НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 18 страница

Алатай йифиз округдин начальник, къеледа амай офицер, паталай атанвай къазахар галаз катна. Къе паIкамакъ Ахцегьа власть варлуйри кьуна. Абуру «Милли комитет» тешкилна, вири везифайрал чпичеб тайин авуна. Комитетдин кьилё, акьалтIай реакционерар, Панагь эцигна. Чеб хъфизвайди лагьана, Ахцегьа амай пачагьдин эхиримжи векилри алатай йифиз власть гъиле кьуна кIани итимрал тIвар эцигна. Абурун кьиле Панагь авай. Начальникди вич элкъвена хкведалди, инра пачагьдин интересар кIевелай хуьн тапшурмишна. Ада къеледин эмени, девлет, дуванханадин эмени вилерин нинияр хьиз хуьн истемишна. Ахцегьрин акыалтIай реакционеррин кIеретI къизмишарна хьиз, пачагьдин лукI Молина вичин эхиримл< и гафар ажугълувилелди, дертлувилелди, бамишнавай ванцелди лагьана:

— Варавар власть къекъвераIгрин — рабочийрин, лежберрин гъиле, хиялрикай кеф хкудиз, чуьллера гьатнавай будалаяр тир болыневикрин гъиле гьат тавурай! Гьабурун гъиле твамир! Ажизвал авуртIа, куь эхир заман я!..

Гатун югъ тарифлуди яз ахъа хьана. Рагъ хейлин хкаж хьана. Амма къе касни хуьряй къецел ЭIКъечIзавач. Жемят къеле аквадай рекьерал, къаварал, тепейрал (к1ват1 хьанва. Къеледин ракьун къапуяр ахъа хьана, инай еке са кIеретI солдатар экъечIна, абур музыка ягъизягъиз Ахцегьрин хуьруьхъ рекье гьатна. И легьзеДа, Ащегьри куьнуьди хьиз ван къачуна.

Базардин майдандилай, жуьмя мискIиндин виликай далдамринни зуьрнейрин ванер хкаж хьана. Хуьруьн халкь базардин майдандилай къеле галайвал юзана. Иагье, КI ел един кIамун сиве Ахцегьрин жемятни къеледа амай солдатар дуьшуьш хьана. Чужваяр, кьакьан бармакар, валчагъар, шаламар алай дагъвияр, рагъул, къацу рубашкаяр, яру равар галай шапкаяр алай солдатрик какахьна. Са хейлин вахтунда Ахцегь ващIун дере «Гьуррра!, Гьурра! Гьурра! » — лугьуз солдатринни дагьвийрин шад ва гурлу ванери ацIурна. Бармакарни шапкаяр какахьна, абур цавуз акъатиз ччилел ахватна. Инал: «Зулумкар пачагь тахтунилай гадарай къудратлу халквдиз баркалла! Я! шамишрай азадвал! Яшамишрай зегьметчийрин садвал!.. » — лугьудай лозунгар гваз большевикар экъечIна, Солдатри чпив гвай жIалач фар аялриз, къекъверагриз пайна. ВацIун кьере дагьвийрихъ лалаз гележегда дуствал хуьнин суьгыбетар авуна, саса пIапIрусар чIугуна.

Реакционерри икьван чими, икьван истеклу — дуствилин гуьруыимиш хьун тьич гуьзлемишнавачир. Абуру солдатринни Ахцегьрин арада итимIар кьейи эхиримжи дяве хьун IГ. уьзлемишзавай: Гьавиляй абуру и гуьруьшмиш. хьуна иштирак авунач. Къеледа амай солдатар виликан лежберарни рабочияр тирди чир хьайи Панагъа ва адан гъилкбанри тади гьалда, «Пачагьдин эмени хуьнин» серенжемар акуна. Абуру гьа и юкъуз экъечIна хъфей солдатрин чкадал къеледин эмеии хьун патал чпии итимар — яракьлу къаравулар ракъурна.

Дагъвиярни урусар стхаяр хьиз садсадан къужахдиз гадар жезвай гьал акурла, къеледилай хквезвай доктор Антон Ефимова еичин дустариз лагьана:

— Чи гележег зкуьди я! Къенлай анихъ, дустар, гьа икI сихайри хьиз, садасадаз гьуьрмет ийиз л< еда, халкьарин арада дуствал мягыкем жеда.

