НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 11 страница

ХХХIкьил МЕХЪЕР.

Югь1 няни хьана. Исятда хуьруьн юкьвайтIуз икьн хьанвай хьтин: къайи, экв гваз элциф зулун яд гваз физвай вацIун ван квахьна. Ам гьар патай: дагъларай, багъларай, базардай., мигьидай хтанвай инсанрин рахунри, хъуьруьнрй, шеххвали, малкъарадин, кицIерин, кЬвалин къушарин (гьарайIвурIгъайди, арабайрин ванери басмишпа. Инсанар дар куьчейра аруш хьаиа.

И няииз Жаватан кIвалик хейлин инсанар ква. Ина кьил некягьиз атанвай фекьи Фалз, шагьидвал авуна кIани, кукIвар хура ттуна агъайнидиз ацукьнавай кьве муьруьд, гададин патай векил яз Гьажимурад, рушан векил Абдулжелил ава. Итимар, къавук квай кIарасар гзаф йисара гумади чIулав авунвай, са пата бухарадин къеце хьумурдикай кьунвай къул кузвай, бубайрин еке кIвале ацукьнава. КIвачерик жуьрбажуьр чешнейрин куьгьне кьве гам ава. Мугьманар вири гамунин ччинар алай хъуьтуьл назбаличрал ацукьнава. Ибурун са пай къуншийривай лигемвиле гъанвайбур я. КIвалин са кьиле месер алай тахт, муькуь пата куьгьне сандух акъвазнава. Са цла «кьамарин» нехишар алай парчадин перде ава. Мад и кIвале затIни авач. Амма инай цинни лацу чепедин ниэр къвезва. Им — кIвал хъсан михьиди хьунин лишан я.

Мугьманри са гъвечIц вахтунда эхтилатар авуна. Инсанри, гзаф вахтара, чпин эхтилатар йисан мублагьвилелай, я адан мишакъатвилелай, къецеллай гьавайрилай башламишда.

Къецеллайди зул туш, кьуьд я, — лаьанафекни Фалза векъи ванцелди суьгьбет башламишна, теспя гьар юзурна, дамах гваз кьил хкажна: яруни къумрал рангар къаришугъ еке ва куьк ччинив цIарцIар гуз туна, ам къаидахра чуынуых хьанвай, гьуьлуьн жицIия буруз ухшамиш тир вилерай килигна.

Бубайри гьеле, деть заманайрилай инихъ, — Гьа жимурад фекьидин эIхтилатдик зкечIна, — гатфар алу кьайла — гад атанва, гад алукьайла зул атана, зул алукьайлани—(кьуьд атана лугьузва... Акьуллу бубай риз регьметар хьуй! Им, алатайди гьисаба амач, вилик квайдаз килиг, саймаз жемир: вахтар амаз вилик квайди лайихлудаказ рекье хутаз алахъ. — лагьай чIал я...

Фекьи Фалзаз Гьажимурадан эхтилатдикай гьяз атанач, ада чIулав атIласдикай цванвай цIийи валчагъдин хивел алай кьве чапрас ахъайна, тIаб хьтин яцIу гардандив къулайвал вугана хьиз гьарайна:

— Афтафа Iгъва: ш! йиф физва!..

«Дагъвиди къафун ттуна цел ацIурдайвал, — фикирна Гьажимурада, — исятда фекьиди вичин руфунни муьфте гьатай тIуьнар ттуна ацIурда, ахпа къеневайди эхиз тежез, Куьре пата, къавараллай са варданаг хьиз хьана, месел аладар жез, къарагъиз йиф акъуда... И ксарин нефсин къанихвал нахадихъни жедач... »

Цяй ацIанвай афтафа гъана, ам кIаник летен кутуна кIвалин юкьвал эцигна.

Бисмиллагьи рагьманал регьим! — фекьиди са дуья кIелна. — Рушан векил авани?

Ава, фекьи. —Абдулжелил вилик атана.

Гададин векил? — фекьиди мад хабар кьуна.

Ава. — Гыажимурадни ©илик атана.

Аллааллагь! Аллааллагь! Кьве патан векилар ни К/ьашкъадин итимар я хьи?!

—Мягьтел жемир, фекьи, чун Къашкъадин итимар я, — лагьана Гьажимурада. — Жумла жагьан шагьид я! Мехъерни чи рушанни гададинди я! Къашкъа абурун стха я!

Аллааллагь! Хашпересдикай мусурманриз стха жедани, мунафикь Кваса?! Уьмуьр сивин пад квачиз акъатзавай фасикь!..

Фалз. Вуна зи сив ахъайзава... Жумла жагьан шаIгьид жвда! За вун... Де жуван адет кьиле твах!.. Зун вал дуьшуьш жеда, икI ваъ... Им кеф я хьи...

Фалз чапрасчапрас Гьажимурадаз килигна, ахпа ада кьил юзурна.

Аллагьдин эмир — жебир я: квев гададинни ру шан мецелай векилвал гвани?

Гва, гва. —Векилри жаваб гана.

Де гъилер ягъ.

Векилри афтафадин винел гъилер кьуна, абур фекьиди дуьзарна: гададин векилдин чIехи тIуб, рушан векилдин чIехи тупIун винел эцигна.

