НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 13 страница

Гъил гелкъуьрна, туьквен ацIана ацукьнавай ва кIвачел акъвазнавай жемят къалурна, тадиз самавардиз цIивинар вегьена хтана. Гьажимурада вичин шагьидар тир итммризни эверна, цIийи шурпани бузбаш ргазвай къулан вилик эхтилат башламишна.

— За къе экуьнахъ къулак цIай кутуна, араара йиф гуз, ам къати хьун гуьзлемишиз гьа «нал ацукьнавай. Вилер цIал алаз фикирлу хьанвай вахтунда, цIай квай кIарасрал заз аквазакваз ччан атана, абур «Аввв!.. » — эйбежер къув яна, вири зи винел атана!.. Къула авай ялавни гьемгьуьм зи ччиниз экъифна. Дугъриданни заз пара кичIе хьана: кьил алатай са: патахъ катна. Амайди, Султан Межида ахъай авурай... Кьурай, амма кутугай буй алай, ччинай сагъламвални кефчивал аквазвай Султан Межида хъуьрезхъуьрез суьгьбет авуна.

— Кваса къулан вилик агъуз хьана ацукьнавай виляй, зун айвандикай килигзавай. Исятда ада лагьай вал, цIаяр, кIарасар, руьхъни ялав къулан къеняй Гьажимурадал гадар хьана атайди зазни акуна. Гьа жадикай ина хьайиди: масад я! Зун ччилел аватна куз вай кIарасрин винел фена, абуруз яд яна къецихъ экъечIайла Гьажи хтанп.. «Яраб къул икI дели вучиз хьанватIа?! Бес ам аламат, керемет—иблисдин уюнбаз вал тушни?! — лагьанйГьажи къалабулух кваз акът вазна, ам мад туьквендиз хъфенач.

За: «Гьажи катун патал, мад Ахцегьа авай и касдал пехилбуру акъуднавай уюн я» — лугьуз фикирар авуна, амма затIни кьатIун тавуна, кIвализ хъфейтIа, заз вич ийидай чка гьат тийиз са пай чIарар илигзавай, са пайни канвай чи Мергъвер тIвар алай кац акуна. Вич лугьумир, йифиз пиченин къене къатканвай кац амаз, Гьажимураца цIай хъувуна.

Пакамалай няналди и чайханада авайбуру екееке хъуьруьнарда кьван. Араара Гьажимурада абуруз лугьуда:

— Хъвер хейлин дердерин дарман я... Аквар гьала рай куь иштагь ахъа хьанва. Низ вуч кIандатIа лагь, гьа... Пул авачиртIа, ччан сагърай, аламаз неъ, гатун мух хьайила гахце! ,, •

И юкъуз Гьажимурада алатай вад юкъуз кьван чаярни хуьрекар маса гана. Адалай гъейри халкьдизни къуллугъ авуна. Къаних са алишверишчиди Ахцегьиз гъана Къубадин паласадин сарубугъда гзаф багьа къиметдай маса гуз хьана. Гьажимурада адаз бегьем кар кьуна. Туьквенчийри «кьифрелай гъейри гьич затIни недач, зи кациз хьуй» — лугьуз са пакамахъ къантарагра гьатнавай ччан аламай, кьенвай кьифер кIватIна.

Бязи туьквенчийри: «Гьажи, вуна ибурукай садаз бузбаш ийизва гьа!.. ибур садан хамуниз яда... » — лугьуз хьана. ЯтIани Гьажиди вичин сирлу фикир лагьанач.

Нисинрихъ, къаних алверчи къапанрал алай къуьлер авай чувалрин гьамбардал вилер алаз, чайханада ацукьна хуьрек нез эгечIун кумаз, Гьажимурада кьифер авай турба чувалдик кутуна лагьана: : — Заз са вад пут техил кIанзава... Вуна фу недалди за ам терездал акъудна эцигда. Маса вахт авач.

Иесиди разивал гана. И кардикай менфят къачур Гьажиди къуьл авай саки вири чувалрик кьифер кутуна, элкъвена хтана, инсанар квай чайханада гьарайна:

За, дуст кас, ви къуьл гьавая гайитIани къачу дач! Ам фурарани, подвалра чIур хьанвайди я... Ам кьенвай, гьеле ччан алай кьиферин гьамбар я. Гьи чу валдал гъил вегьейтIани анай кьиф акъатна...

Дели жемир, я Гьажи! — лагьана яру, ацIай си фет алай алишверишчиди вичин ччин чIурна.

— За табзаватIа, зи,,.

— Ша килиг, стхаяр! Зи къуьлуьк са синихни квай

ди туш!..

Са шумуд кас фена килигна, абур мягьтел амукьна. Вири чувалрай кьифер акъатна! ЗатIни кьатIун тавур алишверишчи къуьл ужуз къиметдай маса гуниз маж

бур хьана.

Гьажиди мегьледал алай тIимил такьат, амма гзаф хзанар авай кесибар вири гъана къуьл къачуз туна, ада и кесибрикай вичи авур фендигарвал чуьнуьхнач. Пул гвачирбурув вич заминда акъвазна — аламазни къачуз туна.

Укьил

БАГЬА МУГЬМАН

Ефимован теклифдиз амал авуна Гьажимурад дух

турханадиз атана.

