НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 9 страница

Гьа гала, кьилихъ галай кьакьан дагъларин кукIва ри! ракъинин нурар яна. Дагъда серии

къекъвезва. Гьинлайгьанлай лув гана катзавай свалари акъудзавай къариба уьфтерин ванерни ква. Дереда, «пи... пи... пи... » ийиз тек сануькIре зулун пакамахъ вичивич малумарзава. Ам чи дагълара хъуьтIуьзни амукьдай лелик я. Ам дагълара гзаф живер, аязар хьана, ангар кIеви яз недай затI гьат тавурла, инсанрин мукьув—хуьрериз, ятахрал къведа. Дагълар ахъа хьун кумаз — живер, аязар алатайла, вичин ватанриз хъфида. Лелик хуьруьз атанвай вахт дагъларин лап кIеви —живерайни мекьерай ацIанвай вахт я. Ихьтинйикъара, гъуьрчехъанар дагълариз фидач, вучиз лагьайтIа яцар, цIегьер — абурухъ галаз амай вагьшияр агъанриз — азербайжан патан гуьне дагълариз, чуьллериз эвичIна жеда.

Кумадик квайбуру, гьарда сакьекьелин тIвалунихъ кабабар чрадай якIар акална, къецелай «къупакъуп»дин ванер акъатна. КилигайтIа, ина авайди бегьем тарашун я. Кьел недай сувар башламишайла, и гьайванри кIеви законни чIурна — яцарни цIегьер какахьнава.

Йсятда зи суьруьда, доктор, тIимил аватIа, пуд виш гьайван ава! — Салман хъуьрена. — Абурукай тIи мил пай яцар я, гзафпайни цIегьер. Иниккъад йисалай алатна уьмуьр хьанвай кьуьзек яцарни цIегьер ква. Гьа и йикъара за абур хутахна хуьруьн кесибкуьсуьб риз пайда. ТахьайтIа, а кьуьзекар вагьшийри кьуна чпиз неда.

ЧIехи гьайванар ибурун арада гзаф авани? — докторди вилер чIурун гуьзел гьайванрилай алуд таву на хьиз, хабар кьуна.

Абур, доктор, са къад, къанни цIуд гьайван жеда. Месела, ангье, атIа къаравулда акъвазнавай яц лап кьуьзуьди я. Адан крчара лап чам гьатнава, ччиниз лацу чIарар акъатнава, ччуруни кьери хьанва. Ангье, атIа цIегь, и паталлай яц...

Вуна абур ядани, тахьайтIа?..

Вири яда. Абур суьруьдикай айритмишун патал зунпуд сутка и кумада хьана кIанда. Мукьва, алатай са йисуз, доктор, и гьайванрик гьинай атанватIани кьецI кткана. Гьайванар а завалди гзаф ажиз авуна. Зунгьа и гирведал, агъа яйлахра, вини кукIвара зи гьайван рин къаравулда акъвазна хьана. Гьа йисуз за вацра цIуд

, кьуд машах, пуд сев, гзаф кьадар сикIер,

цуцIулар кьена. И гьайванриз зи суьруьда авай гьайнанар кьецI кваз ажиз хьанвайдакай хабар хьанваз хьана кьван. Абуру и йисуз инра са шумуд виш гьайван яцар, цIегьер кукIварна жеди. Амма за суьруь алай чIурал абур тунач. Атайбурунни эхирзаман хьана — хамара кьуру хъчар ттуна.

Салмана эхтилат ийидалди, докторди фйкирар

ийизвай: «кесиб дагълуйри чпиз и къудратлу, амма

хъуьтIуьз дар дагълара уьмуьр кьилетухудайчараяр—

гзаф азаб алай, хаталу рекьер жугъурна. И гъуьрче

хъандивай ргадай затIни авачир, къуларни ччанар

къана «вучда, гьикIда, гьиниз фида, кквелай экечIда,

кквелай хкечIда?! » — лугьудай кесибар квачиз гъуьрч

нез жезвач. Вучиз лагьайтIа, адахъ намус ава, текдиз

гьуьрч тIуьн идалай алакьдач, адаз утамиш я... Вири

гьа ихьтин, зи стха Салман хьтин инсанар хьайитIа,

ьнья гьикьван къени жедай!.. Ида дагълара авай дев

гар хуьнни ийизва, абур тIуьнни. Вичиз гьалал

уй!.. »

Салмана, кумадай, экъечIна вич къалурайла, инал. аи гьайванар кьве кIеретI. хьана; яцар са патахъ, Iтьер маса патахъ хъфена. .. ,

Гъуьрчехъанди Ефимов дагъдин дарман яд авай лахдал тухвана. Ина, докторди къанвай цик вичин ил, ахпа вири беден чуьхвена, гвай къапара яд цана, 1 хуьруьз элкъвена.