— Вуна, вун векил авунвай Къарибан руш Алван, Севзиханан хва Жаватаз гузвани?

— Гузва!

— Вуна, вун векил авунвай Севзиханан хва Жаватаз, Къарибан руш Алван къачузвани?

— Ава!

—Куь арада авай шартIар вилик вегь.

— Жумла жагьан шагьид я! Гадади рушан некягь да Мигьидаллай ник твазва. — Гьажимурад уьткемви лелди рахана. — Рушан некягьда Жавата вичин ччанни твазва!

— Зун— рушан векил рази я. Мад кIаниди такIанди авач. Чи мурад гадали руш цIийи кIвал, шад югъ туыкIуьрна бахтлу хьун я! — Абдулжелила гададин векил Гьажямурадан, тьелени, кьунмай гъил юзурна.

— Мубарак! Мубарак! Хийир акурай!.. — Фекьиди некятьдин чар кхьена куьтягьна, адал векилрив тупIар илисиз туна, гъвечIи са киседай вичин тIвар алай му гьур акъудна, ам чарчин кIанел гьалчна. Шагьидар яз атанвай муьруьдрини чпин тIварар алай кишпирдин мугьурар чарчел алкIурна. И арада фекьидин гъилиз, тIунутI кьван авай гимишдин манат вегьена. Муьруьд рин вилер манатдихъ галаз фекьидин жибиндиз аватна.

Вилик щурпани аш атана. Гьажимурад гьахъ хьана. Фекьини кьве муьруьд фурай акъуднавай гишин къабанар хьиз, гъилер къакъажна гзаф уьзагъвилелди хуьрек нез эгечIна.

Абдулжелила тIимил тIуьна, Гьажимурад са тIур шурпани хъвана, кьве тIурунавай аш сивиз вегьена акъвазна.

Тух итим суфрадихъ ат, ун, ахпа затIни тIуьн гавуна къерех хьун гунагь кар я. —Фекьиди пIузарри тай алахьзавай чIем капашдал михьна, сивиз къвезвай спелрилай тупIар чIугуна. — Мехъер кГвализ фу тIуьна къведани мегер?!

Заз, фекьи, куьн пуд акурла кичIе хьана, ингье, кьулухъ хьанва. — Гьажимурад ччина хъел аваз рахана.

Чахъай вучиз кичIе жеда?! —фекьиди вилер экъисна.

Заз куьне зунни нез кичIе хьана... Квел алай каш вуч я эхир?! — Гьажимурад мад рикIивай рахана.

Фекьиди мад вилер экъисна, амма кисна, къвалари чIакьракьар ийидалди тIуьна, винелай чаярни хъвана, са геренда гъилер давал кьуна, пIузарар юзурна — дуья кIелнатIани чидач, пудни экъечIна хъфена.

Абдулжелилни Гьажимурад садсадаз килигна, ахпа абуру руфунар метIерал вегьена, спелра дуьгуьдин тварар акIанмаз экъечIна хъфей ругьанийрал тух жедалди хъуьруьнарна.

— За, а залумдин рухвайриз кар кьада лагьана затIни тIуьнач, — лагьапа Гьажимурада, араара хъуьрез эхтилат башламишна. — За, «абур заз килигна, регъуь хьана акъвазда жеди» — лагьана фикирнай. Амма инлай хъфей пуд къузгъун гьаядин, абурдин, регъуьвилин зерре амачир, туьремаяр я! Абуру вучна?! Синидал аламай тварарни кIватIна хъфена!.. Куьн къе йифиз пудни пад хьуй!..

Гье-гьей! Дуьнья я ман... чунни гьа ина ава, гьа къузгъунарни... — Абдулжелил фикирлу яз рахана. — Вуна абуруз, Кваса, хуьрекар руфуниз ваъ, гардан дихъ вегьей хьиз авуна, бубад хва.

Къашкъадилай фитне авур Фалз, гьеле зи ху рук акатнавач, Абдулжелил стха. За адан пас алай чъипи сарар вири тегввай акъудда!

КIвализ, кIуфал мили хъуьруьн алаз Жават атана. Дм къе бахтунин шивцел ала. Адав шадвили кьарай кьадай аман вугузвач.

— Стхад хва! Инал ша! Жумла жагьан шагьид я! Ла ви патахъай векилвал авуна. Дагъларин хаму жей ран хьтин яр руш эбеди яз ваз дуст авуна!

Зун, Гьажимурад халу, рекьидалди ваз буржлу кас, вун рикIе хуьдай велед я! —Жавата Гьажимурад, ахпа Абдулжелил къужахламишна, вилериз бахтлуви лин накъвар гъана.

Динмездиндирмез! Чаз тIуьнхъун гьваша! Чун къузгъунар алай лешинал дуыиуып хьана, абуру та рашна... чаз, бейниван картариз амукьайди тварарни цIаран ятар я...

Исятда! —Жават къецел экъечIдайла, иниз Ефи мов атана.

— Вахтунда атана, стха! — Гьажимурада къарагъна, доктордиз вичин кьилив квве назбалича садсадал эцигна, чка туькIуьрна.

Геждалди Жаватан кIвале хайи стхайрин муьгьуьббат рикIера аваз Ефимов, Гьажимурад, Абдулжелил, Жават ацукьна. Абуру мехъерин вири тадаракар инал ахтармишна: кимиди, кIанзавайди, эвердайбур чирна.