— За ваз яб гузва, стха! — лагьана Гьажимурад касни квачир айвандал ацукьнавай Ефимован, мукьув

ацукьна.

— Ви чайханадин къул цавуз къудгьунараиди,

Гьажи, ви «дуст» Панагь я...

Гьич жедай кар туш! Ахьтин кичIе руьгь авай кфирдивай и кар жедач...

Гьада и кар авуна, Гьажи. Им гьахьтин алчах ри зурба намуссузвилер авур дуьнья я...

Докторди, чайчияр арада аваз, Брусилова гьалдарна, чайханада къалабулух ттурди Гьажимурадаз

ахъайна.

Ваз и кар гьабуру авурди гьикI чир хьана, дух тур?

Заз и кардикай халкьди хабар гана. Брусилован кIвале авай къуллугъчижъараваш (лакей) руш Лей лади ахъайна. Ам лезги, етим руш я, ваз чида. Чи кIвалериз къвез хъфизвайди я...

Хъсан чида, ам Катядин почтальон я.

Аферин, гьа руш...

За чпиз вучдатIа... Жумла жагьан шагьид я! Вири алемдиз чир жеда...

Гьажи стха! Зи минет рикIел аламани?

— Алама. Жумла жагьан шагьид жеда! За Пана

гьаз цIай яда! Я ам рекьин, я набуд яз эбеди месе гьатин... Къенин йикъалай зун а кфирдин «къайгъудик» ква...

Бакуда вуч хабарар ава? Вужар акуна? Рабо чийрин гьалагьвал гьикI я?

Заз эвелни эвел, чи куьруьнэгьлияр, Къази мегьамед, ахпа Мукьтадир, мад гзаф викIегь гадаяр акуна. Абуру зун Бакуда тунач.

Вучиз, Гьажи?

«Вунни ви чайхана чи итимрмз: рабочийриз, лежберриз герек я. Вач ахлад! » — лагьана. Абуруз зун, духтур, ви куьмекчи, дуст хьунухь хуш хьанва.

Абуруз инаг гьинай чида?! — докторди мягь телвал авуна хьиз, хабар кьуна.

И йисара чна къазидиз, фекьийриз, жерягьриз, Брусиловаз, Панагьаз «ьур крарикай за суьгьбетар авуна. Жумла жагьан шагьид я! Гадайриз гзаф хвеши хьанва. Абуру ваз: «чи итим, чи дуст» лагьана. И дере ацIай саламар ракъурнава!

Чухсагьул, Гьажи! Къачузвай зегьмет квахь та хьун еке кеф я, стха!

Абуру, духтур, ваз ихтибар авунва. Вакай затI ни чуьнуьхмир лагьана, ина кIвалахзавай чи гадайриз: рабочийриз чар кхьена, ам за ахгакьарна.

Абур вужар ятIа, вуна заз чирда, Гьажи.

Абур ваз вири чида. Къедлай кьулухъ збур вав лап хъсандиз агатда.

Рази я. Амма мукъаят хьурай... Вунни саймаз жемир. Араара вуна гзаф хаталу къаравилияр ийизва. ТIимил кьван жуважув хуьх, Гьажи.

— Башуьсте, стха! Архайин хьухь.

Гьажимурада сиви ван тавуна, Агъасиев Къазимегьамедан ва Айдынбегов Мукьтадиран къулар алай чар Кьашкьадин гъиле вугана.

— Ваз кхьенвайди я.

Ефимов, сифте гьар патахъ килигна, ахпа, ада Гьажимурада хъуьчIе гьенкал авуна ттунвай мишиндин киседай акъудай чар кIелна.

«... Намуслу лезгийрин, тек са лезгийрин ваъ, Кавказдин вири зулумламиш хьанвай халкьарин патай ваз чна ялавлу саламар ракъурзава! Ви къиметлу крари, иллаки, мергьяметлу инсанвилин вири лайихлувилерив ацIанвай ви рикГи чун шад ва гьейран ийизва. РикIел

хуьх, чи дуст, вахт къведа, ваз дагъвийри чи еагъвилин панагь, дуствилин чешме—чи гьуьрметлу буба лугьуда! А кардал чун, ви дустар кIевелай инанмиш я!.. » — Ихьтин чар, ихтибар авуна заз кхьенва! —. Дактордин ччанда къудратлу къуват юзана, ам пагьливандин инанмишвилелди Гьажимурадаз килигна. —Чухсагъул, Гьажи! Вуна, стха, зак лувар кутуна!.. И чар пучун герек туш. Ам тарйхриз фирай: сана чуьнуьхна тур! Зи кIвализ, ам ваз чида, вири. тIеквенра тIуб атадун адет хьанвай полициядин, начальникдин руш — Екатерина къвезва.

— Башуьсте, стха!

Гьажимурада бармакдин рувахъай са пIапIрусдин кьатI хкудна, ам аладарна, куьлуь са чарчин кIус Ефимовав вугана.

Им вуч я, Гьаж«?

