

Силихъ галай къурухар, па тарив гвай чIурухъанар хъсан алукIнавай вишералди инсанри кьуна. Абурукай гзафбурув михьи суфрайрик кутуна, дегишлух парталар гва. Инал Чеперин сувай хтанвай рушарини гадайри чпгин. парталар дегишарун шартI я эхир.

Хейлин аялар Чеперин сувай хквезвайбурун кIвенкIвел, Гаруп кукIвал кьван фенва.

Чеперин сува авайбур, лугьурвал: кьакьан дагщдин атирлу цуьквера аруш льана — цуьиверин атирди кьунваз хтана. Гуьзел рушаринни сусарин хъуьхъвер иви хъиткьиниз гьазур хьанва. Абур цIай квай хьиз къизмиш хьана аквазва. Жагыилрин ччинрай уьзагъвилин, чп. и кьиле тухузвай цуькверин суварин деминал разивилин лишанар аквазва. Дуьдтъвер хьтин цIалцIам кIеледин кIамун целди гъилерни ччанар чуьхвеяа, дегишлух парталар алукIна, жегьилар таза цуькверин кIунчIар гъиле аваз, хуьруьз хъфин къайдада твазвай «шагь» Гуьлметан къваларив кIватI хьана. Гьа иарада фаэтонди Ефимов, Гьажимурад, зуьрнечияр ва далдамчи гъана. Абуру гьасятда гуьзел гьаваяр ягъиз башламишна. Анжах вучиз ятIани абурук ашукь Абдулдагь квачир. Силихъ, къацу чIурал са шумуд сятда: гьа са гьал каш рекьидалди кьуьлер авур дем кьиле фена.

«Шагь» Гуьлмета, атIугънавай суьрет туькIуьрна, агъайнидаказ гъил кьилел кхажна, вичивич зуьрнечийриз къалурна. Им — «бес я! » — лугьузвай «шагьдин» тъилин эмир тир. Кьуьлуьник квайбур майдандай зкъечIна, зуьрнечиярни далдам кисна.

— Муьгьтерем махлукь! Аслан гадаяр! Гуьзел ру шар! Гьуьрметлу дидеярнибубаяр! — лагьана атIуз атIуз «шагь» Гуьлмет рикIивай рахана. —Чна и дем къурмишур, чаз гьуьрметлу духтур Антон Никифоро вич Ефимоваз вирида икрам авун истемжпзава за!

И келимаяр лагьай «шагь» Гуьлмета хурал гъил эцигна, шумал таз хьтин буйдиз тагъ гана, доктордиз икрам авуна. Чпин «шагьдихъ» галаз вирида доктордиз икрам авуна, ам цуькверин юкьва ттуна фаэтонда акьадарна.

Шагь духтур! — лагьана «шагь» Гуьлмета рикIи вай. Ефимоваз. —Вуна ихтияр гайитIа, зуьрнечи устIа рарни и шабран Кваса Гьажимурад чахъ галаз ху турай.

За ихтияр гузва, «шагь» Гюламат! — доктордини зарафат ивачиз рикIивай жаваб гана. ;

Зуьрнечийри жегьIИлрин кьиле акъвазна «рёкькн маршар» ягъиз гьазурвал аквазвай. Гьажимурад цуквал акъвазна, вилерин къебекьар чIурна пад акьалдарна, зарафат кваз кьилелай кIвачелди «шагь» Гуьлметаз килйгна.

«Шагь» Гуьлметал жив хыиз лацу шалдин, кIарабдин лацу везнеяр авай, буйдив кьунвай чухва, куьлуь чIичI алай лацу хъицикьдикай цванвай нугъвайдин бармак ала. Ам кукIва яру махпур ва хаш хьиз цва«вай буфта ттуна, заманада мод хьанвайвал хейлин кьакьан яз туькIуьрнава. Гуьлметан шуькIуь, кьезил беден див чухва, бармак, яру тумаждин кух галай мегьсер, магьидин ттум галай галур, гимиш чIул гзаф хъсан кьунва.

Гуьлмет кесиб, дугъри кас тиртIани, уьмуьрда михьиз алукIун, хъсан затIар тIуьн, вич округда авай чIехи гьакимрин арада аваз гьисабна, абурун вилик уьткемвилер авун кIани кас, я. Ахцегьриз и кас рикIиз кIанввал авуна, заманадин мод тир тек са желетка къачуз Тифлисдиз фейи дуьшуьш чида. Ада вичин партал заманадин моддилай гуьгъуьна амукьун эхи ийидач. И касдиз вичин тариф авунилай кIани кар авач. Сада вичиз тегьнетикъет ягъайтIа, ам гъилер къакъажна кикIиз гьазур я.