Ви дагъларин дем, Салман стха, парапара

. санди льана! доктор балкIандал хкаж жедалди

ад са сефер мягьтел яз, кьакьан кукIушар живеди

ту авунвай кьуьзуь дагъларин хуруда секин тир

. уьрчехъанрин маканриз килигна. Чагъа аялдин мили

Iшквални аламат хьунухь акахьзавай доктордин ви

ри чеб накъварай ацIурна. Абуру вуч лугьузватIа,

гбиатдин сирерай кьил акъудназай Салманаз чир

анл. Ада: «хайи дидедин чими къужах ахъайна, яр

сеферди галчIурзавай баладин шикилар аквазва

лагьана фикйрна, доктордин ччинилай вичин

лнвилив ацIанвай вилер алуднач, —и ксдиз

пан кIани дагълар за адан кIвачёрик гьамиша

Iа! Кьуьд инра зулумат, хаталу дуьшуьш я... Гат

II гад инра халис уьмуьр я! А уьмуьрдик за зи

17Г

ни пай кутада!.. »;

Чун Антон стха, мад иниз хкведа! — лагьана Сал мана Ефимован мукьув атана. — Чна, гьеле, и къуд ратлу дагъларин гатфарин деминикни, йикъар, йифер акъудда!..

Инанмиш хьухь Салман, заз инрай хъфиз кIанза вач. Вуна хиялда, зун аламатрив ацIанвай гуьзел дуьньядиз атана, адахъ вил галамаз сада гужуналди инай акъудзава... Зи вил галама, вун инанмиш хьухь, вил галама!

Зун вахъ инанмиш я, стха... Инанмиш я. И яргъал дагьлар чавай къакъуд жедай касни авач. Мад, мад чун гьа иниз къведа.

XXIVкьил «ПАНАГЬ МЕХЪЕРАЛ АТАНВА... »

Ефимовни Салман хуьруьз хтана. Кимел кIватI хьанвай итимрин юкьва юрист Панагьни ацукьнавай. Ефимоваз ам къариба кар яз акунач. «Юрист я, белки са терекмади чIурарин, гьакьарин... дувандал акъвазиз эвернава жеди, — фикирна докторди, — белки хванахвади мехъерал эвернавайди я... »

Панагь, Ефимов акурла тадар хьана тадиз къарагьна, уьэенгдин оа пай «ьуна, доктардиз балкIаядилай эвичIиз к, омак гана, ажпа ада бегьем ачухтаилелди, хъуьрезкъуьрез кьве гбилни Ефдомовал стрIГЪи авуна:

Салам, салам, Антон Никифорович! Сабагь хийи рар!

Салам, Панагь, салам! — Ефимова ччина шадвал ни мягьтелвал аваз жаваб гана, — Хийир хабар, вун и яргъал дагъдин хуьруьз акъатнава хьи?

Мехъерал атанвайди я, —лагьана Панагьак са кьадар къалабулух акатна.

И арада Салман са кьуьзуь касди акъвазарна, адаз са вуч ятIани лагьана.

— Мехъерин иеси терекмади, Антон стха, — лагьана Салмана, — куьн кьведни галаз исятда вичин кГвализ элифунин теклиф авуна.

— Фида ман. — Ефимова жаваб гана, ам Панагьаз килигна.

— Фида, фида... — Панагьан ччин къекъифна. Адаз

и! чин тапарар дуьздал акъалтзавайди чир хьана, амма

. |. лагьдай гаф жугъун тавурла кисна.

Панагь и яргъал рекьиз полициядин чинебан агентиле цIийи «везифади» гъанвайди я. Адаз Брусилован Iлин ачухвал акун кIанзава. Гьавиляй, ада инрай имован гьакъиндай хейлин «цIийи хабарар» гваз фин лазим я. Панагьан вилик эцигнавай кьилин тап. ругъ: ада Ефимов алакъалу тир рабочияр, лежберер, ьрчехъанар авай рекьер чирун, докторди ва адан тари ийидай эхтилатриз яб тун я. .

— Ибур вучар я? — Ефимова кимин вилик квай къа »ал харайра акъвазарнавай месер, яргъанар, хъуьцуь Ганар, назбаличаяр, епинал вегьенвай жуьрбажуьр апгарин сун гъаларикай хранвай гуьлуьтар, кемер, Гьибеяр, хучарар, маса куьлуькуьлуь шейэр къалур Ы. —Маса гузвайбур яни?

Ваъ, духтур. —Салман хъуьрена. — Абур тухуз вай рушан жигьизар я.

Ибур бес кимел вучиз ала?!

Хуьруьнбуруз къалурун патал. Им — рушан хайи рун дамахни я, ахпа, жемятдикай шагьид кьунни. Ру и гвай затIар, ам наврузбегдин кIвализ къведал са I. амаз инал хуьруьнбуруз къалурна, ахпа гададин шлиз хутахна, анаг безетмишда. Пис адет туш.

Пис адет туш, — лагьана Ефимова. —Амма хей II къаIриба адет я...

Мехъерин кIвале элифна экъечIдайла, Ефимова Пагьаз хабар авачиз, арада Салман аваз наврузбеган падивай: «И ахцегьви куь хванахва яни? Куьне адаз хъерал эвернавани? »—лгвана хабар кьуна кьван. \ьзуь касди патан итимрикай тек са ашукь Абдулгьалай, адан стхаяр — зуьрнечийрилай гъейри са дизни эвер тавурди тестикь авуна. Ефимов гьа Iтдилай Панагьал гиманлу хьана. Адаз Панагьа. — кIвал, свае, туькIвей югъ, ярдуст авачир юристди I полициядиз регьятдиз маса гудайди шаксуз чир ша. Гьавиляй докторди Салманаз кьилди эверна из лагьана:

Аквар гьаларай, атIа кфирдин хцин рикI чиркин Вуна ам алай чкадал замана, пачагь, ругьанияр, ихъ авачир дуванар квай суьгьбетар ийимир... Зани плач.