Адак квай итим, стха, Ахцегьрин къеледа солдат я. А тIвар кхьена зав вугайди Къазимегьамед вич я. Ада и кас жезмай кьван фад, къеледин цларай ахкъудна рахкъур ая лагьана ваз минет авунва. Ам чпин итим. я лагьана... *•

Кудрящев Иван... — докторди чарчин кIус куь луь авуна жибиндиз вегьена, ам хейлин вахтунда кис на. — А кас къеледай акъудна рахкъурдай багьна жу гъурна кIанда... Жунгав хьиз сагъ итим я... Са кар кйида.

Ваз хъсан чида, стха. Бакуда авай чи гадайри и карда вак еке умуд кутунва.

Вун чир хъжезмач, Гьажи!

— Бес гьамиша къабачи жедани?! — Аферин!

И татфар гзаф милаимдаказ атана. Адахъ чинра лугьудайвал: «рекьера амукьай аязар» хьанач. Кесибар гадар авур кIуртан патарихъ къекъвенач.

И гуьлуьшан гатфарин са нянрихъ ашпаз Абдул желила доктордин вири кIвалера лампаяр куькIуьрна, ам са геренда михьи гьавадал—айвандик экъечIайла, инал чамаданар гвай фаэтончидихъ галаз са дишегьли атана. .

— Доктор Антон Ефимов кIвале авани? — дишегь лиди урусдал хабар кьуна.

— Ам исятда хкведа... Буюр, буюр! — Абдулжели

ла рак ахъайна, фаэтончидин тъиле авай чамаданар къахчуна.

КIвализ гьахьна, вичин падкьил дуьзарна, атай дишегьлиди мили хъверна хьиз хабар кьуна:

— Вун Антонан «ъуллугъчи я, тушни? — Ашпаз я.

— Аквар гьаларай, доктордин кьилив къвезхъфи дай дишегьлияр гзаф ава, тушни?

— Гьайиф хьи, абур гьич авач... Доктор гьамиша кIвалахал ала, зунни касни авачир и цларин къене сугъул я...

Завай вуна «вун вуж я? Вучиз атанвайди я? » — лагьана хабар вучиз кьазвач.

Заз вакай зи духтурдин ухшар атанва, вах...

Зак Антонан ухшарар «ва? Гьич жеч!

— Ви вилери, гьяркьуь пеле, ччина авай ишигъди, зи доктор ви стха тирди тестикь авуна... Вун Бакудай атанвай чи вах Наташа я! Заз вун садрани акурди туш, амма шаксуз чир хьана!

Аферин, стха! Вун ягъалмиш туш...

За ваз гьа исятда гьамам туькIуьрда!

Хъсан кар я. Антон хкведалди за парталар деги шарун лазим я. Пагьгьо! Рекьи зун бегьем кудна.

Са арадилай парталар дегишна, тавдин кIвализ хтана. Аквазакваз ччини гумрагьвал къачуна. Юкьван буй алай, гзаф агъайни Наташа, махарик квай, ччина мили хъуьруьн авай гуьзелрикай сад я.

Абдулжелилаз доктордин играми вахаз жезмай кьван хъсан «ъуллугъ ийиз кIан я: ада стол къурмишна, инал кьве жуьредин чехирни эцигна.

За исятда Антоназ эвердай, вах... амма ада заз вич гьи азарлудин кьилив фидатIа лагьанач. Хуьр екеди я. Мехъерик фенвайтIа жгъидай, амма азарлу авай кIвалихъ ван жедач...

Айиб авач, стха. Зун зеррени телесмиш туш. Ада хуьре йифдач хьи?

Ваъ, ваъ! Амукьдайла, гьамиша заз лугьудай адет ава.

Наташади са истикан чехир хъвана, Абдулжелилан бузбаш дадмишна.

— Агьо! Им гзаф лезетлу затI я! Ви тариф стхади гьамиша ийизвай. Нагьахъ чкадал авунач, баркалла, баркалла!

Наташа къарагьна стхадин «Iвалера къекъвена. Вучиз ятIани, ада сифте парталар авай гьяркьуь шкаф ахъайна.

Ооо! Аламат, аламат!.. — Наташади инай Ал ванан еке авунвай кьве портрет акъудна, мягьтелви лелди абуруз килигна лагьана:

И руш гьина авайди я? — Сталдихъ ащукьна портретрал вилер алаз Наташади хабар кьуна.

— И свае Ахцегьа яшамиш жезвайди я. —ТIвар чидачни?

— Чида... Ам Алван я, чи Къариб стхадин руш я. Гъуьлуьз тухвана са йисни зур хьанва, чи докторди ам са шумуд сеферда телеф хьуникай хкудна.

— Ааааа... Алван, Алван!.. Гила рикIел хтана. Антона гьа им гъиляй акъудна лугьуз гьайифар чIугвазвай жал?!

— Чидач, ©ах, чидач...

— Гуьзелвилиз гаф авач, машаллагь, машаллагь! Антона заз кхьейвал, лап дагъларин Гьуьрьу я!.. Ца вараллайди кIан хьуналди жгъидани... Дагълуйрин динни менсеб сад я, чади масад. Гададизни рушаз садазсац кIан хьуналди затIни туькIуьзвач.

Наташа милаимдаказ, вилери ракъини хьиз нур чукIуриз, портретдай килигзавай Алванал бегьем ашукь хьана.