«Гьажимурада инал са къаравили туькIуьрзава» — лугьуз Кваса чидай жегьилар кисна акъвазнава. Буйругъар гунуг, эмирарни жебирар авун куьтясьна, «шагь» Гуьлмет Гьажимурадаз килигайтIа, адакай эйбежар суфат алай иблис хьтинди хьанва.

«Шагьди» сивяй гаф акъуддалди Гьажимурада гьарайна:

•— Я кьей хва, шагьларин шагь! Ви буйни суй, ви атIугъун, хъел, халис пачагьдихъни, заз чиз жедач. Квахь гьа! Зун регъуьла кьена!

— Исятда гъилерни кIвачер кутIунна эциг! —«шагьди» эмирна. — ДуркIунар вуна тIуьрла, вилер заз экъисзавани, шабран Кваса?!

Еб гьинай акъатнатIани акунач, кьведпуд жегыилди Гьажимурад кьуна ярхарна, аял хьиз цуквал авуна кутIунна, ахпа а гадайри Кваса, алажнавай хпен жендек хьиз вагьрамдал кутIунна къуьнераллаз гваз хъфена.

— Я кьей хва, шагьпачагь! Бес види кар яни!? — Гьажимурада далдамар кисай са арада гьарай авурла Гуьлмета Гьажидин «яцIу якIариз» лаш вигьини эмир гана, адав мад ван акъудиз тунач.

Гьа икI, Пелтуьйрин мягьле хтана хуьруьз гьахьна. —Де яваш, тIварван авачир тапун «шагь»! — лагьана Гьажимурада, вич Кьашкьа духтурдин тIалабуниз килигна, ахъа авурдалай гуьгъуьниз. — За вун я неда, я недай са чанахда авай затIарихъ дегишда хьи, дегишда!

Кьуд пад зурба ширван пIинийрин, тутун ва ячин ттарари элкъуьрна «ьунвай багъдин къацу тIулал гуьзел гамар, халичаяр, сумагар экIяна. Вири тIул экуь авуна, инал нафтадал кузвай «газ фонарь» куькIуьрна. Гьеле, зуьрнечи устIарар атанвачир, амма багъ, ттарар, цлар—вири инсанрай: жегьилрай, аялрай, гьеле агьил папарайни итимрай ацIана. Рушаринни сусарин хуруда, хилера авай манатрин, пиришрин абасрин ванер къвердавай къати хьаиа. Дерейдинни дибадин, ипекдинни шалдин, яруни цIару читдинни, вилини яру махпурдин валчагъар, булушкаяр, цуыкверин чангар алай фитейри безетмишнавай дагъви рушар сирлу гьалкьайриз кIватI хьана, цIай кваз кузвай хьиз акваЗва. Жегьил гадаярии ЧПин парталрилай вил аладариз, бармакар киилин гать са латал, гагь маса патал эцягиз, вилери цIарцIар < гуз рушариз килигиз эгечIна. Абурухъ гьардахъ ина жугьурна кIани, рикIин къеняй яр кьунвай руш ава. «йикъа са сефер кыван вилер вилера гьатунни са кеф я»—лугьуз фикирзавайбур вгадайршн и кIеретIримни киачиз тушир. Гьарайвургьай ювазIбегьем ччан атанвай багъдин тIул, бирдан касни алачир хьиз, юзун кумачизеекил хьана. Межлиадиз кЬватI, хьа«вайбур вири рекIиниз килигна. Анай «шать» Буба, адан «чезирар» ва «нуькверар» этапа. Ацукьнавайбур вири къарагъна. Зуьрнейри рекьин марш яна. «шагь» Бубади гамунал эцигнавай къизилгуьлдин цуьквери безетмишнавай назбаличадал чка кьуна. Адан къваларихъ «везирар» ацукьна. «Нувкверар«и» къирмажар авай гъилер къакъажна, лугьудайвал: гьуьрч ягъиз гьазур жаллатIар хьиз акъвазнава.

Гьеле межлис йашламишнавач, иниз Ефимов, ашукь Абдуллагь, Абдулжелил, Гьажимурад, горист Панагь атана. Абуруз «шатьди» стулрал ацукьдай чкаяр къалурна.