~ Башуьсте!

И келимаяр докторди Бералидизни лагьана. Гъуьрчехъан Салман ша лугьун тавунваи «мугьмандиз» исятда суван яцарин, чIурун цIегьерин эбеди душман, акунани такIан жанавурдиз хьиз, негьвални ажугълувал аквазвай вилерай килигиз башламишна. Салманан шад гуьгьуьлдив, хабарни авачиз атай мекь хьиз перишанвал гвай хъен агатна. Адаз чпин гуьгъуьна аваз хайи кIвализ хквезвай Панагьаз: «Зи юрдара ви кар авач, квахь! » — лугьуз кIан хьана. И арада Салман Ефимоваз килигна. Докторди Салманаз вилеринбур авуна лагьана:

— Ша, ша, Панагь, зи стхадин кIвализни ша... И касдиз гьич са дуьшуьшдани базардал вегьена маса гун тийидай инеанвал— къудратлу жумарт рикI ава...

И гафарикай затI хкудиз тахьай Панагь шад хьана, ам уьткемвилелди Салманан кIвализ хкаж хьана. Мугьманри чай хъвана. Инал Салмана кускафтардин къилихрикай къариба эхтилат авуна. Халкьдин хкетрик. и вагьши виридалай къаних, виридал пехил, виридалай эйбежер кус алайди яз ква.

— Вилерай цIаяр акун акьван кар туш, — лагьача Салмана, терстерс Панагьаз килигна, — ада къув ягъайла вири ччан алай кьванди, гьеле жанавурарни, бегьем къарсурда.

Салмана инал, Ефимован минетуниз килигна, яваш ванцелди кускафтардин къув туькIуьрна.?

Ааауууу... Вагьэ Вагь! Аааауууууу... Вагь! Вагь!.. Залумдин малдин къув сифте, мусибатдин зулумдик кваз, чара акьалтIнавай инсанди вичин ччандин дерин рай акъудзавай ялавлу агьузардиз ухшамиш ятIа, ахпа ам гагь кIевиз шехьзавайдан азабдиз, гагь чIагана кIевиз хъуьрезвай къудурмиш касдин ванериз ухшар аваз жеда... Кьил: Хкаждач, гъетерал, вацрал ажугълу я. Еке келле, какур тIиш ччиле аваз фида. Адаз хьиз, ктIай мурдар затIунин ни къведай гьайван, гьеле ччи лерал алаз гьич садазни чиз, ач. Сурар эгъуьида. Ччилик даяздик кутунвай мийитар хкудна неда. Севрен еке душман я. Гьадан ччилик кутунвай суьрсетар тарашда эхир... Лагьлугьун, фитIне, гъибет квай, масадал пехил, масадан кIвал чIур хьун кIани инсанриз чинра дагъвий ри: кускафтар лугьуда, стха Антон. Дагъвияр гьахъя!..

Агъзур сефер гьахъ я, Салман! —лагьана Ефи мов вилерин кIаникай Панагьаз килигна.

Панагьа вич и зхтилатди я шад я перишан тавурдн къалурун яз лагьана:

Дуьнья, дуьнья... Что делать? Ина вири ава... Даже кускафтарарни кими туш... Гъуьрчехъандив, только подумай, мад вуч эхтилат жеда? Адаз югъдини йифдини анжах вагьшияр аквазва...

Инсанарни заз хъсан чида лагьайтIа, зиди дамах апун туш... — Салман къарагъиз гьазур хьанвай Пана п> аз вил яна. Юристди гъуьрчехъандин гафар япалайни пнунач.

— Чун Пучаз фена кIанда, дуст кас Берали. Инал гКьван атайла, а хуьруьз тефин дуьз жезвач. БалкIанар фадлай гьазур я, Антон Никифорович, — Берали къарагъна.

Зунни квехъ галаз фида, духтур, — лагьана Сал мана, — ана з, и хванахвадин хцин мехъер ава, кьвеитим эвериз атана.

Хъсан кар жезва, лап хъсан жеда! Ша, ша! Вахъ галаз зун дуьньядин а кьилиз физ гьазур я, Салман! — юкторди гъуьрчехъандин гъил кьуна. —Вуна тIебиат

аб хьиз, кIелуни зун гьейран ийизва! Ша, ша!

Вун мад мвхъерал атанвай каС я... Ина амукьун зим я, — Салмана кагьулдиз Панагьав гъил вугана.

Нуда, да!.. Зун ина амукьда, — Панагь фикирлу, къецел экъечIна.

Ефимовни Салман гъуьрче авай вахтунда, БералиI Хинарин хуьре хейлин инсанриз, духтурдин куьмер гана.