Йифиз Каспияди Самурдин дере ацIурна хьиз, дагълар галайвал агъур ппар гвай, рагъул циф ракъурна. Ада кьежай ценер дагъларал чIугуна, вичяй дереяр, кIамар ацIурна, ам цавуз хкаж хьана. Ингье, бубайрилай амай накьвадин къвзнерив куьлуь Марфади ван кутуна. Ам еа геренда паргар къвана хьиз, акъвазна. Хейлин йикъара, Азербайжандин чуьллерай атана, Салаватдин дере кьатIна, Ахцегьрин чIурал тару пехъивал авуна. Ада кьерерай, дагъларин кьуру в а кьецIил хурарай, ратарайни куьчейрай руг къарагъарна, вацI физвайвал агъадал гваз катна. Пакамахъ хуьруьн куьчейра руг амачиз акур Ефимова Абдулжелилаз лагьана:

— Им хъсан кар хьана! Жават бахтлу кас я! Адан свае, азиз Алван фидай рекьер марфади чуьхвена...

Абдулжелил, ччина язух чIугвазвай къалабулух аваз вичиз килигзайайди акуна, Ефимова кьил чуьнуьхна. Ам тайин тушир рекьи къецел акъудна, ингье, физва... Гьиниз? Чидач. Им гьяддин югъ тир. Гьеле, цавал кьатI хьанвай, амма такьатдиз гужлу цифер алама.

Ефимов Акьарин мягьледа авай бубайрин вирин къерехдал акъвазна. Ччинал нагъвар, пешер алайтIани, вирив дамах гва. Са геренда ратIар, югар гатунал машгъул лежберриз килигна, ам мигьидиз яд тухузвай. архунихъ галаз фенвай жигъирда гьатна. Инай доктор

гьар юкъуз кIвалахал физ элкъвезва: исятда гьиниз физва?! Адетдин югъ тиртIа, Ефимова и жигъирдал хкаж хьана, хилер ччилел кьван яргъи авунвай «Ширван пIинидин» ярни лаз алай зулун пешерал гъил вигьидай. ТIимил а патал, къубудин рувар храна акъвазнавай, яруни хъипи жикГийрал, вакIан кIерийрал вил вигьидай, яргъи никIе» дяведин майдандал чкIанвай пагьливанар хьиз акъвазнавай къудратлу верхьерин, зериф гар галукьайлани чарчардин ван къачузвай хилеризни кукIвариз килигдаи. Ам ччан алай затI кIвач> ик аиатиз кичIела, къацу гуьгдикай къерех галайжигъирдиз килигдаи... Ада архунай агъадал катзавай, ччилел ччан гъизвай баркаван циз ччин ачухдай, адал пехилвал ийидай... Амма абур Ефимоваз акунач. Араара адаз гьар пад чурчулри, бевери, зкьребрини иланри кьунвай баябанар хьиз акуна. Ам уьмуьрди эхир нефесдал гъана, дустариз р. икIе амай кьве келима кхьиз гьазур я... Ингье, доктордин фикирди инал бирдан мез юзурна:

— Ваз кIанивал хьанач, Антон... Душмандиз кIанивални хьанач... Амма инсандиз — зи стхадиз кIанивал хьана! Вуна вучиз вун рекьизва?! Бес ви уымуьр тек вун патал яни? Ваъ, ваъ! Адахъ гзаф, гзаф ажизнавайбурун, завалламишнавайбурун пай ква! Вун и къубуда авай яд хьиз, ччилел ччан гъиз алад!..

Аквазакваз Ефимован ччини экв авуна, ам милиз хъуьрена, ингье, «ярIгъарин» яргъал рекьяй хувруз хтана, стхадин хийирдик экечIна.

Мехъерик гзаф инсанар атана. Нисинрилай башламишна, Хъуьлуьдай тир Ярмета вичин зуьрнедин аваз атIанач.

Мехъерин кьил кьунвай Гьажимурада къе виш къаравили авуна. Шурпани аш тIуьна кIваляй эвичIай кьван инсанар гьич садни хъфенач. Абуруз виридаз магьир устIаррин гьунарриз, Квасадин къаравилийриз яб гуз кIанзва. Гада майдандиз атана, ам акурла рушни атана. Ингье, рушани гадади кьуьлерзава, абур вилерин кIаникай садсадан ччиниз, кIвачериз килкгзава, рангунин гуьлуьтар алай рушан кIвачер гару гваз физвай цIун кIусар хьиз аквазва. Хилера, хуруда авай безекри цIарцIар гузва, гьабурни къугъвазва. Гадайринни рушарин кIеретIар кьилди ацукьнава я кьилди хьана абур кIвачелла. Гагь санлай, гагь масанлай сада