Аллагь! Зи стха гьахъ я... Им са синихни ква чир гуьзел я, я!.. Им «кIвалин экв, рикIин такьат я» — лагьайла зи стха гьахъ тир, гьахъ тир... Тек гьа и руш патал, за и дагълара востание къарагъардай! Гьайиф, гьайиф!..

Докторди, вах, а руш патал дагълара восстание къарагъар авуна... — жаваб гана Абдулжелила, ан жах адакай тек са ваз, садни Алваназни аданхайибу руз хабар ава. Докторди а руш азарлудаз ганач, къа чагъдиз, ахпа мае а алчахдиз ганач. РикIин агьузар акъвазарна, и руш ада «Iани, хъсан кьегьял гададиз туькIуьрна, адакай вичиз стха кьуна.

Дериндай нефес къачуна, доктордин вафалу дустуниз вичин ашкъи гьавалувал малумна, эхтилат давамариз кIанзавай. Гьа и арада рак гатана, кIвализ хъуьрезхъуьрез Катя атана. Руш са геренда мягьтел амукьна, ам кIвачел акъалтна акъвазнавай Наташадиз килигна.

— Наталя Никифоровна! — Катяди вичин гуьзел глерни памбагар хьтин хъуьтуьл гъилер аладарна, Iдар хьана внлик атана, доктордин вах къужахла ишаа. Гардан кьуна, теменар гунар бесарна Катяди

агьана:

Заз вун акун — зи уьмуьрдин гзаф масан мурад уькIуьрун хьана! За вун цаварай атана зак акакьун /ьзлемишзавай.

Вуч кIеве гьатнавай, ччан руш?! — Наташади

абар кьуна.

Антона: «вах атурай, чна кIвалах чаз кIандай; ал куьтягьда... » — лугьуда...

Аааа!.. Зун гъавурда гьатна, — Наташа хъуь ена. — Масан Екатерина!.. Антон ви гъиляй акъуддай: ас вич цавун кIанстк «умач, кумач... Ам види я хьи, я!

Катядин вилер шадвилин накъварай ацIана, ада Iадни Наташа къужахламишна.

Антона вахакай затIни чуьнуьхнач. Ада вири: Ал. ан атана рикIе ацукьна анай экъечI тийизвайди, уьгъуьнай ам вичи гужуналди, анай рекье ттурди, 1 рикIин рак са урус руша гатазвайди кхьенай. Гьеле, \нтона Катядин шикиларни вахаз ракъурнай. Амма ада Алванан шикил бени инсандиз къалурнач.

Ефимовахъ таниш хь, айидалай гуьгъуьниз, кетах, сарсах хесетар хкатна, докторди лагьайвал: «акьул балугъ хьана, камаллувили цуьк ахъайна, мадни гуьзел хьанвай» Катяди иштягьлувилелди са гзаф суьгьбетар авуна. Ада бубани диде рикIел гъана, дагъларал ва дагълуйрал вич рази тирдини лагьана.

— Инра вири, аламат жедайвал хъсан я, МIасан я, хуш я, зун ина гзаф архаинвилелди машгъулни я. — Катяди вичин эхтилатдин эхирда лагьана — амма ри «Iиз Россиядин дуьзенриз килигиз кIанзава!.. Заз гьуь луьн къерехар, гзафгзаф, жуьрбажуьр инсанар акуна

кIанзава...

— Вун гьахъ я, Екатерина, — Наташади вичин патав ацукьнавай рушан кьилелай капаш чIугуна. — Гьар са жегьил инсандихъ гьа ихьтин мурадар хьун

тIебии я.

Рак ахъа хьана. Анай галатнавай ччандин азаб къалуриз перишан кьве вил килигна. Аквазакваз абуру цIай кьуна, алахьна, ахпа абур Хъуьрена. Докторди чукурна, вичин вах къужахламишна.

Зи азиз вах! Масан Наташа! Бунин ахква дайни!..

И масан рушни заз аквазакваз къужахламиша, Антон! ТахьайтIа зун лап бейкеф жеда!

Башуьсте, Наташа!..

Антона хъуьрез акъвазнавай Катя къужахламишна, адаз темен гана.

ТIуьнар, хъунар башламишна. Абдулжелила, адет, хьанвайвал, вичин гьунарлувал къалурна.

Хайи стха, адан рикI алай ярардустар жгъай Наташадин галатун рикIелай алатна. Ам иштагьлудаказ виридаз яб гуз гьазур я. Адахъ вичихъни гзаф суьгьбетар ава, амма Ахцегьа авайбурун эхтилатар адетдинбур туш. Абур поэзиядив ацIанва. Дуьнья акунвай Наташади Антоназ, Катядиз, гьеле ашпаз Абдулжелилаз, магьир писателди кхьенвай романдай экъечIна вичин вилик акъвазнавай геройриз хьиз, къалабулух кваз, мягьтелвилелди яб гуз хьана.

йиф акунятакуна юкьваришай алатна. Гьеле суьгьбетрин са пайни хьанвач. Абур къвердавай уьмуьрдин деринриз физвай, къвердавай къарибабур, сирлубур, аламатдинбур жезва. ЯтIани, межлисда авайбуру рекьяй атанвай Наташадиз инсаф авуна, абурун мецелай доктор рахана:

— Чи межлис, вах, хъсан башламишнава, умудлу я, чна ам гьа икI давамарни ийида... Къе бес я. Ваз геже хийир, ччан вах!

