НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 17 страница

Брусилов хъфена?! — докторди ванцик дарихвал кваз хабар кьуна.

Эхь, доктор, ада бегьем са карван туькIуьрна вай. Кьве фаэтон, кьуд фаргъун, цIуд кас балкIанрал лай яракьлу къазахри рекье твазвай. Вилик квай фаэ тонда вични паб, гуыгъуьваллайда кьве руш авай. Абурукай сад шехьзавай. Заз чиз ам Катя тир.

Гьа икI, вири ваз акуна? — докторди перишан яз мад хабар кьуна.

— Эхь, доктор, акуна. Алатай йиф за рекьин къерехдал алай цIвелин ттарцин хилери басмишнавай са кIанчIунал акъудна. Пакаман ярлаз галукьайла, зун балкIанрин кIвачерин, фургъунрин чархарин, фаэтондик квай балкГанрин ярашугъ тир куркуррин ванери уяхна. КилигайтIа, Брусилов, адан хзанар, тарашай эмени рекье ава, агъадал физва.

Докторди Къазимегьамедаз, аламатарни мажузатар гвай хкетрик квай: кIан хьайила вичивич къалурдай, такIан вахтунда таквадай акьуллу кьуьзуь касдиз хьиз дикъетдалди яб гана.

Вун, Мамед, аламатдин кас я! Душман ви гуь гъуьна авайла, фендигарвална вун вичин гуьгъуьна къекъвена, тушни?

ГьакI я, доктор. Абуру и йикъара къад кIвал ахтар мишна. Рекьерин вири уламар виливхвена. Зун абурун геле къекъвеначиртIа, ана хьанвайди заз чидай. ХуьрйI захъ къекъведай йифиз, зун Брусилован пенжердин, кIане чуьнуьх хьанай. Зун аквазвачир, амма заз абур хъсан аюваэвай. Са йи. ф за зун маса гузвай хаиндия халудин къавал алай маркунихъ акъудна, са йифни абурун чпин кIвалин вилик квай бустанда.

Бес ваз футIуьн ни гана?

Захъ ина камаллу, ччандилай гъил къачуна, чаз кIвалахзавай дустар ава, доктор. Абуру къекъвераг дин парталар алаз атана, зун динжарна, кIани хаба рарни гана хъфена. Къе зун оаламатда авайди абуруз виридаз чида.

Захъ галаз икI ачухдиз эхтилатдай ихтибардай себебар вахъ авач. Амма вуна, Мамед, зун ». мягьтел тунва. Им вуч лагьай чIал я?!

— Чавай гьар са подполыцикдивай, доктор, вавай кьван халкьдиз къуллугъиз хьайитIа — чун еке бахтлу ксар тир. Халкьдин дердибала чидайди, адаз масанди чи кIеви дуст я! Чунни халкь патал ччанар эцигиз гьазур ксар я. Халкьдин агъзурралди веледри чпин уьмуьрар ихтибарвал авуна вал тапшурмишнаватIа, зани зи уьмуьр зеррени ян тагана вал ихтибар ийизва! Чна ваз ихтибарни ийида, куьмекдизни эверзава.

— Буюр, дуст кас Мамед! Зун куь къуллугъдал акъвазнава! Заз куь крар бегенмиш я.

Сагърай, доктор! Вирида чIал, кар сад авурла, кьуьд катариз жеда, стха! Чи кьилел хкетрик квай Жу малидин кьилел атай дуьшуьш къведач. Квез кIанда тIа, а хкет за ахъай ийин. Дуьз лагьайтIа, ам ахъай дай чкани атанва. Кечмиш заманада, чи даIгълара ви чин тариф авурла ашкъи тьавалу жедай, Жумали тIвар алай, вичин къуват къалурдай чка жгъин тийизвай пагьливан хьаналда. Адаз кимел сада рикIивай яни зарафат яни чидач, амма лагьана:

Жумалидиз кIан хьаййтIа ингье, и къайи, атIу гъай, инсафсузвилелди ччилер вичин муркIарин мен генада ттуна кьуивай кьуьд катарда.

Исятдилай Жумали сухулмиш хьана хуьруьз атанвай кьуьд чукур авунин кардик акатна кьван. Ада да, гъларай цацар, кулар, цIамар гъана хуьруьн юкьвал алай майдандал кIватIда.

Жумалиди вичи вучзаватIа гьич садазни лугьудач.

Хуьруьн юкьваллай майдандал цIамаринни цацарин зурба, тая эцигайдалай гуьгъуьниз, Жумалиди хуьруьнбуруз эвернэулагьаналда:

— Гьа исятдилай, жемятар, за чи хуьряй кьуьд катарзава! ИкI ада, пис аяз авай са нянриз кулеринни цацарин таяIдиз цIай яна. Хуыруьн жейлин «Iвалеранй куычейра кузвай цIамIарин гьуьм гьатна, гатуз кьиз чими хьана.

— Къедлай авихъ чинра мад кьуьд амач! Цацарни цIамар кана «уьтять льаиа. Аяэди яваш

яваш цIун куьз къвери авуна, ам лацу руьхъведиз элкъвена. Са арадилай, акъатай аяз гвай дагъдин гарари чими руькъвер хуьруьз чукIурна, цIай хъувур чкадал жив цIранвай лишан туна элячIна фена.