садан гардандихъ гъил вегьена, япал кIуф эцигна, вилер кьуьлзавайбурал алаз, рушари, гадайри са вуч ятIани сиринин дустариз лугьузва. Им кIениди хкягъдай майдан я эхир! Гуьзел са руша, къумрал, кьакьан буйдин, хъуьрез рахазвай гададилай вичин кадранбуруз ухшар авай вилер алудзавач. Ингье, нубат гьа и къумрал гададинди хьана. Ам майдандиз атун кумаз, рушарин кIеретIар кьве патахъ пайна хьиз, а гада вилерал. ди незвай руш кьуьлуьник экечIна. КЛеретIра мад кIуфар япарал фена: и кьведан тIварунихъ кушкушар авуна. Гьажимурада гъил хкажна, зуьрнечияр акъвазна. Ада рушарин са дестедиз эверна. Куркурар, ири пиришар квай екееке тафтар гваз вад руш майдандиз эвичIна. Абуру тафтарив ван гутуна, ахпа абур инсанар галачир патахъ, вирида саце гьатна гуьзел ванцелди мани лагьана:

Михьи я рикI живедилай Шалбуз даIгъдин кьилел алай. Муьгьуьббат заз багъишнавай Рази я зун, гада, валай!..

Лекь цавара элкъвезва, Гъуьрч гьатзавач бейнивандиз. Гъурбатда хьун уьмуьр туш, яр, Хутун кIанда вун ватандиз!..

Югъ няни жезва. Мехъерин ччам рушан кIвалихь юзайла, Ахцегь вацIун кьил туькIуьрзавай дагьларал хъивегьнавай ракъини дере ишигълаван авуна. Итимрин дестедин кьиле зуьрнечияр, ашукь Абдуллагь, Ефимов, Илас, Гьасман, Берали, Абдулжелил, мехъерал эвернавай Салман ава. Абурун гуьгъуьна еке десте жегьилар, абурун далудал тафтар гвай вад руш кьиле авай, яруцIару парталар алай рушаринни сусарин кьве десте ала. Виридалай вилик чIулав нугъай бармак патал эцигна, спелриз звар гузнгуз Гьажимурад акъвазнава. Мехъерин итимар хуьруьн куьче ацIурна, явашяваш физва. Гьажимурадаз, инр> а адет хьанвайвал, зуьрнечлйрин ванерни рушарин манийрин аIвазар какадарна, кьил акъат тийидай марика пваз, мехъерин итимар, къирмаж гвай ажугълу чубанди катарзавай хпен суьруь хьиз кьиле финиф туькIуьрна.

Ингье, исятда зуьрнечийри рекьин гьава язава. Гьажимурада гъил хкажнамаз зуьрнечиярни далдам кисна. Тамадади рушариз ишара авуна. Тафтари ван къачуна, ахпа гуьзел мани хуьруьн куьчедиз эчIир хьана; Тафтар гвай вад руша кьил кутурла, кьулухъ галай кьве десте рушари, нубатнубатдал вад рушан мани тикрар ийизва. На хиялда, и гуьзел манидин къудратлу лепейри куьчедин гагь и кьил, гагьни а кьил язава. Мани акъвазай арада тафтари, рушари ашкъилудаз язавай капари гурвал къачузва. Са пуд виш кам фена, Гьажимурада гъил хкажна, рушар кисна. И легьзеда ашукь Абдуллагьа вичин седефрини къашари, панжукЬ ри безетмишнавай еке чуьнгуьр хуруз чIугуна, .. адай гур ва ширин ванер акъудна. Зуьрнечи Яреметакай ашукьдиз балабанчи хьана. Мехъерин итимар хуьруьн юкьва авай гъвечIи са майдандал акъваз хьана. Ина ашукь Абдуллагь, мехъерин итимрихъ элкъвена гуьзел ванцелди рикI ашкъи гьавалу ийидай чIалар лагьана:

И дуьньядиз атана зун РикЬикай пай гваз хайидан. Муьгьуьббатдив ацIанва зун РикI рикIева зи кIанидан!

КIаниди я зи муьгьуьббат: Зи уьмуьрдин экв умуд КIанид тахьун я мусибат: Жегьилзамаз жеда набуд...

Гьижрандив рижI атIуз тамир КIанидаз ви рехъ це рикIин. Такабур кьил виниз кьамир Къалурна тур кIвалин рекIин...

Жемятди гурлу капар яна. Тамададин ишарадиз килигна, зуьрнечийри и майдандал кьуьлердай гьаваяр яна, кьве гададини кьве руша кьуьлна, мехъерин итимар рекье гьатна. Гьа икI, руша« кIвализ аIгакыдалди зуьрнеяр, рушарин манияр, ашукь, нубатрал майдандиз экъечIиз хьана.

Са легьзеда Гьажимурад Ефимовав агатна, адаз са вуч ятIани лагьана. Докторди мили хъверна, разивал къалурна хьиз, кьил юзурна.

Панагьап лЙIвандин кIаник атайла, Гьажимурада зуьрпонр аюл»азарна, майдан руш арии ихтиярда ттуна. ЛГ> уру пиал, гьич инра ван тахьай гьавадал мани хкажна:

Урус руша саймиш тавур Ина ава кьуьзуь Панагь...

Я леле! Я леле! Лезги руша ам кьабулнач Вахар, рушар, гьахъ я, валлагь!

Я леле! Я леле! Баябан я адан уьмуьр Кьуьзуь субай перишан я.

Я леле! Я леле! Гьич са рушни физ тахьурай Туькьуьл, атъу ам явшан я...

Я леле! Я леле!