Сифте «шагь» Бубади кьуьл авуна, ада вичин дирибашвал, гьунарар къалурна. Буба тIарам буй, гуьзел суьрет алай жегьил я. Адал мичГи яру чухва, яру мегьсер, кьилелни кукIвалай зурба оирсилар куьрснавай фес ала. И «шагьдин». къуьнерал зардини буфтади

цIарцIар гуз еке чинер алкIурнава. Адалай гъейри, адан хъуьчIе вили рангунин ипекдин гьяркьуь лентани ава. Ибуру вирида «шагвдиз» бегьем эсер гудай кIалубар, шикилар гъана. Мятъледин жегьилар чшш «шагьдиз» гзаф муьтIувгъ я. Абур «шагьдихъ» галаз гьиниз IкIандатIани, гьеле дяведизни физ гьазур я. Кьуьлер авун лап къизмиш хьанвай са арада «шагьди» гъил хкажна. Зуьр«ечияр кисна.

— Буюр, ша лагь! — «шагь» Бубади вичин «везир риз» буйругъ гана, ам рикIинал вилер алаз акъвазна. Кьилелай кIвачелди лацу парталар алаз, са кIеретI вичин итимрин юкьва аваз «шагь» Гуьлмет малум хьа на. Вил ягъун кумаз Гуьлметаз Кваса Гьажимурад акуна, ам «ухунна акъвазна, ччанда зурни гьайбат аваз рахана:

•— Шагь Буба! Вуна заз буюр лагьанани!? — Лагьана, шагь Гуьлмет.

Заз куь арада иблис аваз аквазва... Ангье! «шагь» Гуьлмета тIуб туькIуьрна Гьажимурад къалур на. — Ам межлисдай акъуд тавуртIа, зун вакай пара бейкеф хьана, зи этемарни галаз элкъвена хъфизва.

Гьажимурад! — лагьана «шагь» Бубади, мили хъверна, вил акьална. Мад вучда, чIехи шаIГЬдиз муьтIуигъ хьана кIачнда. Ваз кIани патаIхъ хъвач.

— Башуьсте! — Гьажимурад терстерс «шагь» Гуьлметаз килигна, мукьувай фидайла ада лагьана:

— За вун гьупIнишупI ийидай, кьей хва, мублагь нацI!..

Гадайрихъ! гьафтедани рушарихъ галаз кьуьлер ийидай ашкъи гьевес ава, гьайиф, гьайиф! йиф гзаф куьруьди я. Гьавиляй «шагьди» змирна:

— Кьуьлер къе йифиз бес я! Исятда рушари цIини манияр лугьуда.

Кьве кIеретI хьана мягьледин рушари манияр лугьуз башламишна. Са кIеретIди манидин кьве цIар, муькуь кIеретIдини кьве цIар лугьуз, абуру къвердавай къизмиш жез, гуьзел дем туькIуьрна. Рушарин манияр хуьруьз чкIизвай:

Ирид йис я суракьзава За рикIин пай, вахар, рушар! Муьгьуьббатди къизмишнава Зи рикIин цIай, вахар, рушар!..

Юрист Панагь ччинри михьи ва яру кагьрабайри хьиз цIарцIар гузвай гуьзел рушариз килигнакилигва: «Ибурук зун рази ийидай руш квач... » — лагьана къаратъна, багьда мичIи муртIара къекъвез башламишна. Гьа и арада Панагь са дишегьлиди гъиликай кьуна са патахъ ялна тухуз эгечIна.

— Гьиниз фида?! Вун вуж я?! — Панагьа теспача яз кушкушдал хабар кьуна.

Зун ваз рикIе чка авунвай, вахъ галаз са йиф кьванни санал хьана кIанзавай Хендеде Зерлишан я... Ша, ша! Фена хкведа... КичIе жемир! —кумазкумаз дишегьлиди кушкушдал рахаз, Панагь багъдин мичIи патаз тухвана. Инал адан хъуькъвез темен гана. Зер лишан гуьзелни тир, девлетлуни, амма Панагь адав эгечIнач, адахъ са аял гала. Зерлишана юрист галчIур на са гьаятддиз, анайни кьвед лагьай мертебадин къавал акъудна. «Сиве гьатнавайди акъудиз дели туш» хиялна юрист дишегьладиз муьтIуьгъ хьана.

Сурарни къав саламат чкаяр я... Исятда за кIа ник вигьидай затI гъида... —Дишегьли гурарай агъадал эвичIна, абур къавукай хкудна, ярхарна, вич межлис диз хъфена. Дишегьлиди межлисдин къерехдиз хкатна акъвазнавай са жегьилдиз минетна, кушкушдал ла гьана:

Ччан бала, «шагь» Гуьлметаз ииал ша лагь. — Жегьилди эверна, Гуьлметаз хъендив акъвазнавай дишегьли къалурна.