Пуд дуст: Антон, Салман ва Берали Пучаз физ гьар хьана. Абур Хинари «Дели вацI» лагьана тIвар гани, хуьруьн кьилихъ галай кIамай элячIна. Ефимов арада фикирри алем кьван а кьил авачир къужахдиз ачуна. «Къудратлу халкь! Къудратлу халкь! Тек вун

гьахъди, тек вун я эбеди дуьньядин иеси! Вун я ка(ллувилин чешме... Вун я хъсанди масан, пистл негь падай Iгьахъдувандал алай судья... Якъин я, Салмана скафтардикай авур суьгьбет гьакIанди туш, адахъ. (• метлеб ава. Ам Панагьан уьмуьр негьзавайди хьа1. Айиб авач, усал юрист, за вун Гьажимурадан «ре. уьн къванерик кутада... »

Хуьруьн кьилихъ, Пучарин вацIни Дели вацI какахьтай дередин гуьне, амма гзаф тик шимни къванер юхьзавай дагъдин хураллай севрен магъара хьиз,

чIулав хьана са тIеквен аквазва. Доктор адаз килигзавайди акурла, Бералиди лагьана:

Элкъвена хкведайла, Антон Никифорович, — чун а аламатдин лап хкетрик квай хьтин, тIебиатди инсанриз авунвай пишкешдиз килигда. Исятда, аквар гьаларай, ана папари чуьхуьнарзава... Ангье, гьамамдин «сивел» руш къаравул я...

РикIел хуьх! Зун и гьамамдиз чарасуз килигна кIанда.

Башуьсте, доктор!

Яру хъуькъвер, чIулав чIарар алай са руш, кьил гьамамдин ракIарай акъудна, дередин винел физвайбурухъ элкъвена, ада гуьзел ванцел мани лагьана:

Куьн авай кIам Салават туш, Гьала балкIан къумрал жегьил!.. Зи къаншарда энгел жемир, К/ьарсурзава на зи гуьгьуьл...

Фидай рекьер саламат я: Зи рикIикай пай а, ва ваз!.. Зи манияр, зи муьгьуьббат Багъишнава, кIаниди ваз...

Са легьзеда кьил ракъинал кьуна, Пеле ва хуруда авай абасрив цIарцIар гуз туна, руша манидин эхиримжи келима яргъал чIугуна, ахпа еке хъуьруьнарна, ам гьамамдин тIеквенда чуьнуьх хъхьана.

Чи арада авай къумрал, Берали стха, вун я, — лагьана Салмана балкIан юзурна, — михьивилер ийиз вай дагьви руша вун вичиз яр кьунва. Им бегьем ке финин кар хьанва.

Файда авач, стха Салман, — Бералиди хъуьрена хьиз, жаваб гана, вичин балкIанни винел гьална. —Ваз чидай руш ятIа, адаз лагь: вичин рикI сагърай... амма захъ, захъзи ярсвас ава лагь. АвачиртIакьве манидик зани кекядай, за вичиз гьа инал атIай жаваб гудай...

Гуьзел рушан ван гьелени япара ама, дустар, — лагьана фикирлу тир Ефимова, хейлин рехъ фейидалай гуьгъуьниз, — инанмиш хьухь, заз а руш, бирдан ччан атана чавди рахай дагъдин рикI хьиз акуна. ЯруцIа ру фитени шуткьу, ярни къумралвал какахьай ччин, ракъинал рапIрапIар гайи безекар — и бур вири алаз

. ш> дин хурай зкъечIна, гьаниз хъфей руш чаз акурал шаирдиз, я чи дуст Абдуллагьдиз акунайтIа, а буру Iкъин гуьзел чIал туькIуьрдай!..

Гагь инлай, гагь анлай вацIун къваларай булахар Iалум хьана. Абуру чпин накъвар кьван элциф ятар ацIук акадарзава. Рекьевайбур кIамун са къекъуькиай элячIайла, абуруз яд хъвана гуьне дагъдиз хкаж < сзвай пли кьунарин са гъвечIи кIеретI акуна. Салмаа вичин чахмах алай тфенг хъуьчIяй акъуддалди, мсанар акуна кухунай кьунар лувар квайбур хьиз, \ь»е дагъдин кIамариз чкIана, мад ахкунач.

— Гьайиф, чун бейхабар яз акакьна! —лагьана Сал|; ша тфенг гъилеллаз, ам кьунар катай дагъдиз киигна. — Ибур, доктор, зи уьлчуьйриз, зи маканриз. ьнедач. Пли кьунар чпин кьилдин къилихар авай гьайанар я.

Пли кьунар гел амачиз гуьне чархариз чкIайдалай

; уьгъуьниз Салмана, ахпа Бералиди, садасадан гафар

тестикьариз, анжах тек са «ЦIийи хуьруьн», хъуьтIуьз

ни жив акъваз тийидай чархара яшамиш жезвай чIу

рун гьайванрикай суьгьбет авуна. Чам квай яргъи ту

ряр хьтин кьулухъ фенвай, дуламдулам хьанвай яргъи

Фчари и кьунар вагьши гьайванрикай хуьзва. Абуру

шел атай жанавур, машах, сев крчарив ядач, душман

Iукьвал атайла, кьунари чпи чеб тик дагъларилай

адарна, абурун кIаняй катна хъфида, амма гьужум

КЙ. ИЗ атай вагьшияр, а дзгьар. рин кьилел сарар рувана

Iмукьда.