Рушари, ахпа гадайри дагъ ацахьай ванцел хъуьруьнарна, вири айвандал мягьтел яз акъвазнавай Панагьаз килигна. Юрист манидик вичин тIвар кьуни, «кьуьзуь, субай» лугьудай гафари бегьем дели авуна. Межлисдин итвмар хъуьрезхъуьрез вичиз килигиз акурла, Панагь иличдай чиркин яд авай легевдихъ къекъвена. Гьажимурадаз кьуьзуь субайдин фикир чир хьана, гадайриз ишара авуна. Абуру вирида саце гьатна са легьзеда къати уьфтер яна, къив гана. Тамада Гьажимурад гурарин кьилел атана акурла, Панагьа чиркин ятар авай леген ччилел эцигна, Квасадал гьужум авуна, адан хуру кьуна.

— Вири ви угърашвилер я! За ви ччан акъудда, дьявол!..

— Ахъа я, алчах! — Гьажимурада шушьунна вич Панагьан гъиляй акъудна, гапурдал гъил вегьена.

— Квахь! Квахь! —Панагь рак кIеви авуна кIвализ катна.

Мехъерин итимар рушан варцихъ атайла, къази Гьарус ччандик цIай мваз, абадин ценер гарув вугана чуIкурна хьиз, Панагьан кьилив атана.

— Аллагьди лянетламишаи кас! Руш низ тухузва, низ тухузва?! — къазиди вичин ракьун ван, дегь зама надин къаридин ванциз элкъуьрна, векъидаказ гьарай на, вилер экъисна, сивел кIвенкI гъана, ада жаваб гуьзлемишна, амма Панагьай ван акъатнач. — Зун вав я, иблис, вав я! Вун лал хьанвани?!

— Мехъер нинди ятIа... заз чидач... — ж ава б гана Панагьа умудсуз касдиз хае,. > ван акъудна, кьил хурал куьрсна. —Къашкъа... адан итимар кьиле акъвазнавай...

— Руш Къашкъадиз тухузвайди ятIа, , зи зхирзаман атана... Вуна бармак алукIна вучда, мунафикь! Квахь зи вилержай, IмваIХь! Аллагьдин душман!..

Къази ругьанийрин ажугъ къарагъариз мягьлейриз фидайла, адаз Къарибан руш Алван низ тухузватIа чир хьаяа. Къазидин хъиле ял ттунвай хурни руфун элекьна. Ада вичин хинеди яру авунвай чурудилай гъил чIугуна хьиз лагьана:

— Ваз шукур, шукур, я расулаллагь! Вун я, ви лукIар мусибатдин завалрикай хуьзвайди! Вун я диндин михьивал хуьэвайди, вун я! Вун я!

Къази вичин кIвализ хъфидай рекье гьатна. «Чи руш урусдиз тахьуй, — лагьана Гьарусан фикирди, — вакIаз хьурай... »

Панагьани куьчедай физвай, рушан тIвар кьаз ракъурай, вичиз виликан уьлчуь хьайи итимдивай мехъерин хабар чирна. Исятда юрист, ийидайдини тийидайди чиз амачиз, къазидивай «тадиз мехъерда» лагьана къачунвай пулунихъ чехир къачуна, ам хъунал машгъул я. «Белки хъвайила, фикир хци жен, гъамгъуса алатин» — лугьуз Панагь кIвале кIеви хьана.

Рушан къапудал сифте гадайрини рушари кьуьлерна, ахпа, къе адет кутунвайвал, рушари манияр лагьана. Свае, хуьруьз цIийиз гъанвай фаэтонда акьадарна, Гьажимурада ашукь Абдуллагьаз ишара авуна. Ада, гагь фаэтюндихъ гагьни Алван хайи кIвалихъ элIкъвезэлкъвез гур ванцелди лагьана:

Авадан хьуй, азиз бала, Вун хайи кIвал, физвай кIвал! Вахъ муыъуьббат—уьмуьр гала Гьам дуьньядин я мал жамал!

Гьавд дуьньядин я мал жамал...

Мехъерин итимар Жаватан кIвалихъ элкъвена. Абур явашяваш, амма герек атай чкайрал «ьуьлер

ийиз, манияр ятъизягъиз наврузбеган рекIинихъ хтана.

Свае фаэтондай авудна. Ам гъиликай кьуна Жаватан варцихъ тухузвай арада, цIийи свасал гъуьр, ширнияр къвана. Аялрин алтIушунар хьана, абуру ширнияр кIватIна. Ингье, Алван кIанидан варцел гъана, адаз найибрикай сада лагьана:

КЛвачик квай чIем авай тIур хух! — кьуьнт эця на хьиз зур гана. Алвана кIвач, чIем авай кIарас тIу рунал илисна, ам хана. КукIвар хьайи тIуруна авай чIем рушари кIватIна, ам чпин цIвелеривай, чIарари вай гуьцIна... чIемин кIусар гьалтай рушарикай са шумуда лагьана:

Я аллагь! Алванан бахтуникай зазни пай це!

Бахтлудан экуьник зи лайни ива!

Зазни Алваназ хьиз, шад йикъар акурай!

— Я аллать! Зунни къе са игитдиз акурай! Ружари хъуьруьнарна, абурун са пай свае авай

кIIвализ атана, са пай хуьруьн «уьчейра чкIана.