«Дуьнья, дуьнья! Вучиз вун зи уьмуьрдин а кьилелай гьа ихьтинди... къе заз аквадайди хьанач, залум! — лагьана фикирна доктор рекье гьатна., — За ваз халис иноанрин дуьнья лугьудай хьи!.. Вучиз вун заз чи уьмуьрдин ялав хкадардайла аквазва?! За ви цуькверин атир дадмишда, гьайиф, гьайиф, ви емишар аквадач... Агь, агь! Заз вун бегьем аквадач. Амма ви накьвадал къведай инсанриз белки зун акван... дагъвийрин чпин рекьера экв авур касдин тЬвар къванерал атIудай адет ава. Са къванцел: «Кьашкьа духтурди чун яман балайрикай хвена... » — лагьана кхьида. Гьа и гафар ваз, Антон, ирид, уьмуьрдилай багьа я, валлагь багьа я!.. »

ХУIкьил ВЕКИЛАР ШЕЙХ ГАЛАЧИЗ ХЪФЕНА

И патфариз Панагь чир хъижезмачир. Адан гъиле ихтиярар гьатнава. Ам Ахцегь а тешкил хьанвай «Милли комитетда» девлетлуйрин ввкил я. Ада гьамиша вичин суеарин парталар алукIна, ччанда хейлин суйни гвайбат авайди къалурзава. Араара ам вичин рехи пенжакдал алай цIарцIар гузвай дуьгмейриз, кIвачераллай лак янавай тумаждикай цванвай туфлийриз килигиз, спелрин кIаникай сивел тIуб эцигиз, астааста къекъвезвай. Юрист и йикъара хейлин уьткем хьунилай гъейри, гзаф ягьсузни хьанва.

Са пакамахъ1 дакIардин вилик акъказна, анай куьчедиз килигайла, Панагьаз чIугуна вичин кьилив, канциляриядиз къвезвай Ефимов акуна. «Вун зи кьилив къведайди заз фадлай чидай, за ваз вучдатIа аку, Антон! »—фикирна Панагь атIугъна столдихъ ацукьна.

— Гила жуван дуллух, — доктор, Кваса Гьажимурадавай къачу... — кIуфук ягьанатдин хъуьруьн кваз Панагь кабинетдиз атай Ефимоваз килигна. — Завай затI кIан жемир, я ина ваз авай са метягьни авач.

— Вал вуч гуж ала, Панагь! — доктордини ягьанат кваз хъуьруьнарна. — Гьеле, лет вилик < атун тавунвай къузгъунривай вуч къакъудда эхир?! Исятда куьн лезги халIКЬДин мисалдик квай: «ЭкъечI тавунвай явшандин дибда, гьеле хун тавунвай шапIаяр я». Куьвласть гьим я? Куьн гьидан векилар я?

Чун вахтунин гьукуматдин итимар яз ама. ЧидачтIа, доктор, чир хьухь. Чна хуьре авай лагълагъриз яб гудач. Власть (гьим жедатIа ва гьибурунди жедатIа, иншаллагь, квез аквада, жанаби доктор. Анжах ччиликай хкатнамазни цав кьаз гьазур тир большевикрив чна ам вугудач хьи, вугудач! Им якъин кар я!

— Заз квевай кIанзавай я къуллугъ, фу, я ретьим лувал — куьмек авач, жанаби Панагь, — доктор мад зарафатзавай ванцелди рахана. — Заз чида, кIватIза вайди куь нефе ацIана къерехдиз акъатдай кьванди туш. Эгер власть квев гватIа, атIа карвансарайрин рикIинрихъ, базардин къерехрив гьарай акьалтна, гишила рекьизвай етимринни къекъверагрин къайгъу чIугу.

— Абурун къайгъу дуьньядик лаш ктаднавай большевикри чIугурай! — Панагь хъел кв> аз рахана. — Халкь къарагыарнавайбур гьабур я, виридан къайгъуни чIугурай. Жемятриз каш гъайибур, дяведик цIай кутазвайбур вужар ятIа чир жеда. Ахпа халкьди большевикриз »вуч ийидатIа за кьатIуда...

Садвад дввлетлуни, садвад абурун ттумар гьич са важгундани я жемят, я халкь туш, жаняби юрист. Халкь большевикрихъ инанмиш я, ингье, абурун гуь гъуьнаваз фена халкьди буржуйрин эхирзаман авуна. Им гьакъикъат я! Халкьди большевикар кьиле аваз чпин уьмуьрни туькIуьрда. Пачагь тахтунилай гадар на власть къе халкьдин хийирдикай катзавайбурув таз большевикар дели туш...

Къекъверапар* тир., рабочийривайни лежберривай Россияда агъавал жедани? Абурувай властдин кьиле акъвазиз жедани?!