ХХУкьил КАМАЛЛУ ХАЛКЬ ГИМАНЛУ Я

Хина дагъвийри Ефимоваз гьуьрмет авурди чир хьайила, Панагьан рикI дар хьана: Брусилова вичиз Iагьай — «гваравара гьа! Вуна, ваз доктор тахIанди ьич санални са вахтундани чириз тахьуй! » — и гафар IИкIел хкана, ам кисна, миокIин алайвал фена. ЕфимоIан гьуьрмет, алакьайтIа, ам жемятдин вилик неIьдай ьнллейрихъ Панагь йнал гзаф къекъвена.

Салам алейкум, Саду буба! — Панагьа мискIин Iин кьурак рагь туз ацукьнавай фекьидиз икрам авуна.

Алейкум салам, ччан хва! Элиф! — жаваб гана

кьурай чIулав ччин алай вилерай фендигарвални сабурсузвал аквазвай кас, къуьнерихъ галай хъицикьрикай цванвай кIурт кьве гъиливни кьуна, тIимил кьван виниз хьана ахцукьна. —Бугор, хва!

— Заз вун... кьилди акуна кIанзава, Саду буба, — Панагь урус гафар квачиз рахаз алахъна, гьар сад. кьве келима лугьуз акъвазиз рахана. — Зун къази Гьа. русан са векил я...

— Лап хъсан жеда, ччан халикьан нур! — фекьи къарагъна, башмакьрив «тIирхтIирх» ван ийиз туна, куьчедал эвичIна. — Чи «Iвал сгьа иналла. Ша, ша!

Нисинин капI авуна, жемят кIвалериз, дагълариз хъфенвай вахт я. Хуьр хейлин секин я. Ина анжах аялкуьялди, кIелеки бацIиди гагь санлай, гагь масанлай къалабулух квачир ванер ийизва. Дели вацIун парзадал, Салават дере атIана Азербайжан патай мехъерал атун лазим тир мугьманар гуьзлемишиз са шумуд жегьил акъвазнава. Хуьре: «Парзадилай тфенгар янач, яни? Аллагьди яргъаз авурай, мугьманрин кьилел заваллу дереда къазабала атана жеди?.. —лугьудай къурхуллу суалри ван къачунва.

«Салават, Салават! Ви жигъиррай фидайла гьикьван дагъвияр, гьикьван абуру къазанмишай девлет телеф хьана?! Гьикьван суьруьяр, рамагар, нехирар., вуна тух тежедай вагьши гьайванриз, къузгъунриз ем авуна?! Гьикьван мураддал алайбур — кIанидан гьахъ гаф жгъанвай жегьил инсанар вуна уьмуьрдикай магьрум авуна?! Ваз кьиникьин дере лагьанва. Ви сивел атайла, дагъвийри вучзава?! Абуру келима шагьадат меце аваз умудсуз уьмуьрди такьатсуз авунвай гъил, къайи тIурари кьунвай ччинилай чIугвазва— салават гъизва... Вуна, Салават, валай саламат алатайбур Мулкамутдин—даим мусибатдин хаталувилерив ацIанвай дередив вугузва... Вунани инсафсуз мулкамут, гзаф ччанар дуьньядихъ вил галамаз маргъалрик кутуна... Гьикьван гунагьсуз чубанар дашкъалагъ авуна!? Абурун сангьисаб дагъвийривай квахьнава. Гьавиляй ваз. мулкамут лагьана пис — негь тIвар ганва. Мулкамут— им уьмуьр, ччан алайди аквадай. вилер авачир, хкетрик квай аждагьандии тIвар я. Инсафсуз дереяр, . куьне къе мехъерал къвезвай итимрин рехъ атIанва жеди! Куьне а. бурун рикIелай шадвилин марика ракъурнава жеди?! Гьинва итимар, заваллу дереяр?! » — парзадаллай

жегьилрин руьгьерини рикIери, гьа и келимаяр лугьузва. Абурухъ кьарай кьадай себеб, сабурлу жедай умудлувал амач. Ингье жегьилри чпин балкIанар заваллу дереяр галайвал гьална.

Саду фвкьидин кIвал я. Ина хъуьтуьл литерал алай гамунал, хуьруьн ругьани кIвачер кIаник (кутуна,, далуда ттагъ ттуна, лацу ччуруда тупIар къекъуьриз, фикирлу яз Панагьаз яб гуз ацукьнава. «Дуьнья акунвай юристди» инал уьмуьрда патаз, гъурбатдиз фин тавур, фекьивални бубадивай чирай кьуьзуь Садудиз заманадикай,: яргъал Урусатдин шегьеррикай, инсанрикай, пачагьдин къудратлувиликай суьгьбет авуна. Ада вгач къазиг— шейх Гьарусан ивидин несилдикай тирди, ОIкругдин начальник Брусилован рикI алай итимрикай сад тирдини лагьана. И хабарар гунихъ метлеб ава: Панагьаз инал вич гьакIан мугьман туширди чирунин, вич саймишниз кIани кас тирди чирунин къаст ава.

КIвализ ргазвай самавар гъана. Ина авай кьурур, завай якIарин, нисидин ниэрик, цГивин кузвай ял какахьна. И ниэр вир и суфрадал атай къавурмадин атирди басмишна. С аду дин гъилин ишара авун Панагьаз бес хьана.