Ам вуж я, хтул? — Гуьлмета, вичивич виняй кьуна атIугъай ванцелди хабар кьуна.

— Чидач, шагь. Куь мягьлейрихъай я жеди.

«Шагь» Гуьлмет мукьвал хьун кумаз дишегьлиди гьа иданни гъиликай кьуна, ам багъдиз галчIурна, мичIи са муртIа ван акъуд тавуна, «шагьдин» япал тIиш эцигна лагьана:

— Вун акурла, «шагь» Гуьлмет, зун цIаллай мух хьиз, цIрана физва, ччан зи рикIин агъа!.. —дишегьлиди гьа икI лагьана «шагь» Гуьлмет къужахламишна, адаз са шумуд темен гана давамарна:

— Пака йифиз, за вун гьамамдин рекье вилив хуьда. Исятда хъвач, чун инал Квасадиз такурай.

— Вуна лэгьайвал хьуй, ччан! —лагьаиа, «шагь» Гуьлмет ччанда муьгьуьббатдин фул аваз межлисдиз хтана.

Вирида кисна рушариз яб гузвай.

— Шагь Гуьлмета кьуьл авуна кIанда! Бубади гьарайна.

Ччанда гъиле гьатнавай «ашкъидин» дем аваз, кIвачера чам твазтваз, «шагь» Гуьлмет яргъалламаз гъилер хкажна, лекьрен гьайбатар гваз кьуьл ийиз майдандал атана. И арада бирдан межлисда авайбурук виридак хъуьруьн акатна. Гьеле, аялри уьфтер ягъиз, къив гуз башламишна. «Шать» Гуьлметан далудал «ттумунал» лацу чухвадин винелай чIулав кьуд капаш акъатнава. Лацу бармакдин далу пад бухарадай галчIур кацин къвал хниз чIулав хьанва.

Агьвалатдикай хабар хьайи «шагь» ажугълу яз, гапурдал гъил вигьиз гьазур хьана, амма ада вич къужахламишур «дишегьли» рикIел хкана: «Заз кар кьурди Кваса Гьажимурад я. Ам за жугъурда. » — лагьана бармак гъиле кьуна, беябур. хьанваз катна хъфена.

Межлисдал ашукь Абдуллагьан чуьнгуьрни Ярметан балабанди саце гьатна акъудзавай ширин ванер, нефесар кьунвай хьяз, кисна яб гузвай инсанрилай алатна гатфарин багъдиз чкIана. Инлайанлай ахварикай кватай нуькIверин шаратри, араара зайиф ванер акъудзава. Кухуина къарагъай бязи пуькГвер экуьнал къвезва. Амма байкъушни, кьаркьулувар адакай катзава.

Ашукьди «Шагь Исмаилан» негъил ахъай ийиз башламишна. Ам араара манияр лугьуз, кIвачин тупIар: алди кьуьлуьзкьуьлуьз мййдандин и кьиляй а кыилиз фИ. з элкъведайла, тамашачийрив ам хкетрик квай, хайи ччили кIани патахъ нур хьиз зарбдиз гваз къвкъвез хьайи пагьливан Фармаз хьиз аквазвай. Ашукь Абдуллагьан кьакьан буйди, атIугьай е«е суьретди, ярIгъи опелри, хци вилери, иллаки, гур ванци ам и арадай негьилдик квай пагьливан Шагь Исмаилазни ухшамиш авунва.

Пагь, инсанар, чи рушари, сусари, жегьилри, агьил дидейри, гьуьрметлу бубайри араара кушкушдал ра хаз ашукьдин тIварун/ихъ гьикьван баркаллуяр ракъур натIа квез ван хьана кIандай! Якъин я, куьне: ашукь халкьдин рикIера къекъвена, ам гьар са ччанда гьам бар ялавлу фикирар туьретмиш йьуниз себеб хьана лугьудай жеди.

Къудратлу пагьливанди муьгьуьббатдиз вафалу хьана, гьикьван азиятни зиллет зхи авунатIа, яб гузвайбуруз ван хьана. Ашукьди негъил куьтягьна. Гзафбуру чпин кьеженвай вилер михьна.

Гьайиф, гьайиф гатфарин йиф гзаф куьруьди хьана. Сифте кIекер рахана. Виш жиялди чпин жигъирриз ялна, вуна кIандатIа чин тийиз ацукьнавай, гьелени. кIаниди авачир — субай «ншгь» Бубадай гьарай акъатна:

— Вири кIвалериз хъвач! Зур сят вахт гуда. Чепе рин суваз къвезвайбур гьа инал кIватI хъижеда!..