Хуьруьн жемятар фадлай чпин кIвалериз хъфена, хпен хамара, кавалрани кIуртара гьахьна ксана, амма Жумали «кьуьд катнава» лугьуз кIвализ хъфенач.

Хабар нивай? Жемятдивай... килигайтIа, Жумалидикай хуьруьн майдандал чIагана кIарасдин кьул хьтинди хьанва. Жемятрикай сада Жумали кучудна хтайла лагьаналда:

— Жумалиди вич иаталди кьуьд эбеди яз катарна. Адаз и дереда кьуьд амач, хуьруыгбур!.. »

Вун хьтин, халкьдин ихтибарлу, халкьдиз гзаф кIени, машгьур итимар галачиз чи хъсан «Гвалахар, чаз кГанивал кьиле фидач. ХалIКь галачирла, чун «кьуьд катар авур» Жумалидилайни усал итимар я, доктор. Халкь галачирла, чун гьар сад санал дакьуда. Вун халкьдин хкетдин гъавурда акьуна хьи?..

Эхь. Ада тежедай кар жеда лагьана, эхирда ви чивич беябурзавай ксар негь ийизва, Мамед. Халкь дикай хкатна, адакай жуван фикирар чуьнуьхна, адаз яб тагана авур карди баркалла гъидач. Им чаз фадлай чизвай гьакъикъат я.

Вун гьахъ я, доктор. Захъ ваз ийидай са минет ава.

Буюр, Мамед!

Вуна къе йифиз азарлудаз, ччанда тIал гьатдай дарманар це. Кфирдин хци вичивич вацIузни цIуз ви гьидайвал жен герек. ТахьайтIа, Антон Никифорович, ам зи гуыъуьнай экъечIдач. Зун ахкуна, полициядин гъиле вугунай а хаиндиз зурба Пул гунуг хиве кьунва.

Азарлудиз, Мамед, завай къаст ийиз жедач.

— Ам душман я, доктор!

Душмандинни дердиниз чун — докторар давадар ман авуниз мажбур я.

Душмандиз, доктор, давадарман авун а регьят вал гунуг зи рикIи кьабулзавач эхир?

— ЯтIа, Мамед, зи кьилив хквен тийидайвал авуниз за ихтияр гузва. Адан хъел зазни тIимил авач.

Рази я! Гадайри ийидайди авурай. Абуруз ки цIин хцин хъел залайни гзаф авайди заз абуру суыь бет авуна.

Гьа и кардин патахъай минет авун герек авайни?

Мааа карни ава, доктор. — Къазимегьамед фад лай адет хьанвайвал пенжерриз килигна, рекIинихъ фена, ам ахъайна, кьил ттуна, къецел килигна хтана, кушкушдал рахана.

— Пачагь, ваз чиз, доктор, мад шумуд йисуз тахтунай кIвачер чIулар хьиз яргъи авуна, пехъи кускафтардин вилерай чаз килигиз амукьда?

Вуна, Мамед, ваз чидай кар завай вучиз хабар кьазва? Лань хьи, пачагьдин эхирзаман хьанва. Ваз гьа икI лугьуз кIан хьана, дуст, Хиве яхъ! Заз ам ме дицинадин полковниквилин тIвар ганва. Зарафат ийи мир гьа!

Аферин, зи айгьам вуна кьатIна. Абур, и йикъара округдин «фу пайзавайбур» галаз чуьхуьдайвал я, тушни?

Заз чинер чуьхуьн хъсан яз чида, Мамед.

Вун гьахъ я. Чинер чуьхуьн тавуртIа, инра абур саймиш тавун яз гьисабда, ахпа «ви кар» политикадин еке начальникри чпи гьиле кьада.

— Захъ къунагълухъ ийидай мад са багьна ава: тIимил йикъарилай за чи округда къуллугь ийиз цIуд йис жезва.

— Лап хъсан! Ви юбилей кьиле тухун тавунмаз зун санизни фидач. Адак чи пайни ква.

Абдулжелила вичин ашпазвилин гьунарар къалурна, багьа мугьмандин вилик атир алахьиз, тIямлу хуьрекар эцигна хьиз лагьана:

— Им, пакаман са гьиллечрилле хьурай...

— Ам вуч лагьай чIал я, Абдулжелил стха!? Къа зимегьамед къарагъна, ашпаздин далудиз капаш яна. — ТIуьнархъунар махарик квай: дуьньяда авай кьван няметар виря алай «ахъа суфрадаллайбур» хьайитIани, абур кIвалин иесидин ччинин а чухе ил ив, рикIин жумартвилив агакьдач, стха. Заз куь ччинар атIугъна, закай зегьле физваз аквазвайтIа, за и суфрадиз гьич вилни ядачир. Дустунин кIвале исятда зун патал авай еке девлет адан ачух ччинни жумарт рикI я... Зун квелай гзаф рази я, стхаяр!

XIVкьил

ЛАМРАЛ ТЕРСИНА АЛАЙДИ ВУЖ Я?