— Салман вуч кас я, фекьи? — Панагьа чай авай бади вилик гъана, вичин перишан вилер Садудин гъвечIи вилера атIумна.

— Ам хуьре девлетлу кас я — гьуьрметлу бахтавар я, —. фекьиди ял кьунваз, бамиш ванцелди жаваб гана. — Девлет адан дагълара, чархара ава, ам зеррени зегьмет алачирди я.

— Неужели?! — Панагьай урус гаф акъатна, ада тадиз ина вичи авур «гъалатI» туькIуьрна. — Аста фируллагь! Фекьидин /кIвале урус гаф акъатна... Ам вуч девлет я? Къизилар, гимишар. яни?

— Ваъ, ваъ, хва... Абур суван яцарин, чIурун цIе гьерин суьруьяр я... >:

— Аламат, аламат! Абур: Салмананбур гьикI хьанва?!

— Адаз аллагьди гьа икI фу ганва. Гъуьрчехъан я. Гьар сеферда дагъдиз фейила, са шумуд балкIандин ппар гъуьрчен якIар хкизва. Вичини незва, жемятдиз ни пайда. Жумарт кас я, гьавиляй хуьре. гьуьрметлу касни я: гьалалзадая... .

Са кьадар фикирлу. хьайидалай гуыъуьниз, рикIив пехилвилин хъен гваз Панагьа хабар кьуна:

И гъуьрчехъанни хашперес духтур гьикI хьана дустар хьанва, вот, что заз инаг чир хьана кIанда.

Салмана суьгьбетдайла са сефер за ни яб гана А урус докторди и гъуьрчехъан сагъар хъувуна... Гьан лай и касди урус духтурдин тариф ийизва. Салманаз адакай тахьаивай стха, хва авач. Вичин гаф, чIал акакьдай азарлуяр, ада Ахцегьиз гьа и урусдин кьилив гваз физва, аллагьдин бенде...

Панагьан кьиле агъур фикирри пехъивал авуна. Ваъ, икI жедач. Фендигарвал авуна кIанда... За ина Ефимов патал бегьем са перде туькIуьрда... »

— Чна халкьдиз хашперес духтурдин кьилив фин, заваллу гунагь кар я лугьузва — Садудай агь акъаг на, ам къарагъна, кьацIаллай. кьурандал фена, ада анай са чар гваз хтана. — Шейх Гьаруса чаз ихьтин чар: эмиржебир авунва!

«Самур округдин вири хуьрерин фекьийриз за агъадихъ къалурнавай крарикай мискIинра, межлисра, садакьайрик, вязар ийиз махлукь кIватI хьанвай дуьшуьшра мусурман уьметдин хабар гунуг кIеведай истемишзава:

Вичик хкIадай азар квай кас сагъ итимар галай чанахдихъ ацукьун мусибатдин агъур, эсиллагь аф ийиз тежедай гунагь я! Азарлуйрин къабни тIур гьа миша ччара хьун лазим я.

ТIал алайдан дертазар, я адан дарман ччин тийиз жерятьвал авун еке гунагь кар я. Дерт чириз хьанатIа, дарман гватIа, ам халис жерягь я. Адалай аллагьни эл кьведни рази жеда! Инсанар! Куьне куь уьмуьр дуыпуыл хьайихьайидал ихтибар ийимир! Ам квез саламат ийидай рекьер чир хьана кIанда: жуван кIвалера михьивилер авун, жуван бедендин михьивал аллагьдин эмиржебир я! Недай рузу, хъвадай ядмихьи чкайра хуьх. КIевиз азарлу хьайи итимдин гьакъиндай гадиз округдин михьивилер ва сагъвал хуьзвай управлениедиз хабар це!.. Ана кар чидай, еке кIе ларнавай духтурар ава. Абуру виридаз: кесиОриз, дев летлудиз, дишегьлидизви итимдиз дарманар ийида...

Къази Гьарус»

— Им, х> ва, шейх Гьарусан къул, имни адан гьуьр метлу тIвар алай мугьур.

Фекьиди чар Панагьав вугана, хейлин вахтунда кьил юзурна.

— И чар завай гьеле касдизни къалуриз хьанвач. Вуна садра фикир ая: ада чи — ругьанийрин кьил къванерик кутазвачни бес?! Чаз и дерейра фу амукь дани?! Ам запаб кхьимир, аллагьдин тIварунихъ сада кьамуфакьа гумир, аллагьдин эмиррихъ инанмиш же мир лагьай чIал тушни?.. Астафируллагь, астафи руллагь, астафируллагь! Вуна балакъададикай хуьх, я аллагь!..

Панагьа къази Гьаруса кхьенвай чар мад сеферда кIелиз туна, «недай рузу, хъвадай яд михьи чкайра хуых!.. » — лугьудай чкадал акъвазарна.

Инлай анихъ, фекьи, гьич касдизни къалурмир... инаг квез бегьем хаталу я.

За и чар гьич садазни къалурдач.

Ваз чида... ЯтIа ам, зав геце, за фикирзава, и чар къазидиз масада кхьенвайди я, им перевод авун вай хьиз аквазва заз...