ИкI лагьана Ефимова вахан пелез темен гана, ам ксуз ракъурна, вич Катя галаз гатфарин хурал фена— цуькверин, векьеринни таза пешерин атир гьатнавай, вацран экуьни ацIурнавай хуьруьз экъечIна.

УIкьил РИКIИН ХКЕТ

Пакамахъ кIваляй экъечIна, адет хьанвайвал хур ацIурна нефес къачуна, вичи лугьурвал: — Иви къизмишарна», доктор Ефимов амбулаториядиз физ рекье гьатна. Акьарин кьилел алай элциф цяй ацIанвай къерехдив гъвечIичIехи са шумуд «IеретI аялри къугъунар ийизва. Абурун арада кьецIил яз, чгшчеб гагь ви

Iн циз, гагьни кIаник квай къумадин ранг алай къу

/дин цив вигьиз чуьхуьнагарзавайбурни ава. Дагъ

Iяр: лежберар, багъманчияр, хпехъанар — вири,

. еле, фадлай чпин крарал ала. Са рекIинив гвай

, ьванцин къунтал кIуртан. яб кIаник кваз, инра лугьу

|. айвал, кьуьзуьвили кIарабун къене къунугъ ттунвай

га чIехи буба ацукьнава. Иналанал, кьулухъ галай

ратIара ахъа авунвай данаяр, IкIелерни бацIияр къугъ

иазва. Вири секин я. Къалабулухвили, кичIевили, зегь

метда, садан рикIелни азаб акъулднавач. Вири маш

гъул я, саламат я.

— Аялар суьннетдайди!.. Аялар суьнннетдайди!.. — лагьана векъи, къати ванцелди сада гьарайна.

Доктор ягъайди хьиз гьар патахъ килигна, эхирни адаз ччурудал чIулав чIар алай, кIук авачир хпен бармак вилериз чIугуна, гьибени кIула амаз са рикIинив ацукьнавай итим акуна.

Вирин къерехдаллай аялар, чуьнуьругди гьужум авур нуькIвер хьиз, парталар къахчуна, гьарма кьил тIуькIвей патахъ катна.

Доктордин беденда мекьи фул къекъвена. Аялар катна баябан хьайи майдандал и мукьва, гатфарин деминик кваз хъуьрезвай вилериз докторди куьтягь тежедай ажугъ гьана. Ам вичин фикирдай: «Мусурман диндал атунин шартIарикай садни суьннет авун я! » — чпин чIулав гъилер цавал авуна кьуна, вилер акъатдайвал къаншарда авайбуруз килигиз акъвазнавай ругьанийрин карвансарадиз тухвана.

Виш лянет! Виш лянет! — лагьана доктор са ге ренда фикир ийиз акъвазна, ахпа ам чIугуна «суьн нетчи устIардин» мукьув атана.

Эй, мусурман! Вуна вуч гьараярна?! Вири аялар катна ман?!

«Суьннетдай устIар» са легьзеда Ефимоваз килигна, суалдин гъавурда акьурла, ада яртъалди давамар авур хъуьруьнарна.

— Зун аялрин цIайни ялав я эхир!..

И касдин чиркинвал акурла, доктордин бейни элкъвена. «Мусурманвал тестикь авунин» алатар гайи и кас, чи халкьди лугьудайвал, къарадкай хкуднавайди хьиз чиркин тир. Куьгьне, виш пине алай чухвадин хилер цIуд йисан чиркеди кьуна, кьацIунди кьунвай пунадин ччил хьиз, цIарцIар гуз акъвазнава. Гъилерин

ТупIар михьи тир, амма абурун далуярни цIумар, ййсан кьарни чирхь алаз хъуьрцI кьуна, килиг жедай! гьалда авач. Доктордин вилик «суьннет» авурла, ивш зегьерламиш хьана, куьмек таххьана гьарайдик кьейи] аялар акъвазна. Ингье, хирер къабарламиш хьанвай. 1 мавгьуматд" завалламиш авунвай яхун аялар, чара акьалтIнавай дидебубаяр доктордиз аквазва...

— Эй, инсафсуз кас! — лагьана докторди гьарай на. — Вуна и чиркинвилел аялар суьннет авуртIа, за вун Сибирдиз акъудда! Квахь, квахь и хуьряй, квахь! Вал ал аи суфат вуч я?! А гъилериз пуд юкъуз яд акунач...

«Суьннетчи» яхулви я. ЯтIани адаз лезги чIал хъсан чида.

— За михьивилер ийида, доктор, тавакъуйда Си бирдиз акъудмир, захъ са «Iвалин кьатI аялар ава...

И гафарик гьахъвилелай, ягьанат артух квай. Инаг докторди кьатIана.

За исятда фельдшер инал ракъурда, вуна са аялни и гьал алаз суьннет авуртIа, Сибир ви чка я хьи, я!.. Михьивилер авуна эй патав ша, за дарманар вугу да. ИкI чиркин касди суьннет авурла, аялар иви зе гьерлу хьана рекьизва. Къанлудин тIвар гана вун Си бирдиз акъудда!