Пакаман а кьиляй Ахцегьрин хуьре туп ягъай хьиз, къариба са эхтилатди ван ттуна. Пелтуьйрин мягьледин дишегьлияр «вуввввв! Вувввв! » — лугьуз гзаф мягьтел дуьшуьшдал расалмиш хьана. Абуруз чпин мягьле куьтягь хьанвай чкадал кьил ттумунихъ авуна, ччиниз кьарни пIипIин какахьай «мялгьям» ганваз, ламран далудал кутIуннавай са кас акуна. Ам паб яни, я тахьайтIа итим — чир авун четин я. Кух галай чекмеяр алай еке кIвачери и кас эркек яз къалурзава. «Бейниван лам! Инсанри хъуьруьнар туькIуьрдайлани вун кузва хьи... » — лагьана са дишегьлидай агь акъатна. Ахпа ам цацар незвай ламран мукьув фена, адаз гьар са патахъай килигна. Малдин фитедай ктад хьанвай епинал кIевиз кутIуннавай касдивай зеррени юзаз жезвачир. Адан далудал: «Кямир! И гъуьлягъдин кIаник бомба ква! » — кхьенвай чар алкIурнава.

Де мусибат! Им кьенва жал?! — лагьана, агьил дишегьлидай гьарай акъатна.

Ччан вах, тадиз, зун кутIуннавай еб атIутI! — ламран далудал кутIуннавай касди азарлудаз хае за йиф ванцелди минетна. Дишегьли мукьвал атай арада кьакьан яргъи ччин, еке япар алай жегьил атана, ам вили рангунин гъвечIи вилер экъисна, вилик квай лам рал терсина кутIуннавай касдиз килигна. Ада хейлин мягьтелвилер авуна, ахпа винел алай чар кIелна, кьулухъ чукурна. Адаз дишегьлиди еб ахъайзавайди акуна гьарайна:

Кямир! Адан кIаник бомба ква гьа!

И ван галукьай дишегьли гъил хъуьчIуьк кутуна, тадиз кьулухъ катна.

Зи язух я, са рамаг аялар ава, вахар!.. Мад за вай зи ччандиз къаст ийиз жедач, — дишегьли яргъаз хьана.

Зи кIаник квайди, тек са теллвкар я, вах... кичIе жемир, ччан вах, ахъая! — ламраллайда мад минетна.

Лагьаначир лугьумир гьа, дидевах! Аналлай чарче ламрал кутIуннавайдан кIаник бомба юза ла гьанва...

Пакаман и вахтунда хуьруьн куьчедик аялар квачир, амма са гъвечIи вахт алатна, абур махарик квайвал: чIар кана гъайи хьиз, жерге хьана ламраллайди юкьва ттуна акьвазна. Абурукай сада, а латал акъвазнавай балкйандикай тIветIвер кьуна, абур цацар незвай ламрак кутуна. Ламра алай чкадал сифте кавхадал «кьуьл» авуна, ахпа ам ар ягъизягъиз багълар галайвал катна.

Нянриз тIуьнар вилик къввдалди Къазимегьамеда Ефимовавай хабар кьуна:

— Къе, доктор, ваз халкьди лугьудайвал: «Хамуна кьел ттунвай» азарлуда эверначни?

Звернач. Гадайри хаиндиз бегьем кар кьунвани? — Бегьем кар кьуна лугьузва.

Зал ихтибар. ийизвач жеди.

— Мумкин я, доктор... А кфирдин хциз халкь па тал алахъзавай кас аквадай вилер авайди туш.

Рак гатана. Къвцел фена хтай Ефимова пIузаррикай хъверна.

— Хаиндин куьмекдиз ша лугьуз атанва. Физ кIанзавач.

Вач, доктор. — лагьана Къазимегьамеда мили хъверна. — Ваз минет хьуй, вуна а кфирдин хциз та диз Бакудиз хъфин теклиф ая. Лагь хьи, ви гьал хата луди я, ваз хъсан дарманар гвай докторар авай боль нищада къаткун кIанзава. Чаз авай затIни авач. Ана чна мад адан дуван аквада.

Адаз вуч хьанватIа, чун килигин. Ахпа ийидай дини заз чида. — Доктор дарманар, алатар авай сумка гъиликай куьрсна фена, амма тадиз хтана.

ГьикI хьа, на, доктор, вун акаквнани? — Къази мегьамеда хабар кьуна,

Адаз гадайри бегьем «тIуш гана». Вад виш ма нат харж тавунмаз оагъ хъижедай гьал туш... Кыве пакван тIвал ханва, гьил акъатнава ва вилик пата

. тай сарар амач, пIузарар, ччин — беден вири вилини чIулав хьанва. За адаз: «Кьведпуд йикъалди ваз бегьем куьмек тахьайтIа, кар чIур жеда. » — лагьана. Исятда адан мукьвабур фаэтондин гуьгъуьниз фена.

Ахшам хийир, добрый вечер и... гость! — лагьа на Гьажимурада чухвадикай чуьнгуьр хкудна. эвел вичин макьам яна, ахпа музыка галачиз дирибаш кьуьл авуна, ам кIвачер кIаник кIватIна ацукьна.

Доктор, ви мугьман вуч кас я?

— Гьажимурад стха, ваз зун чир хьаначтIани? — Къазимегьамеда Квасадив гъил вугана.

Я даюс сев, вун яни?! Гьа гила, чайханадани хуьре авай эхтилатрин гьавурда зун акьуна!..

Вуч эхтилатар я, Гьажимурад?