Чар шейх Гьарусан несилдикай тир итимди къахчуник Саду фекьи шад хьана. Ина «дуьнья акунвай юристдини», ругъаниди кьил кьилив кутуна са сеферда чинебан кушкушар авуна, абур хуьруьз экъечIна.

Фекьи Саду мискIиндин кьуракай мукьвалмукьвал цурарни муьхцер галайвал, вилик квай дагьдин дибдиз жилигзава. Ам рикIик гъалаба кваз, кьурай, чIулав тупIара тиспегь къугъунурал машгъул я. Бирдан са муьхцуьн тIеквенрай сифте бамиш гум, гуьгъуьналлаз ялавдин мецер акъатна. Фекьидин къалабулухвал артух хьана, ам затIни акун тавурди хьиз вилер ччиле ттуна акъвазна. Муьхцуь цIай кьурди жемятдиз хабар хьана, тадиз ам хкадарна. ЦIай кьур муьхц, хер алай кIвач кутIуниз тур кьуьзуь касдинди яз хьана. Са тIимил вахт арадай фейила, хуьре: «кьил урус духтурди кутурла, Жамалаз аллагьди завал гана—адан ккал чархарлай аватна мурдар хьана... » — лугьуз, сивяй каф чкIиз Анисе къари куьчейра къекъвена.

Ккал чархалай аватун гьахъ я, амма мурдар хьанвач. Иесиди ам тукIуна якIар кIвализ хкана.

Жемятдин арада гиманлувилив ацIанвай эхтилатар чкIана.

Аял муьхцуьв агакьдай мумкинвал авач...

Иесияр аниз фин тавуна са шумуд югъ я...

Муьхцуьн иесидихъ душман мидяя авай кас

\Ш...

Ккал аватай чка акуна кIандай, анай мал мал вацIун къван, агъадал фидач.

Анисе къаридин ччанда шадвал, ахпа уьзагъвал

о...

— Эхь, эхь! Вири перишан я, ада кап ягъиз кьуьл шай...

Жемятдин гафарикай ккалин иесийри затI хкудна, . чбуру: «ИкI авурди, урус доктор такIанбуру масакъачунвай кас я. » — лагьана фикирар авуна. Панагьа мад и юкъуз вичин кьил къалурнач.

ХХУIкьил АДЕТАР

Рекье гьалтай булахдикай, дагъдикай, дагьардикай, |. уьшуьш хьайи ничхиррикай Салмана авур гуьзел эх гилатар куьтягь хьанвачир, дустар Пучарин хуьруьв агакьна. ;

Рагъ акIана. Хуьр малкъарадин, кIеленни бацIиIин, хпенни данадин ванери кьуна. Вири ванерикай ккатна рушарин санал лугьузвай гуьзел, амма яргъал чIугур къариба манидин ванер атана. Ина зуьрнечийри хуш «рекьин гьава» яна, са кIеретI итимарни рушар, гуьнедаллай хуьруьн а кьиляй юзана. Са шумуд Iфенгдин ванни акъатна. Дар куьчейра са шумуд, жеIъилди кIаник квай балкIандиз зурар гана. Рушар, панар, гьеле, къариярни къаварал акьалтна, къванцин мскIан кIвалин чIерейрилай, кьамар куьрсна, абур Iуьчедай физвай межлисдин марикатдиз килигзава.

Гагь санлай, гагь масанлай дишегьлийри, мехъерин иесийриз гьараярзава:

— Эвиз авадан! Эвиз авадан!

—> Бахтлубур, къедимлубур хьуй!..

— Къелем сагъ, руш рагъ хьуй!

ИнгТЕёГмехъерин чам; балкIанрал алайбур, кьилел | ум алай са кIвалерин вилик акъвазна. Гьарайвур|ьай, манидинни зуьрнейринни далдамдин ван гвай,

яруцIару, виликъацу парталар алай дишегьлийрин, еке бармакар, чухваяр, куьруь валчагъар алай итимрин кIеретI атана агакьна. И бур ни кIвал. ерилай элячIна. Аквазакваз инсанри юкьва элкъвей майдан туькIуьрна. УстIарвилелди ягъизвай зуьрнейри, далдамри жегьилрин иви къизмишарна.

Ефимова минет авуниз килигна, Салман ва Берали балкIанар акъвазарна межлисдиз килигна. Хурара, пелера, хилера авай безекрив: пиришрив, хтарив, куркIвачIрив, куркуррив ванер ийиз туна. Пучарин рушари инал тIарам кьуьлер авуна.

Свае акъудна. Адан ччина лацу келегъа ава. Ам кьве касди: рушани гадади гьиликай кьуна балкIандин мукьув гъана, пурарал хкажна, зуьрнейри «рекьин гьава» яна, жегьилри са шумуд тфенг цавуз ахъайна. Мехъерин ччам, итимар свае гваз элкъвена хуьруьн а кьилиз хкаж хьана.

Мугьманар, ина адет тирвал, гзаф хушвилелди кьабулна: абурун вилик зуьрнечияр кьиле акъвазнавай са кIеретI итимар зкъечIна. Абурукай пуд касди мугьманрин балкIанрин виликай кьуна, абур халкь алтIушнавай мехъерин кIвализ тухвана.