Вири чкIана. «Шагьдин» гаф чIурдай кас къе и тупрахдал вич алач. Гьида. гьувжет авуртIа, ада гьа гьалатда бегьем жазани къачуда. Зарафат туш, «шагь» цувкверин сувар куьтягь жедалди мягьледин халкади вичи хкягънавайди я. Вири адаз муьтуьгъни я.

Мугьманар: Абдуллагь, Ярмет... кIвализ галаз х. тай Ефимоваз вичин къецеллай влрциз далу гана са дишегьли акъвазнавайди акуна.

Ваз вуч кIанзава, вах? докторди хабар кьуна.

Заз, ччан духтур и вун кIанзава! — дишегьлиди Ефимован гардан кьуна, хъуькъвез теменар гана, ахпа доктордин япал кIуф эцигаа, лагьана:

Доктор, ам зун я, Кваса я...

Гьажимурада вичин папан парталар алаз «шагь» Гуьлметаз, юрист Панагьаз авур «крар» ахъайна, фитедин кIук кьуна агъадал чукурна.

— Зун исятда хкведа! —Гьажимурад харадин вал чагъди «вешрешар», хурудик квай манатри «дигрин гар» ийиз, зияндай катзавай ккал хьиз чукурна, вичи къавал тур «бейниван юристдин гьалдиз килигиз» — адан гьарайдиз фена.

КIвалин иесидиз Гьажимурада хьайихьайивал лагьаиачиртIа, юристдив «келима шагьадат» хълагьиз тунвай. Ада вичин къавал алайди рикIе чиркин хиялар аваз атанвай, авара яз гьисабна «гапурдиз гаф гузвай». Хъсан хьана, вахтунда ахжакьна! Юрист хъфена, амма адаз вичяк ччан кумаяи кумачни, кьуьзуь диде авай кIвализ хтайла чир хьана.

— Тфу, дьявол! — лагьана са шумуд сятда, ччанда гуманлувални къур/ху аваз ччарадан къавалай эвичIиз тахьай юрист бегьем кьурана. Идаз вичин кьилел и келек гъайиди гене вуж ятIа чир хьанач. Ада «дишегьлидин кьилел къаза атана, адан рехъ яна жеди, гьавиляй къавал хтанач. » — лугьуз хьана. Юристдиз кIвачерни сагъ амукьна, кьакьан къавалай касдизни акун тавуна хкадариз кIан хьана. Амма лув ханвай пехъ хьиз, кьуд патахъ чIерейрал элкъвез, Бяч«вайвич кьакьан къавалай гадар тежез, замурдик чуьнуьх хъижез хьана. йифиз кьакьан чкани хаталу дагьар хьиз аквада. КIIвалин иеоияIр межлисдай хтайла, абуруз къавук квай кIарасри чIакьракьар ийизвай ван атана. КIвалин иеси паб къецел экъечIайла, адаз гурарар ярхарнаваз жIгьана. Яр. гьалай килигайла, къавалай са къаралтуви акуна, ада гъуьлуьз хабар гана.

— Яда, къарагъ садра! Аквар гьаларай къавал, хкведай улам кIеви хьана са къачагъ ала!..

Итим парталар алукIна, вичин гапурни кьецIил авуна къавал хкаж хьайила, инал сарар сарарал илис тежез, абурув такьракьар ийиз таз, ччанда къаракъурхудин фул аваз юрист Панагь акуна. КичIевилин фулдиз кьуьдни гад чидач.

•— Вуна инал вучзавайди я, ламран хва лам! —лагьана сев хьиз гьяркьуь, кьакьан итим вичин вииел атайди акурла, «хьайивал хиво кьуртIа, дердиниз са чара жедатIа? » — фикирна юристдн, инал кIвалин иесидиз вичин кьилел атай дуьшуьшдикай дугъри суьгьбет авуна,

— Папа гъил кьуна галаз атана лугьуз... ламран хва лам, вун вучиз атана!? За куьн кьведни рекьида! — лагьана кIвалин иесиди къаваллай юристдин хам алаждайла, гурарай винел ялтан хьана «дишегьли» экъечIна, ада ажугълу хьанвай касдин гъиле аIвай гапур кьуна, кушкушдал лагьана:

⇐ Предыдущая 13 14 15 16 171819 20 21 22 Следующая ⇒