— Лугьуда хьи, вичивич пулунихъ Бакудин хозяинриз мал хьиз маса ганвай хаин Панагь чи гадайрин гьиле гьатна, гатана адан яргъивални гьяркьуьвал сад авунва, ахвайш!.. Заз, доктор, вун адан кIвализ фена хтанва лагьана ван; хьана. Адав вичин пай бегьем агакьиавани, тахьайтIа, хкIанзамай затI, кар амани?

Адав, дуст Кваса, бегьем агакьнава.

ЯтIа, зун гадайрилай гзаф рази я! Исятда чи чайханада Панагьан «хамуниз тIвал ягъун» рикIел хкана, екеIуьнар, хъунар жедайвал я. Иштягьни гуь гьуьлар ахъа ксар вири гьаниз кIватI жеда... Буюр, куьнни ша!

Сагърай, Гьажи, чун къведач — Жаваб гана Ефимов хъуьрена. — Куь межлис гзаф кефлу жедай ди заз чида. Ана къаравилийрин гьунарлувили ви чайханадин ччил ацукьарда.

Ана жедайди шайтIандизни гьеле чидач, доктор, амма заз чида. — Гьажимурад рекIинилай элкъвена хтана.

ТIимил амай рикIелай физ, вун, Къазимегьамед, пакамахъ Яргъарихъ «тек ттарал» атун гадайрин мурад я.

— Къведа лагь. — Къазимегьамеда жаваб гана.

Ефимован кIвал и йикъара, «подполыцикри» чпин саламат маIкан яз кьуна хейлин крар авуна. Доктор зегьметчийрин уьмуьр хъсанди хьун патал ччанни эцигиз гьазур тир кас вичин кIвале хьунни, ада вичиз ихтибар авуни гзаф шад авуна. Ада аквазакваз вичик

цIийи къуват акатзавайди гьисс авуна. И йикъара доктордиз революционердин ялавлу рикIин къастарикай хабар хьана. Адаз сифте яз халкьдин кьисмет, адаз кIани хуш патахъ тухуз алахънавай касдин куьтягь тежедай къуват, аламат жедай алакьунар акуна. «Вун, доктор, зурба революционер я, вуна куьгьнеди кIвачерик гадарна, цIийиди, умудлуди, экуьди, зегьметчи дагъвийрин уьмуьр патал хъсанди, масанди вилик тухузва, абур вуна хуьзва... » — лугьуз Къазимегьамеда авур эхтилат рикIел хкана.

Яргъарихъ, къалин валарин кIапIалда са шумуд касди Къазимегьамед гуьзлемишзав. а. Абурук мукъаят Нисред, камаллу Селимхан ва Алимирзе ква. Араара КIеледин кIамун дереда «дантъ... хххх!.. » — ванцелди тфенгар ягъизвай ванер къвезва. И ванер солдатри лишанар ягьизвайла нйизвайбур я. Абур пакамахъ «ъеледай фена, гила элкъвена хъфин лазим я.

Югъ нисинилай алатна. Дереда къайи гар къекъвез башламишна. Рубашкадин къуьнерайни далуйрай «кьел экъечIиз» солдатар са шумуд кIеретI хьана КIеледин кIамай агъадал — къеле галайвал хъфена. Абурукай са шумуд, багъларай агъадал эвичIна.

Ингье, цIвелин кьилер бегьем рехи хьанвай, расу чIарарин, лацу якIарин, хци, амма галатнавай вилерай килигзавай, тек са спелрал тафаватлу тир, кьветхверар хьиз садсадаз ухшамиш кьве солдат пIинидин ттарарин куллухда ацукьна.

Гъилер кьуна гьалагьвал хабар кьурдалай гуьгъуьниз Къазимегьамеда спелар галай солдатдин къуьнел гъил эцигна хабар кьуна:

Солдатрин рикIера вуч ава, Павел?

Пачагьдин эхирзаман хьана, чеб солдатвилин викIиникай хкатун ава. Солдатар вири санал кIватI хьана, суьгьбетар ийидайла, терстерс килигна «чи кIикI! чикIик! » лагьана гьарайдай унтер офицерар ни исятда чя патал атанва. Абуруз чун кIаватI хьан ваз акурла, гила хъел къвезмач. Анжах: «ЧIехи офи церриз акун тавурай гьа!.. » — лугьуз милиз хъуьрена элячIзава... Вуч хабар ава эхир? Мус чун азад жеда, дуст?..

А югъ лап мукьвал ХБанва. — Жава> б гана Къа зимегьамеда фикирлу яз. — Куь кIвалерай вуч хаба рар ава.

Зи кIвале авайди са агъузар я?. — Рахаз баш ламишна куьруь оп ел ар галай муь: куь солдатди. — Диде кечмиш хьана. Хзанрал каш акьалтнава. Чи гу бернияда аматIани чидач. «Са патахъ тифейтIа чун вири рекьида» лагьана зи папа чар кхьенвай. Отпуска ганач...

Зи кIвалин агывалатни писди я, — лагьана Па вела. — дидени буба кьуьзуь я. Паб аялар галаз ажуз хьанва. Хозяйство барбатI хьана физва...

— За куьн ахъа жедатIа килигда, дустар...