Зал алукьнайтIа, — лагьана докторди «суьннет чидив» са шуьшеда авай спирт вугана, — ам суьннет авун къадагъа ийидай... Амвда вучда, фекьийри, къа зийри инал зун мусурман диндиз акси экъечIнаваз, чIурукIа кьатIуда ман... И дарман, иудкьуд сеферда сапундай чуьхвей гьилеризни алатризчукIулриз яна, ахпа «суьннет» ая гьа! Амал тавуртIа Сибирдиз акъудда!.. .

Округда цIегьерин эпидемия ялав хьиз къекъвезва. Ада далбадал хуьрер вичин завалдив кьазва.

Ефимова областдин санитарное управлениедиз Самур вацIун дереда авай еке къурхулувиликай кхьинар авуна, куьмекар ракъурун тIалабнатIани, куьмекдиз атай касни хьанач. Анжах: «Инай куьмек гуьзлемишмир, чкадал жуваз куьмекар жугъур ая». — лагьана тек са чар атана. Гьеле « чар къведалди, Ефимова чкадин жегьилрикай цIегьер ядайбур. гьазурна, абур вичин фельдшер галаз хуьрериз ракъурна. Абурукай сад устIар Агьмедов Агьмед я. Ада доктордихъ

галаз алакъалу мукьвабурун гафарйз, килигна, вИчйй кархана акьална, гуьгьуьллудаказ цIегьер ягъиз фин хиве кьуна.

Ингье, амбулаториядиз атай Ефимоваз, варзни зур цIегьер ягъиз Округдин хуьрера хьана хтай Агьмед

акуна.

— ГьикI хьана, дадаш, квевай са крар хьанани? —

Ефимова хабар кьуна.

— Ваз мажал аватIа, доктор, заз зи сиягьатчивиликай Iрахаз кIанзава, — Агьмеда, кутугай, ачух ладу якIарин, амма датьдин къумралвал къачунвай ччина уьзагъвилин лишанар аваз, чIулав спелрилай гъил элягъиз, ири вилер кьадардилай артух аладарна.

— За яб гузва, Агьмед дадаш... ЦIегьерин завал барбатI авун зарафат туш... Вун а завал терг авун па тал доброволнидаказ женгиниз фенвай солдат хьана!..

Дожторди вичин кардиз еке «ъимет гуни Агьмед шад авуна

— Доктор, вун галачиртIа, " чун садни са затIни ту шир... За ви гафар рикIелай алуднач. Вуна лагьанай: «лезгияр шикилриз гуьрчег халкь я. АкI ая хьи, дус тар, куь халкьдиз и гуьзелвал амукьрай... ЦIегьерин завалди дагъдин жейранар — лезти рушар, асланар— лёзги гадаяр эйбежер тавурай!.. » Ви рикI сагърай, доктор стха! За ви гафар рикIе аваз ирид хуьре аял риз цIегьер яна. Зун Мискиска авайла, Миграгъ; ай гьарай акъатна. Югъ алатна жеди, «ЦIегьерин завал атанва... » — лугьудай рИкIиз къайи хабарар Ккрарин, Макьарин, Гарагърин, Итъиррин жемятрин векилри чак акакьарна. Мискиска «Дерт гудайдини аллагь я, къахчудайдини гьам я... » — лугьуз алатай йисуз чав цIегьер ягъиз тутур ахундин рушни гада цIегьер ата на бегьем бачIух хьана. Адан са гададиз бубадикайни дидедикай чинеба цIегьер янаваз жеда кьван. Хзанда авай аялар азарлу хьайила, и гададиз хабарни хьанач. Чеб пабни гъуьлни бачIухбур я. За: «ИкI ккуьз авуна, ахун, бес ваз аллагьди жуван аялриз гьа икI къаст ая лагьанвани? » — лугьуз мискIиндин вилик адавай хабар кьуна. Ахун: «Кьадар «ьисмет я, худадиз ви кьи лел атун лазим яз акур завалдикай хкечI жедач, ах цегьви, алад кьил тIармир! » — жаваб гана ам квахьна хъфена. Амма жемятри мад адаз яб гун хъувунач, вири цIегьер ягъиз чи кьилив атана. Рушари, сусари

чинеба цIегьер кяна, цегь ягьун тавур «ас ина амукьнач. Ахундин хзанда кьиле фейи вакъиа вири хуьруьз, гьеле, къунши хуьреризни хабар хьана. Гьуьрметлу доктор, чна ви ихтияр авачиз са кар авуна... Докторрихъ инанмиш тушир «жерягьрин», фалчийрин, муьруьдринни фекьийрин аялризни цIегьер яна. Аялар гваз атайла, мад чавай ваъ лугьуз хьанач...

— Хъсан хьана, Агьмёд, лап хъсан хьана! Абур чи патаз гъун, дуст кас, ви лап еке гъалибвал я! Инихъ ша, за ви пелез темен гуда!

Докторди Агьмед къужахламишна, адаз темен гана.

— Вун жуван халкьдин саламатвал хуьн алакьдай кас я, баркалла!

Нянрихъ Ефимова вах атунин ашкъидай къунагьлухдиз эверна.