И йифни алатай югъ хьиз, гзаф къариба крар, адетар, шикилар къалурайди хьана.

Пучарин хуьряй, ина лагьайвал, «куьлуь азарар, кьезил азарлуяр» жгъана. Абур кесибвилин, авамвилин, михьивал авачирвилин, инкар ийиз тежедай шагьидар я. Ина хъутур, качалар, вилерин азарар, цIегьер... инсанри, гьеле «саймиш ийизвач». Абур садакайсадак акатиз, чпин агъур набудвилер тазтаз, ччанар телеф ийизийиз несилар къвез хъфизва. МичIивилин агъаяр тир фекьийри: «Ваз кхьенвайди я, къеце патан дуьньядикай хабар авач. Абуру ччанар эцигна садвад касдин девлетар артухарзава. Чубанрихъ кIвалерни авач, абур ина гьакIан къванерин гьамбарра, хпен хамара гьахьна яшамиш жезва.

Ефимова, арада Берали, Салман аваз алатай няниз вири хуьруьн жемят хуьруьн мискIиндин вилик кIватIиз туна. Ина авай ва паталай атанвай фекъидив къази Гьарусан чар кIелиз туна. Михьивилин серенжемар кьиле тухун патал садвад юкъуз Берали ина амукьна.

Ингье, Ефимов элкъвена хквезва. Ам Пучарин хуь

р> I, вай яргъаз хьанва. Амма доктор дин рик! гьелени

Язух хьанвай инсанрин арада ама. Адаз ракъини ацIур

ианай дереда гьич са затIни аквазвач, са ванни къвез

||ач. Бес инра вилерни рикI шад ийидай затIни авач

[ИИ? Ава. Ингье, Салманаз кьакьан дагъларин векье

рилай жергеда аваз, вили цавун михьи кагьраба хтар

Iьиз, Мулкамут ва Салават дереяр галайвал физвай

/рнаяр, чIуру къазарин кIеретIар, жуьрбажуьр

/ькIверин лужар аквазва. Абурун ванериз яб гузва. [*ъуьрчехъандиз ванерай абур вири чир жезва. И нич

«рар кефер патай илисизялисиз къвезвай хъуьIуькай чими уьлквейриз катзавайди Салманаз чида. ]игье, са луж къветери вацIалай яд хъвана хъф> изва. урун кГвачерин дирибашвал вуч я! ВацIай винел

Iгъар, гъалар къирни буфта, рапарни къубаяр... гваз камрал акьахна алишверишчи чувудар фена.

Ччан духтур! Ччан стха! Вун киснава ман? Вун из фикирлу я? — Салмана къалабулух кваз хабар на, Хинерин гуьнедик квай гьамамдив агакьдайла, кIан Ефимован балкIандив агудна — Аман стха. вИ

Шбала вуч я? Вун кефсуз я жеди?!

Ччан зи Салман, лезгийри лугьудайвал, Самур I къван кьван сагъ я. " Амма зи рикI тIазва... А тIал анадин иесисузвили туьретмишнаваиди я. Ам дар | авачир тIал туш... Эхь, адаз дарман ава, Салман а. А тIал хъсан инсанар сад хьайила, абуруз зулум I кьил кьунвай залумар акурла атIуда. РикI шад (я. Шад рикI тIа жедач!

(алманан дидеди, ахпа суса алатай юкъуз хуьре. ни дуьшуьшар: доктордин куьмек акакьай азарлуй; ай садан муьхцуь цIай кьуна адан ккал цIаралай хьун, ахпа Анисе къарини фекьи сивел атайди лу! жемятдин арадиз финификай суьгьбет авуна, ьрчехъандин ччандик ажугълувили цIай кутуна. (хтилатди Ефимовви бетьем къарсурна.

Ина патай куьмек а. вачиз туш, Салман стха. I ла Панагь гьикI хьанатIа чир ая.

Башуьсте!

Салмана доктордиз Панагь хуьре амайдакай, ам сьи Садудин мугьман хьуникай хабар гана. Заз хейлин затIар чир хьана, Салман. Пис хьа!... Жемят са геренда кимел кIватIна кIанда.

Югь няни хьана. Хинери чпин адетар кьиле тухвана: свае гъана, ам наврузбеган кIвале секинарна. Свае гъанвай гада, исятда ччин къекъифна кимел ацукьнава. Ам инал кесиб хьанвай хан хьиз аквазва.

Жемятар кГватI хьана. МичIи хьуниз кнлигна, инал чIулав нафт эличнавай руьхъверик цIай кутунва. Салмана са геренда хуьруьнбур кисарна. Вири секин арада Ефимова хабар кьуна: .

— Саду фекьи атанвани?

— Зун иналла! — фекьиди яртъалай жаваб гана.

— Вилик атун тIалабзава...

Фекьи хейлин вилик атана хьиз, акъвазна.

— Ша, ша, лап мукьвал ша!

Фекьи мад вилик атана, амма доктордин мукьув фенач.

— Саду фекьи! Вуна къази Гьарусалай чар къа чунвани?

Садудин кьулухъ галай Панагьак гъалаба акатна. Ам фекьидиз са вуч ятIани лугьуз гьазур хьанвай, амма лугьуз хьанач.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