Назбаличадал ацукьарай Алваван къужахда са гъвечIи эркек аял эцигна хьиз, Жаватан чIехи дидеди лагьана:

— Ччан свае! Я аллагь! Ваз ирид хвани хат хьтин руш хьуй!

А паталлай дишегьлийри гьарайна:

— Амин! Амин! Амин!

Гьа икI, ашукь алай гур мехъер куьтягь хьана. Ада чеб чпиз кIанзавай квве жегьил агудна. Вир. и шад я: «Хъсан кутугай рушни гада садсадаз кьиомет хьана... бахтлу жсар я» — лугьузва. Амма и мехъери Панагьан рикIе ажугълувилин цIай хци авуна. Адаз виридалай гзаф Ефимован, ахпа Гьажимурадан хъел ава. «Руш Жаватаз тувкIуырурIбур тьабур я... » — лугьудай фикирар Панагьа вши сефер тикрар авуна.

IКЫIЛ

ПУДАН КЬИСАС

Доктор Ефимова хейлин йикъара вичин перишанвал, теспачзвал инсанриз къалур тийиз алахъна. Амма кIанивал хьанач. Адан перишанвал, вичвичик бегьем квачиз кIвалахар авун, фидайтефидай чкаяр чиз амукь тавун амбулаториядин къуллугъчийриз, гьеле, са гзаф азарлуйризни чир хьана. Ам ччинай усал, юзунриз яваш хьава аквазва. «Доктор, ви кефияр авачни, вун хъипи цал хьиз ава ман?! Вуна ахвар авур гьал туш, доктор... Вун галатнава... »— лугьуз фельдшерди, санитарди, азарлуйри Бфимоиакай вичиз дарманар авун, хъфена кIвале ял ягъун истемишна. Докторди: «Кефияр зи хъсан я, ам(ма галатнава... » — лугьуз жавабар гана, амма вичин руьгьдин дердибала, агьузар чуьнуьхна. «Хьайиди хьана, фикир хъувуна вучда... Заз элкъуьр хъийидай я Алван, яни адаз аваз хьайи зи къизгъин муьгьуьббат амач... »—лагьана докторди вичивич маса хийирдин фикиррик кутуна, са патахъ элячIиз алакъунар авуна. Амма гьар сеферда эверна гъайиди хьиз, фикирдин кьиле ччан алай Алван акъвазна.

И йикъара руьгь шад ийидай дуьшуьшар тахьанайтIа, доктор зарафатсуз, «тIадай чка авач... » — лугьуз дуьньядин экуьникай катна, кIвалин са пипГе ярх хьанвай азарлу яз жгъидай.

Гъилин канат дакIунвай расу чIарарин, лацу якIарин гада мад амбулаториядиз атана, вич диндирмишун гуьзлемишиз, жунаяр, памбагар, алатар авай гьяркьуь са шкафдин вилик табуреткадал ацукьна. К/ье вуч ятIани и гададин атIугъай, гьамиша гъазаблу ччин ачух тир. Гьеле, адан вили вилери араара фендигарвал къалуриз хъуьруьнарни ийизвай. ЧIуру иви кIватI хьана, ахпа ам ктIана иринламиш хьанвай капашди и гада шад ийизвачир.

Вагьид! — лагьана кабинетдиз доктор атана. Га дади бегьем хъверна, сивел сатъдиз амай капаш эциг на, вичиIвич са гужбаладал акъвазарайди Антоназ акуна.

Вуна вуч шадвилер ийизва?! — Ефимова хабар

кьуна.

Ийизиа, духтур... — ВатъиIдавай вич«вайвич куьз хъхьанач. Адак еке хъуьруьн акатна. Тух жедалди хъуьруьн. инал кутугнавачирди кьатIана, ам мад сивел капаш эцигна хьиз акъвазна.

Хъуьредай кар аватIа, чазни ахъа ая — лагьана фельдшер Бералиди, — ТахьайтIа види вуч «пупу пу... » я?!

Вагьида перемдин хел гуьцIна, вилераллаи накъвар михьна, хъуьруьн хуьз тежез, эхтилат башламишна:

— Доктор, за исятда зи гъилихъ вуч хьанатIа дуьз лугьуда...

Къуьлуьйрин мягьледин миокIин, медрес, ким вири саналла. Пакаман вахт я. Кимеллай зурба цIару къванцел итимар алтIушнава. Инал устадвилелди атайла, хуьре тIвареан авай кьве кас кишар къугъвазва. Са кIеретI итимар кисна хьиз, ибурун къугъуниз тамашзава. МискIиндин вилик квай къванерал къуьнерихъ кIуртар вегьена, хейлин итимар ацукьнава. Абуру цанрикай, тумарикай, чIурарикай суыъбетарзава. Куьчеда, гьелани, вацIал физ элкъвезвай дишегьлияр ава. Ина яд пакамахъ лап фад гъун адет я.

Девлетлу миресди ганвай, куьгьне, еке валчагъ алаз медресадин рекГинихъ Вагьид атана. Адан гъиле анжах кул ава. Са арадилай медресадин кьве пенжердайни рекIинай кIапIалкIапIал рут акъатна. Хуьруьн дар паруйрIай гьарайвургьай кьилеллаз гадаяр атана. Абур вири кимел атайла, кисна кьилер куьрсна хьиз, медресадиз гьахьна, жимел абурун еке мидя, «нсафсуз фекьи Фалз ала. Адаз вири: руг акъатзавай медресадин пенжерар, вичихъай кичIела лал хьайи гадаяр акуна.