— Къенинди, вах, — лагьана Ефимова, эвернавай бур вири столдихъ ацукьайдалай гуьгъуьниз, урусдал рахана, — чи хзандин межлис я. Ина ччара касни авач. Им зи диде Халум я! Ам ви дидени хьунлазимя.

Наташади Халум къужахламишна, адан пелез темен гана, хъуьрез акъвазна.

— Им, чи буба Къариб я.

Наташади Къарибав гъил вугана, адан гъилиз темен гана.

— Милая, сестра! — лагьана Наташа Алванан къужахда гьатна.

— Имни, Наташа, зи стха Жават я, Алванан рекье ччан зцигиз гьазур тир адан вафалу юлдаш я.

Наташади истеклувилел Жаватав гъил вугана. И арада ракIари ванни тавуна, кац хьиз Гьажимурад атана, ада Наташадин гъил кьуна.

— Зунни Антонан стха Гьажимурад я! — Араара къизилгуьлдин цуьквер ттуна, ттумарихъди сихдиз тIвалунал кутIуннавай жур ва ширван пIинийрин зур ба «цам» Гьажимурада Наташадин туьтена ттуна, адан къужахда еке са кIунчI суван цуьквер вугана, мад гъил кьуна. — Вун хвашгелди, сафа гелди, вах! Вун атурай — рагъ атурай! Чи кIвалерин, чи рикIерин ракIарар ваз ахъа я, играми вах!..

Гьажимурада чIулунйкай чуьнгуьр хкудна, кIвачин кьилел акъвазна, вичиз уьмуьрда чир хьайи «макьам» гзаф гьунарлудалелди яна, виридак хъуьруьн кутур уюнар акъудна. Ада «макьам» кьатI тавуна са шумуд сеферда чуьнгуьр цавуз вегьена кьун хъувуна, са шумудра ам кьамал эцигна.

Къарибанни Жаватан кIвалериз Ефимов йикъа вад сеферда атайтIани, къуншийри: «Абур духтурдихъ галаз са хзаы я» — лу. ьунилай гъейри маса фикир ийизмачир. И хзанриз докторди авур кьван гьуьрметар, хъсанвилер вири хуьруьз чир хьанва. «Къарибни Жават доктордин рекье ччан эцигиз гьазур тир адан бубани стха я. » — лугьуз Ахцетьри чпин кьисметдин къайгьуда авай камаллу касдихъ галаз хайи хуьруьнбур акахьна ччанччанда аваз хьунал дамах ийизва. Зегьметчи халкьдиз доктор уьмуьрлух чпин хуьре амукьун кIанда. Гьавиляй аданни хуьруьнбурун стхавал, дуствал гзаф масанди я.

Ругьанийри ва са бязи варлуйри: «Къашкъа хъфизва, ам дегиш хьанва». — лугьуз чпичпелай туькIуьрнавай хабар чукIурна. И ван хьун кумаз, жемятдин патай вичивич векил хкяна Гьажимурад Ефимован патав кIвализ атанай. Са ккуьникайни хабар авачир Ефимован вилик са налбекда авай кьелни са тIанутIдин фу, са гъвечIи гетIеда авай кузвай фири нек эцигна, Гьажимурада лагьаиа:

— Я стха, Антон! Хуьре «вун дегиш хьанва, хъфиз ва» лугьуз хабарар ава. Халкьдин сиве авай эхти латдихъ ерибине авачиз жедайди туш. АкI хьайила, за чи жемятдин патай векил хьана ваз хвашгелди лу гьузва!

Гьажимурада винел кьел алай фу доктордив вугана. Гьажимурад вилериз накъвар атана, кьил хура ттуна ацукьна. Ефимова адан кьил хкажна.

— Вун кисна хьи, стха!

Зун лал хьанва, стха... — Гьажимурад къарагъ на хъфиз гьазур хьана.

Вун хъфин, акI хьайила гьахъ я. Чна ваз писвал авунач, стха, хвавиле «ьабулна, «хъфимир! » — лагьа на за вилик эцигнавай савкьатар ваз аквазвач. Ше гьерар рикIекьунва, дагълара чун—дагъвияр йикь гьа, йикь!

Ефимов агьвалатдин гъавурда акьуна. Ада Гьажимурад къужахламишна лагьана:

— Зун инай, куьн — заз гзаф гьуьрметлу дагъви яр ттуна санизни хъфидач, Гьажи стха! Пачагьди зун

къуллугьдай акъудайтIани, квез кIвалахиз акъвазда хьи, акъвазда!

ЯтIа, стха, вун хвашгелди, сафа гелди! — лагьа на Гьажимурада вичи гъайи фуни кьел вилик эцигна, " Ефимоваз са истиканда авай. кузвай нек гана.

Ирид дидедин нек я... хъухъ!

Ефимова ширин, тIеамлу нек хъвана. — Къуй им чун кIени дидейрин нек хьурай! Чна абур рикIелай алуддач!..

Межлисдал Гьажимурада са гьамбар къаравилияр авуна, «къецел физва» лагьана чуьнгуьрдин ттум чIулуникай кутуна ам экъечIна хъфена.

Наташади са шумудрахъ: «Катядиз эверин, я ст«а! » — лугьуз минетар авунатIани, Ефимов рази хьанач. «Себеб пакамахъ ахъайда» — лагьана, эхи. р ада вах

секинарна.