АкI хьанайтIа, вуна дуст Мамед, чи ад эвлед дал ччан аламай кьван рикIелай тефидай гьуьрмет авун жедай!..

Куьне, дустар, заз еке гьуьрмет авуна: солдат рик гьахъ гаф акакьарна, абурукай дагъвийрин дустар авунва. Чна куь гьуьрметни рикIелай ракъурдач!

Инсан малум хьайиди хабар гана, солдатар хъфена.

Гьа и юкъуз Къазимегьамеда мад са шумуд солдатдихъ галаз суыьбет авуна. Ахпа аданни доктордин арада ихьтин суигьбет кьиле фена:

— Къеледай мад са шумуд солдат ахъай авунин серенжемар акуна кIанда, доктор.

— Гъавурда гьатна. Башуьсте, Мамед стха! Къазимегьамед рекье хутуна хтай докторди вичин

ашпаз Абдулжелилаз икI лагьана:

Зи рикIикай, къуватдин булах хьана, Абдул. Ада зак цIийи ва къудратлу лувар кутунва!

Къазимегьамед дагъларай Баку галайвал хъфена.

— Буюр, духтур, ша, чна къе чи пата эцигнавай бу лахар ахъайзава... — лагьаиа са пакамахъ Ефимован кIвализ гьяркьуь кашканар алай, амма мукъаят ериш, хци, рагъул вилер авай, къумрал якIарин, хуьре тIвар ван авай устIар Абас атана.

Баркалла, Абас буба! — лагьана Ефимов лезги чIалал рахана, кГвализ атай устIар къужахламишна, адаз ацукьдай чка къалурна. — И сефер булахар эциI из кIватI авур пул фекьииривай нез хьанач. Вун сагърай! Вуна и пулар лазим чкадиз харж авуна. Гила, буба, чи жемят пара хаталу шарарин азардикай хуьз жеда. «Руфун тазва, сивел яд къвезва, кьил элкъвезва... » —

лугьуз ччандикай бизар хьанвай азарлуяр тIимил жеда, буба!

— Ччан хва, ваз баркалла! Михьи, къайи, дадлу булахдин яд хуьруьз атанва лугьуз вун залайни шад хьанва... Ви хъоанвал, ви къуллугъ чи халкьди рикIелай ракъурдач, ХIва!

Гьажимурадаз вацIун къуза пата булахриз яд атунин гьуьрметдай еке тIуьнарни хъунар жедайдакай элбаэл хабар хьана, ам вичин нубатдин къаравили гваз, булахрал гзаф алахъайди доктор тирди чиз, анан кьилив атана.

Абас халу, заз яб це! — лагьана Гьажимурада, гъилер эчIе акIурна столдихъ ацукьна, суьгьбет баш ламишна. — Исятда чи чайханада вакай суьгьбет кьи ле фена. Дуьнья акунвай, адан къадир авай, няметрин къимет чидай, кIвал, фу, гьуьрмет, къанажагъ авай са бубади лагьана: «Зи стха Абаса вичиз еке гуьмбет эцигна. Михьи, къайи, гьамга хьиз элциф яд кIвализ атайла, дидейрини бубайри, балайрини хутулри Аба сал ччан аламайла: «Ви са йикъакай агъзур йис хьуй, буба! » Кьейидалай гуьгъуьниз: «Ваз виш агъзур се ферда регьмет хьуй, ччан буба! » — лугьуда...

За, Абас халу, зи бубадин келимайриз дериндай фикир гана. Дугъриданни михьи булах жемятдин сагъвал я!

Ччан хва, Гьажимурад, вуна чи духтурдиз баркалла лагь, гьам я и булахрин кьил кьуна кар вилик тухудайди... вуна халкьдиз баркалла лагь!.. Зунни жуван халкьдин ччан алай, адан хайибурухъ галай оа нефес я...

Булахриз яд яна. Кар халкьдинди, доктор Ефимованди, устIардинди тиртIани, инал пачатъдин векил тир, яцIу кIатI хьтин руфун алай, еке хъуькъвер куьренавай, ядай жунгавдин вилер авай полициядин, полковник Молинав еке дамах гваз атсъвазнавай.

Ада жемятдин юкьвал экъечIна, вири генгвилер, регьягвилер, секинвилер, динжвилер цавараллай аллагьдини ччилераллай адан кьилин векил тир пачагьди гузвайди тестикь авуна. Инал Молин ччанда ял ттуна, гьар патахъ элкъвез хейлин рахана.

— Жемятар, акъваз! — лагьана Гьажимурада деведин винелай гьарайна, ам базардин майдандин юкьвал гьална, кIвачел хкаж хьана. — Халкьдин мисалди лугьузва: «Цадайла—авач, гуьдайла квач, амма не лай ла, кьвед сиве твадай, пуд хъуьчIуьк кьадайГIурни авай дуьнья я им... »

Дамахлувилелди кьил цава кьунвай деведин цIарцIар гузвай ири вилериз килигна, вичивич адан винел дуьзар хъувуна, Гьажямурада давамарна:

— Чи играми духтурди булахрин сифте эхтилат авуна, ам эхирдал давамарна. Сифтени сифте пул эщигна, сифтени сифте ччялиз ппер яна, сифте гунг турдини духтур я. Чи намуслу жемятди адан фикирдиз къуват гана, пул эцигна, зегьмет чIугуна, чи гьунарлу устIарри, кьиле Абас буба аваз булахар туькIуьрна... За устIарриз баркалла лугьузва! Тавакъуйда, гьабурун гьуьрметдай бармакар цавуз гадара!