— Дуьнвядал хушбахтвал яратмишзавайди зегьмет я — рабочийринни лежберрин къабарлу гъилер я, им ваз чида, амма хиве кьаз кIанзавач. Булвилихъ ялзавIай зегьметди камаллу пагьливанар майдандиз гъида, имни вуна кьатIун лазим я, жаиаби Панагь! Камаллу пагьливанривай неинки Россиядин, гьатта вири дуьньядин иесивал ийиз жеда! Амма девлетди къудурмишна ивсанвилин шикилар жвадарнавай варлуяр властдин «ьиле акъваздай гьалда амач. Абурукай тухвилидинжIВили, тенпелвили къайгъусузар ва ягьсузар авуна. Гьавая жгъанвай девлетди буржуяр жанавурар хьиз, къаних, ретьимсуз ва инсафсуз авунва. Ибур вири акьулсузвал ва вагьшивал тирди ваз чида, жанаби юрист. Гьавиляй абурувай Россияда кьиле акъвазиз хьанач, къедлай анихъни акъвазиз жедач! КтIанвай дестекрал дарамат акъваздач, амачир пачагьлугъдин векил, жанаби Панагь.

— Яшамиш жеда, аквада чаз, — лагьана ччанда сад лагьана мекьивилин фул гьатайда хьиз, Панагьа пенжакдин дуьгмеяр ттуна, ам доктор кабинетда амаз къецел экъечIна.

— Гьелбетда аквада, а югъ ЛIап мукьвалла! Доктордиз вичин гафари, Ахцегьрин алишвериш

чийринни варлу терекмайрин векил тир юрист Панагьаз кьилел гьалчай къванери кыван азаб гайиди чир хьанач, эхиримжи келимIаяр Хълагьна, а къванерйкай са шумуд Ефимова юристдал далудшеъайни гьалч хъувуна.

Панагь эхирдал кьван революциядин акьалтIай душман хьана, ада девлетлуйрикай, рекьеравай инсанар йифиз чинебадиз тарашзаваибурукаи, чпин нефе пат ал итимар кьейи къанлуйрикайни абурун алчах ттумухъанрикай са десте туькIуьрна, абур, гьахъ тир революциядин кардал. к I ев из акъвазнавай рабочийринни лежберрин, большевикрин гуыгъуьна ттуна.

— За ийидайди ийида! ; — лагьана сарар сарарал илисна, ири, рагъул вилериз эвер гана, чапхунчивилел ди девлетдин диб эцигай Къирима.

— Къапакъап акъвазна ягъунар герек авач, — Панагь кушкушдал рахана, — виридалай хъсанди са муртIавай. Вучиз гуыгъуьна мидяяр твада?

АкI ягъайла зи ччалдавай ажугълувйлин цIай хкахьдач эхир, — лагвана расу рацIамар вилерал чIу гуна, къалияндин кьаради хъипи авунвай, расу спелри лай виняй аIГъадал «апаш чIугуна, Къирима вичин ку бут, севрен жендек гьар патахъ эчIягънаэчIягъна ахпа кисна, фикирлу яз, Панагьаз яб гун давамарна.

Чна большевикрин рекIинал... Ваъ, ваъ! Кар гьич са гелни тун тавуна кьилйз акъудна кIанда, тьич садални гуман къввдайвал тахьун лазим я. ИкI хьу нухь хъсан я. Кьил кьунвай къурумсахдин рухваяр яыа кьена жгъайла, абурун ттумухъанар «чун большевик рик кумач» — лугьуз каламрал кьин кьаз миокIинриз къведа. Фекьияр и кардин тъавурда ава...

Гатфар гзаф кьурагь атана, ингье, гьакI алатзава. Ахцегьрин вацIун ва Самурдин дерейрин рагъакIидай патай атанвай чими гару пехъивал ийизва. Кьурагъвили раIГъул авунвай дагъларин ччинрилай, гьяркьуь кьерерилай гару руквадин цифер къарагъарна, абур агъадал, Каспиядихъ гваз физва. Дагълара, цик квачир чкайра цанвай магьсулар пуч жезва.

—> Нехирда авай малар руквади кьуна рагъул хьанва, — лагьана са лежберди силарихъ кIватI хьанвай жемятдал вилер туькIуьрна. — Абур иесийриз чир хъижезмач. КIамарни булахар кьуразва.