Медреса цлар гьакIан ратъул чепедай асуннавай, яртъи кГвал я, Ччиле тахта, къава лампа авач. Къавукай паДнавай, еке кIарасрикай кьунвай, вахтарини гумади чIулав авунвай чукьванар аквазва. КГвалин юкьвал ярхъи, аскIан стол эцигнава. Адав кьилерни юкьвар тIапIаррал алкIурнавай яргъи тахтаяр эцигнава.

Медреса руквадай ацIанмаз, аниз фекьи Фалз атана. Ада вичин дакIунвай хьтин пIузаррал, юкь экъисай яргъи нерал яйлух кьуна, хъел квай деведин вилерай ам аялриз килигна. Вири гадаяр алай алайвал, сесван кумачиз кьурана, гьеле кIвачел акъвазнама.

— Вегьид! — Фекьиди зурлама гьарайна. — За ваз хуралай ая лагьайди гьи дуья тир?..

Вагьид вичин тIвар кьурла хабарсуз ягъайди хьиз кухуина. Са геренда кьил хура ттуна, Вагьида ял кьунвай ванцелди кIТчезнкичIез лагьана:

За аменту хуралай авуна кIанзавай, ф& кьи...

Де а дуья кIела!

Вагьида: «бисмиллагьи рагьмана регьим» са шумудрахъ тикрар авуна, амма «аменту дуья» адавай хуралай лугьуз хьанач.

— Вучиз чирнач?!

— Зун дидеди цIамарихъ ракъурна... ахпа за зи гъвечIи отха хвена... ам архуниз аватна... Дидеди зун гатана, фу ганач... йифиз кIвалени тунач...

Аялрик хъуьруьн акатзава, амма абуру чпичеб къене ял ттуна, са гужбаладал хуьзва.

Ина руг вучиз ттуна? — Фекьиди гъил галтадна, медресадин руквадай ацIанвай къене над къалурна.

Ччиле пара руг авай, фекьи...

Яд вучиз янач?

Яд ягъайла, палчух жезвай...

— Явашяваш шутканайтIа, и абурсузвал жедайни? — Зун геж хьана... Явашяваш шуткурла, гадаяр

къведалди ччил чиркин амукьдай...

— Инал ша! — Фалза тьарайна. — Икьван бегьем жавабар гайидан пай зав гва!

Вагьид кичIезкичIез фекьидин вилик атана.

— Яхъ гъил! — фекьиди сивел ягълух аламаз гьа райна.

Вегьидан ччанда кичIевилин зурзун гьатна, амма гадаяр вичел хъуьруьникай игьтият авуна, ам кьил натал кьуна акъвазна.

Вилик квайди инсан, аял тирди рикIелай алудай фекьиди инсафсуз жаллатIдин ажугълувилелдини гьевеслувилелди Ватьидан гъил цIуд сеферда кIерец кIарасдикай туькIуьрнавай яцIу, агъур линейкадал яна.

Вагьид ччанда эхиз тежедай тIал аваз, юлдашрим. ай регъуьла, кьеженвай вилера капаш ттуна

медресадай катна. Аялриз зурар гана, абур руг авай кIвале «тарсар кIелиз» ацукьарна ширин ччан хуьз чидай фекьиди вич пис гьавадикай яргъаз авуна, ам къецел экечIна, и юкъуз мад медресадизни хтанач.

Пакаман юкъуз Вагьидан капаш дакIунна гуьмбе хьиз акъвазнавайди акуна, аялдин буба Эмирбега ам Кьашкьадин кьилив ракъурна. И касди гьа и юкъуз Гьажимурадан чаиханада, ччанда ажугъ аваз, фекьи Фалзан инсафсузвиликай суьгьбет авуна.

— Кьисас къахчуна кIанда, Эмирбег! —лагьана Гьажимурада вичиз Бакуда чидай рабочи, яхун, юкьван буйдин, расу чIарарин итимдин валик чай эцитна, ам кушкушдал рахана, адаз мад са вуч ятIа лагьана.