Жемятри: «Дуьз я! Гьахъ я! » — лагьана вирида «гьурра! » ванцелди чпин бармакар са шумуд сеферда цавуз гадариз, кьун хъувуна.

Деведаллай Гьажимурада вичип бармак цавуз вегьена, ам кьаз_ тахьана хкадарна.

ХУкьил

КЪЕЛЕДИН ЭХИРИМЖИ ЮГЪ

Йисар алатна. Абуру Самур ващIун дереда анжах авамвал, кесибвал дерин авуна. Дагъларинни аранрин рекьера дидедиз жез, гьарна рекьиз лезгийрин уьмуьрар фена. Карвансарайра, рекьера, цIун къерехрив ччанарикай жаздан хьанвай дагъвийри, вилерал накъвар алаз агьузардин манияр лугьузва:

Ччил кIевида, цав кьакьан я... Фу балкIандал чун пияда... Первердигар, гьиниз фида, Уьмуьр яниим дуьньяда?!

Ччан авайда ччан гайила Садрах кьванни тух хьанач хьи... Къазанмишиз вири гахце, Чи хапIадик чIух хьанач хьи...

Завал я хьи ихьтин уьмуьр, Кана жигер дердерин цIу. Зи фу незван душман серкер Хиревай IваIК (кьван я яцIу...

Ефимова и йисара вичивич бегьем дегишарна. Адан миливал гваз гьамиша ачух ччин, гила хейлян атугънава. Вилерин къерехрив хушракандин чилер хьиз, шуьткьверар акъвазнава. Абуру япарин дибралии чпин нахишар чIугунва. Ефимован ериш виликан хьиз агъайниди, секинди яз амач. Адак къалабулуж, гьерекат акатнава. Ял ягъун, хъсан тIуьнар, дустар алай межлисар доктордиз са акьван кIанзамач.

ТIебиатдин гуьзел шикилри гьейран ийиз хьайи вилер, исятда ракъинин нурар хьиз, яргьариз дуьзмишнава. А вилериз яргъал, амма экуь мензилар акаазва. Докторди а экуь мензилдик акакьарун патал гьерекат къачунва.

Солдатар, офицерар, иллаки, къазахар, нуькверар акурла, Ефимован ччанди ажугълувилин цIайкьазва. Ада тек са гьяддин юкъуз, гьамни округдин кьиле авайбуру эвер авуртIа, вичин одер, хъипи цIарцIар гузвай седефар алай, полковникдин мундир алукIзава. ТахьайтIа, гьамиша чухва, женгерин бармак, кух галай чекмеяр алаз хьун дактордиз адет хьанва.

Къе гьяддин югъ я. Къеледин килиса кисзавач. Ада дере мад зенгерин ванерив ацIурнава. Мад дагъвийрин иви чIурзава.

Ефимова ччуру ттвана. Ам са геренда, мукьва кьит хьайи, амма къе къецеллай аяз катарна дередиз гьахьнавай ракъиник экъечIна, адан чими нурар ччина аваз айвандаллай чарпайдал ацукьна. Докторди, Къазимегьамедаз кхьена кIани чарчин метлеб рикIел гъана: «... Ви тIалабунар вири кьиле тухвана. Чна мад са кIеретI солдатар къеледай ахкъудна, кIвалериз рахкурнава. Солдатринни Ахцегьрин жемятдин алакъаяр къвердавай хъсан жезва... Чи гадаяр вири саламат я. Чна сабурсузвилелди цIийи хабарар, метлеблу юзунар гуьзлемишзава... » И метлебдин чар кхьин къарардиз къачуна, доктор къарагъзавайла, инал сад садалай вилик аIкатиз, чукурна хьиз, Алванан гадани руш атана.

— Антон халу, ччан халу! — лагьана турп хьиз, ацIай, лащу якIарин гуьзел гадади. Ада чеб атана акурла, цуквал ацукьна, къужах ахъайна акъвазаи доктордин гардан кьуна, адан хъуыкъвез теменар гана. ?

— Ччан Вадим! Масан бала! — доктордини гада дин кьакьан, экуь пелез теменар гана.

Гададиз Ефимован къужахдай эвичIиз кIанзавачир, амма атана акакьнавай гуьзел, при вилер авай гъвечIи руша кьал «ъачуна:

Зи нубат! Зи нубат! — Руша вичин стхадин лацу кIурт кьуна ялна. Ам докторди ччилел эцигна. Руш гадар хьана доктордин къулахда гьатна.

Пуд темен! Пуд темен! Сад иниз! Сад иниз! Садни иниз! — Руша кумазкумаз Ефимован пелез, хъуькъвез, ахпа кIуфуз теменар гана. Руш къужахдай эвичIнач. Докторди ам къуьнел хкажна. Аялар хъсан. алукIна, гатфарин щуьквер хьиз, безетмиш я. Абурухъ садалай сад вилик акатиз ахъайдай суьгьбетар ава. Амма и арада «ьведни кисна: к I уф ал баIХтаварвилин хъвер алаз, айвандал диде Алван, буба Жават атана. Докторди рак ахъайна, чIехибуруз кIвализ фида. й рехъ къалурна.