И межлис йифен юкьвар жедалди, къвердавай гур жез кьиле фена. Инал вирида чпин хъсан, масан эхтнлатар авуна, чпин разивилер, буржлувилер, рикIелай тефинар арадал ветьена.

Къунагьлухдин кьил «ьунвай Наташади эхтнлат авун патал Алваназ гаф гана. Лезги тават са геренда, вахан муьгьуьбат аквазвай вилерай Антоназ килигна.

Захъ, и суфрадихъ гафар лугьун анихъ акъваз рай, жуван рикIни квез — стхадизни вахаз пайдай къаст ава! Чна: зи бубадини дидеди, зи уьмуьрдин юл даш Жавата куьн фадлай чи хзандикай яз гьисабнава. Куьнени, гьуьрметлу стха Антон, масан вах Наташа, чун хайи хзанда кьабулнава.

Баркалла, ччан руш! — Къариб шад хьана. — Вун зи рикIяй рахана...

Зи рикIни, ччан хайибур, квез икьрар я! — Ха лума уьзатъвални шедвал квай ванцелди рушанни гъуьлуьн гафар тестикьарна. — Инсанриз, валлагь за рикIивай лугьузва, аллагьдизни чи садвал, хайибуруз авай муигьуьбатлувал кIанзава!

Алванан, адан диде. бубадин гафар урус чIалаз перевод ийиз, Наташадин япал кIуф алаз агъуз хьаявай Ефимова кьил хкаIжна.

— Аферин, аферин, камаллу руш, камаллу Алван! — Наташади Алванан пелез теменар гана. — Вуна ви рикIикай суьгьбет авуна, а рикI сагърай! Зазни Антоназ, шаксуз ви хайи дидединни бубадин, ви Жаватан рикIерни ваз шерик тирди инанмиш хьухь, чахъ и гуьзел хуьре хайибур ава, абур ингье — куьн я!

VIIкьил гьяддин югъ

Гьажимурада Бакудай хкай саламри, ахпа рабочийрин садвал, женгчивал хци ийизвай ксари — Къазиметьамеда ва Мукьтадира кхьенвай чарчи Ефимоваз уьмуьрдин рекьериз вилер бегьем аладарна килигуниз эверна. Ада, и йикъара ччанарилай гъил къачума, зегьметчи инсаврин ихтиярар, къулайвилер — азадвал патал женг чIугвазвай пагьливанрик рикIин къеняй вич кваз кьуна. Гьавиляй, Къазимегьамеда къеледай ахкъудун тIалабнавай солдат югьдини йифдини Ефимован рикIелай алатнач.

Къецел, гьеле югъ бегьем ахъа хьанвачир, амма Ефимов цIуд йиса авай гададин «ьезилвал, ччанда гьсвес аваз, кроватдилай гадар хьана къарагъна. Адет хьанвайвал, ам сифте кIвалин вилик квай, йисандаваййисуз цаварал физвай, дуьз жергеда акъвазнавай къавахриз килигна. Абуру доктордиз гьар юкъуз къуллугъ ийизва: къецел гар, шагьвар алани алачни, абур гьи патарихъай къвезватIа чирзава. Къавахрин таб квай, амма кеврек кьилерни хилер гар галукьайла, гзафхъуьтуьлдаказ, муьтIуьгъвилелди, чпиз хуртIар гайи патахъ агъузда. Вуна хиялда, абур диде ччилиз икрамзавай пагьливанар я. Шагьвар галукьайла, къавахри кьилер дамахлувилелди тик кьуна, куьлуь хилерни пешер юзурда. Шагьвардин къужахда авайла, къавахар хуш гьал нефес къачузвай гуьзел жегьилрин жерге хьиз аквада. Ингье, и пакамахъ къавахрин гумрагьвилив дагъдин векьерай атанвай атирдин сел — шагьвар къугъвада.

Югъ ахъа хьун кумаз, и шумалар хьтин ттарарай тепеликар рахана. Абуру къати ванцел вирида какахьна ширин манияр лугьуз башламишна. Ефимов вилер къавахраллаз пенжердив ацукьна. Адаз гагь санлай, гагь масанлай ттарарин беденрай иви къиткьинай хьиз тепеликрин яру кьилер аквазва. Манияр лагьанала

гьана абур Ефимова пенжердин кьуларал чукIурнавай канабдин финер нез агъадал эвичIда. Ииса кьве сеферда, и куьлуь нуькIвери шарагар ахъайзава. Канабарни къалгъанар ибурун кIеви дустар я. И набататрин ягьлу тумар нез, абурун кьилерал манияр лугьудай дем туькIуьрун тепеликриз хуш кар я.

Къе гьяддин югъ я. Ефимов къеледиз физ рекье гьатна. Ингье, доктор Ахцегьрин багъларинни никIерин юкьвайтIуз, къекъвезкъекъвез гьар патахъ чкIанвай рекьерикай са рекьяй къеледихъ физва. И рекьериз къе дишегьлияр садни къведач. Вучиз лагьайтIа, солдатри ял ягъизва.

⇐ Предыдущая 12 13 14 15 161718 19 20 21 Следующая ⇒