Интье, фекьи Фалз вичин багъдин яд гьатна ацахьай цлаз килигиз, Яргъар тIвар алай, хуьруьн къуза патан дагъдин кIане авай михьидиз физва. Ам Акьарии мягьледин дамах тир зулуз яд цана бетьем анIурнавай вирив агакьайла, рикIи «тахътахъ»*ван къачунвай Вагьид Атакиши бубадин ратIран къерех кьунвай къванцин цлавай юзана. Фекьи, В. агьид акъвазнавай цлан къаншардиз къведалди вад кам амаз, гадади и йисуз инра гзаф авай хузарин мука, гъиле авай лаш къекъуьрна, абур ажугълу авуна хьиз, вич са патахъ катна. Хузар накьвадай ктад хьана, бирдан къецел акъатна, са легьзеда абур мукан тIеквендал алтIушна, ахпа вири цIаруни хъипи кул хьана, са ккуьникайни хабар авачиз цлавай фиэвай Фалзал тепилмиш хьана. Фекьидиз вичел атанвай завал хузар тирди чир жедалди, адан ччиниз, парданриз, гъилериз са гьамбар мизмизар сухна. Фалз, хузар вичелай алудиз алахъна, а мм а къарсурнавай, лувар квай завал адалай алатнач. Ам вичизвйчикай бегьем хабар амачиз, сифте гьалтай гьаятдиз катна вар акьална. Варциз гьахьиз тахьай чIижерин кул, ратъ гуз къецел акъвазнавай ламрал алтIушна. Гьайванди сифте, ттумунал, сарарал хузариз зурар гана, амма абур алатнач. Эхир ламра алайнал «жавхадал кьуьл авуна» кIвачер ччилел тьалчна, куымек хьанач. Ахпа ламра кIвачер хайиди хьиз, вич ччилел ярхарна, пехъивилелди къатадна. Мад куьмек хьанач. Аман атIанвай гьайвлн эхир иналлай циеди ацIанвай вириз гьахьна, гьана чуьнуьх хьана. Лам хузарин жул алтIушна, дели хьанвайла, гьаятдиз гьахьай Фалз, инал занжурда авай кицIин сарара гьатна, бижгьербижгъер авуна, яцIу якIарни гъилер ивидай ктад хьана, япалух хьиз къецел гадар хьана... :

Фекьидин кьилел, икьван дуьшуьшар атун гуьзел миш тавунвай Вагьидаз кичIе хьана, ам катна, амбу латориядиз фена. . •. •

— Фекьи бармакнй вич гьахьна экъечIай гьаятда ттуна, заз аквазакваз кьецIи ийизийиз, кицIин иесиди агъадал гваз хъфена, —лагьана Вагьид мад хъуьрена.

Чаиханада къариба, амма зун шад авунвай хабар ава, духтур, — лагьана тадиз атуник нефес дар хьан вай Гьажимурада. — Жумла жагьан шагьид я! Фекьи Фалз месе гыатнава...

Чаз виридакай, интье, и гадади хабар гана. — лагьана Ефимова Вагьид «ъалурна.

— Вегьид! Халудин эркек! — Гьажимурада гададин далудиз капаш яна. — Мад са касдизни вуна кьисас къахчуникай ахггилат ийимир, хв; а! И фендитарвал ваз чир авур касдин тIвар кьамир гьа! Феи и кьейитIа зунни вун Сибирдиз акъудда! Дустагъда твада, стхад х/ва...

Гьажимурада ванцик, дугъриданни, къалабулух кваз, инал Вагьидавай сив хуьн истемишна.

Гьажи! Им вини Вагьидан кьведан кьисасни хьана! — доктор и кардик Гьажимурад: квайди чир хьа йила, мягьтел амукьна, — И амалар ви рикIел гьинай къвезва эхир?!

Фагьум авурла, жгъизва, духтур... —Гьажимурада фикирлу жаваб гана, — заз са гзаф инсанрин хесетар, рекьер, мурадар, нефес, гьарамзадавилер чидайвал, гьашаратрин, вагьши къушаринни гьайванрин хесетар нй, рекьерни чида... Заз хузариз хъел къведайди, абуру кул гана, чеб къарсурурдал гьужум ийидайди чизчиз и гада арада аваз фекьидиз кар кьуна... Лугьузва хьи, Фалзалай алатай хузари алтIушна лам вире ттуна. Эгер, гьайван вире гьахьна, ада кьарада къатадначир гIа, хузари ам рекьидай... ,

— Бес, ви «дуст» фекьидин гьал гьикI я, Гьажи? . Ам ракьидачни? Вуна адаз вире къатад кьванни лагь

ман, — Ефимов хъуьрена.

— Геж хьана, духтур... Лам тухвайдалай гуьгъуь низ цурал тIапIарар гьалдуникай дад амач... Захъ са минет ава.

Ёуюр, Гьажй.

Духтур, вуна Берали исятда са хуьруьз ра къура.

— ИдаIХъ вуч метлеб ава, ГьаIЖИ?

Еке метлеб ава, духтур... Берали Ахцегьай жу гъун тавурла, югь няни хьун жумаз, Фекьи Фалза ваз эверда... Вун адан «ьилив фидани?

Эвер авуртIа, лап гьевеслудаказ фида...

— Ам чи рекьеллай къван я, духтур! Вуна адаз. куьмекдани?

Ийида, Гьажи. Ам азарлу я, ахпа мусурман ру гьанидиз урус доктордин куьмек кIан хьун бес гъвечIи кар яни?!

Лап хъсан! Берали, хуьруьз фидан?

Фида.

Духтур, инанмиш хьухьI Жумла жагьан шагьид я! Им чи пудан — духтур дин, Квасадин и сухтадин кьи сас я! Пис IкасIдин чшандани IрикIе тIаш льун зи эрзимаи мурад я! — Гьажимурад катна хъфена.

—. Ихьтин кьисас къахчун, — лагьана Бералиди Гьажи хъфейдалай гуьгъуьниз, — шейтIандин рикIелни къведач!

Интье, чи Гьажидин рикIел атана. —Доктор Вагьидаз «илигна. —Акьуллу аял я, за и аял са шумуд сеферда диндирмишайди я. — Доктор урусдал рахана.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