Ччан Якъут, ччан Якъут! — докторди рушан пелез, теменар гана, ам тахтунал эцигна.

— Чун къе, стха, фад атана, — лагьана Алвана вилик ювай багълама столдал эцигна. Геж хьайила, стха, вун кIваляй гьатзавач...

Хъсан хьана, Алван вах! Зун шад я, шад я! ШартI ихьтинди я: куьн няналди чи кIвале амукьда. Зунни гьич санизни фидач!

Лап хъсан! — Алвана жаваб гана.

— Зунни рази я! — Жаватани шадвилер авуна. Бакудай сифте хтайла, Жаватаз алишверишдал

машгъул хьун кIан хьана. Вучиз лагьайтIа Ахцегьа алишверишчивилин пашедиз еке къимет гузва. Ахцегьри алишвериш «(Квапийрин аллагь» яз гьисабнава. Ччилик тIимил кьван пай квай Жаватаз гьа идалай маса кеспи акунач. Туымвен кирида кьуна. Ингье, Жават затIар къачуз маоа гунал машгъул хьана. Варцар алатна. Хийир гуьзлемишзавай Жаватаз зарар жез хьана. Гъил ачух рабочий итимдиз, чарасуз затI къачуз вичин кьилив атанвай лежбер, гъуьрчехъан, рабочий акуна. Къара «епекар гъилерай гъилериз вигьиз, рикIер дар хьанвай зегьметчийрал алай гуж акурла,

Жаватавай абур садни элкъуьриз хьанач. Багьа къачунвай затIар, муьштериди вичи эцитай къиметдай гана. Эхир Жаватлтуьквен кIеви авуниз маж< бур хьана. Доктордин меслятдиз килигна, ам са дерзичидин шакIуртвкле акъиазна, вичиз и кеспи чирна, исятда хуьре тIварнвая авай дерзичи устI ар я.

Жават Ахцегьрин виликкьилик квай рабочийринни лежберрин ччандилай гъил къачуна пачагьдин аксина жен г чIугвазвай революционеррин арада авай хатасуз са муьгъвни я. И кардал ада еке уьзуьагъвал ийизва. Революционерри парчадин юкьва аваз халкьдин арада чукIурна кIани прокламацияр Жаватан туьквенда тазва. Абур ихтибарлу, кIелкхьин чидай итимрив вугузва, абуруни коммунистический идеяяр квай чарар къеледа, яргъал дагълара чукIурзаиза.

Къе Жаватан хзанди,. адет зцигнавайвал Ефимова н кIвале " югъ акъудда. Ихьтин югъ, дактордин ял ягъизвай гьяддин югъ я.

— ТIач, Антон стал! Ви дуст а тана! — Алвана багъламадикай кузвай къажгъан хкудна, ам Абдулжелилав вугана. — Имни ваз кIени атирлу ттум... — Алвана ругунвай кьурай гьерен ттумунии патар къалара эцигна. Имни зи гъилин дуьдгъвер.

Сад хьанвай хзандин и межлис 1917 лагьай йисан мдртдин сифте йикъара кьиле фена.

Ефимова: «Гьажимурад а. къатнач, ана тьикI хьанатIа? » — лугьуз фикир пйизвай арада, Кваса атана. Ада, ччанда еке шадвал аваз виридаз икрам авуна, лагьана:

Стааяр! Алван свае! Куь кIуфарилай хъуьруьн, рикIерай уьмуьрдин нур жими тахьур. ай! Куьн бахтлу хьурай! Зав са хабар гва, квекай чуьнуьхдай затI за; хъ авач, я жедач.. Жумла ж. агьан шагьид я! Ахцегьиз Къазкмегьамед хтанва лугьуз хуьре хабар ава. Ада хуьре яшинда ван тахьай хьтин, вири уьмуьрда вич хьтин эрзиман мурад тир гзаф шад хабар дагъ ларик акакьарнава...

Ам вуч хабIар я, Гьажимурад стха?! — Жават кIвачел акьалтна, ам Квасадин мукьув атана, цуквал ацукьна, вилер алахьна яб гуз акъвазна.

Заз Антон стхади гаф вугурай.

Ваз вуч гаф вугун кIанзава, Гьажи? — Ефимо в а хабар кьуна.

Вун чи хуьряй хъфидач лагьана гаф це!

Зун Ахщегьай рекьидалдини хъфидачI Им за ваз, Гьажи, мад са сеферда хълагьин...

Николай пачагь тахтунилай гадаруртIани хъфи дач?

— Эхь, Николай барбатI хьайитIани хъфидач. Гьажимурада Ефимов къужахламишна, уьмуьрда

сифте яз вичин вилераллай шадвилин накъвар дустариз къ ал урна.

Пачагь тахтунилай гадарнава, доктор!.. Ам же гьеннемдиз гадар авурай, амма вун; хъфимир гьа!.. Зун халкьди мад ви кьилив ракъурнавай векил я, чна, жемятди ваз дуллухни гуда, ччанрикIни лугьуда, док тор! Хъфимир гьа...

Башуьсте, Гьажи стха!

АкI хьайила, чна са гъвечIи дем кьиле тухуда. —. Гьажимурада пуд къапуна чехир цана. — Пачагьдин кIурар цавал хьунин гьезретдай! Гьурррррр! — кIевиз гьарайна Гьажимурада тадиз сивел «апаш эциг хъуву на, ам ракIара кьил ттуна гьар патахъ килигна.

. —> Властьгьидан гъиле ава, Гьажи! — докторди Кваса ахтармцшун мурад яз хабар кьуна.

— Ам гила вун а округдин начальникдивай чир ая! — Гьажимурад катна хъфизIвайла, докторди акъва зарна.

. — И хабар халкьдин сивера Iгьатнава?

— Эхь, вири хуьре эзберзава, амма кичIела винел акъудзавач, киснава...

— Гьахъ хабар я. Серее хьана!

Ви зар алай квакьан чинер гьайиф, доктор... Вуна абур чуьнуьхни авунач.

Хъсан хьана, Гьажи, хъсан хьана. За абур къуь нерал алаз халкьдиз къалур тавунани хъсан хьана. Абур чна къе, дуаанханадиз гадар хъийида...

Ваъ, ваъ, амукьрай, доктор. Чна абур пагьли вандин кIаник къугъунардай квасадиз гуда. Ада чаз са гьамбар къаравилияр ийида.

Ефимоваз пачагь тахтунилай гадаруяикай са шумуд югъ инлай вилик хабар авай. Адаз округдин начальникди гзаф чинеба хабар яз малумнай. Са вад югъ алатна жеди, къеледа авай солдатар кIеретIкIеретI фургъунар, яракьар, дяведин суьрсетар гваз ракьун рехъ галайвал хъфена. Абурухъ галаз вири офи

21*

церарни хъфена. Къеледа анжах пудкъад солдатни, са офицер, кьуьзуь кешиш амукьна.

И йикъара Ахцегьа кимерал, чайгаанайра, межлисра инсанрив «сирлу хабар» гва. Вирини кушкушдал рахазва. Кесиб куьсуьбри: рабочийри, лежберри, устIарри эхтилат ийидайла члин ччинрай умудлувал, уьзуьагъвал, шадвал малумарзава. Амма девлетлуяр перишан я. Абур ясди кьуна ийидайдини тийидайди чин тийиз серсер хьанва. Девлетлу алишверишчийри чпин туьквенар хейлин йикъара ахъайнач. Абурукай, гьеле са шумуд кас округдин начальникдии кьилив фена. Чпин япарихъ галукьзавай агъур ванер дуьзгуьнбур яни, тушки хабар кьуниз абур мажбур авуна. Пачагьдин векил алишверишчийри гайи хаюарди къарсурна: Ада: «Са ккуьнихъни инанмиш жемир! » — лагьана зурни гьайбат ччанда аваз жаваб гана, дарих хьанвай девлетлуяр «жемят киаарун герек я! » лугьудай фикирар гваз хуьруьз рахкурна.

Пуд югъ Ахцегьа хьана, Къазимегьамед Бакудиз хъфена. Ада округда авай коммунистар вилик акъвазнавай везифайрин гъавурдик кутуна.

— Власть исятда, дустар, — ЛIагьана Къазимегьамеда Гьажимурадан чайханада, вичиз чин тийидай кас амачир са а рада, — буржуазиядин гъиле ава. Чи партияди, рабочийри, лежберри власть чпин гъиле — пролетариатдин гъиле къахчунин везифа эцигнава. Куьне, гьар са гокъуз куь женгчивал артух ая! Вахтунин гьукуматдин сережемар ина чIур ая, адав халкьдив гумай гьайванар къакъудиз тамир. Налогар гун тавурай. Югъдини йифдини халкь чи: коммунистрин идеяйрин гъавурда ттур, — ам чи патав атун, куь зурба гьунарлувал жеда. Къеледа амай солдатар саки вири лежберарни рабочияр я. Абур вири чи революциядин терефдарар я. Абурухъ галаз алаъа мягькем ая. Де куьн сагърай! Зун мад сефер иниз вири власть рабочийринни лежберрин гъиле гьатайла хкведа! АкI жедайдахъ зун ша. ксуз инанмиш я!

Къазимегьамед и сефердани дагъларай яна Бакудиз хъфена.

Гатфар акъатна. Гьеле Ахцегьрин жемятдивай: пачагь тахтунай вегьенва, лугьудай келимаяр ачухдиз сивяй акъудиз хьанвач.

Ахцегьрин коммунистри: Гъасманов Алимирзеди, Магыарамов Нисреда, Гьажиев Къазимегьамеда ва масабуру хуьруьн жемятдин арада кIвалах тухвана, къеледа амай солдатрихъ галаз гуьруьшмиш хьун, ахпа санал пачагь тахтунай вигьинин шадвилер авун тешкилна.

Февралдилай июлдал кьван, и варцара Ахцегьа далдамдинни зуьрнедин ван акъудун гза> ф хаталу тир. Гьи васди зуьрнеярни далдам алай мехъер, межлис авунайтIа, а касни устIарар Николаян яс чIугвазвай къазахри, хажалатди пехъи авунвай пачагьдин лукГари — реакционерри яна рекьидай.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 19 202122 23 24 Следующая ⇒