— Цаву гузвач, стхаяр, гьавиляй ччилини рази ийизвач, — лагьана сурарин кIаник квай чIурал зикирар ийизвIай жемятдин кьиле акъвазнавай фекьи Фалза, вичин къекъифнавай, са гьамбар тIурар алай чIулав ччин цавал кьуна. — Ччилерал, аллагьдин бендеяр, завал ар туьретмиш хьанва... Аллагыдиз акси мунафикьар хьанва. Буршавик яни муршавик яни, абуру чпиз иблисри хьиз, цIийи тIвар ганва... Шейх Гьарус чи хуьруьн ччилер мурдар хьана лугьуз, гьич кIваляйни экъечIзамач, бендеяр. Чна мусурман стхайри адаз эверна кIанда, ам къе зикрийрин кьиле та; хьаназ хьуй, чIурар ккана кабаб ж еда, чунни са заманадани акун тавур каша атIуда — телеф жеда... Захъ ихьтин теклиф ава. Жемятдинни ругьанийрин патай векилар хкяна, чна абур шейх Гьарусан кьилив ракъурна кГанда. Ам галачиз авур дуьаярни агьузарар аллагьди кьабулзавач.

Дуьз меслят я! Шейх Гьаруса чакай хъелнава, туьхквейтIа, аллагьди чаз регьим ийида...

Гьахъ я, ам туькIвейтIа чи зикирар аллагьди кьабулда.

Хуьруьн къуза пата авай итимар, папар, аялар вири анал кIватI хьайи и йикъара абуру тавурди амач: садакьаяр пайна, зикирар авуна, вирида санал савабдин капI авуна. Итамрин кIеретIри пешапаяр туькIуьрна: цIвелин пешерин цуьленик экечIнавай аюхар виликай кьуна, куьчейра гваз къекъвена. Хейлин итимри, кьиле чIулав нугъай бармакдал лацу сирих кутIуннавай кьуьузуькас аваз, хуьруьн къене авай кьерелайса жуьредин дуьаяр кIелиз, руквади чIулав авунвай вацIуз гьамбарралди къванер падарна. Имни марф кIанзавайбурун са амал тир.

Хуьруьн феIкьияр, муьруьдар — вири динегьлияр: «Марф це, Аллагь! » — лугьуз зикирдик квай халкьдин кьиле акъвазайла, хуьруьн тЬварван авай ругьани Шейх Гьарус гьич кIваляйни зкъечIнач.

— Жемятдик аллагьдин рекье аси хьанвай бабияр хьанва, — лагьана Гьарус, кIвалин рекIинивай акъ вазнавай, муьруьддиз вилни ягъун гавуна, бамиш, амма атIугъай ванцелди рахана, зурэазавай тупIара ада теопягьдин хтар къекъуьрна. — Зи патэв аллагь диз эвера лугьуз къвемир! Бабияр хуьряй чукурай юкъуз, абурун дуван авурла, чав аллагьди цавунни ччилин берекатар вахкуда...

Иикъар алатна. Ингье, Шейх Гьаруоан къапудихъ бегьем са кIеретI итимар атанва. Абурук фекьияр, муьруьдар, хуьре алла; гьдиз итIаат авун гзаф кIани ва и кар сидкьидал кьиле тухузвIай ксар, хуьруьн жибин агъур, жумартвал эхиратдиз тунвай атьвалуяр авай.

И кIеретIни Шейх Гьарус чпин зикирдин кьиле акъIвазун патал силарихъ тухуз алахъна. Гьарус фенач. Хуьруьнбур кIевиз акъвазайла, Гьаруса гьарайна:

Эгер куь къаст зун бамишна тухун ятIа, ма, зи туьтуьх куь гъиле ава! ТахьайтIа, залай алат! Завай аллагьдив вуганвай келима чIуриз жедач, аллагьдин бендеяр!

Чна жемятдиз вуч жаваб гуда? — лагьана са фекьиди вичивичиз суал вупана. Гьаруса чиргъ гвай ванцел гьарайна:

Жегьилвилин къуватдихъ — хцивилихъ, зиринг ва... Ярай! Кьирай! ЦIай ярай! Вири жеда, бендеяр!

Гьарус юкь кукурна, патахъ кIвачерик звер кваз кIвализ хъфена.

Вакилар Шейх галачиз хъфена.

ХУIIкьил

СА К1УНЧI ЦУЬКВЕР

— Жегьилвилин къуватдихъ — хцивилихъ, зирингвилихъ, жумартвилихъ... иеси хьана кIанда, зи стха! — Ефимов лацу чухва хкаиа, ам вичив вахкай Жаватан гъил кьуна. — А иеси тахьайтIа, уьмуьр гъиляй акъатда... Жегьилдикай агьил итим хьайила, ам гъавурда акьада, ахпа ада гьайифгьайиф лугьуда. Вучиз лагьайтIа, жегьилвал гумач... КIани кьван лугьурай, амма Каспиядин гьуьлуьк акахьай Самур дагъларихъ элкъведач, вун уьмуьрдин иеси хьана. Алван Бакудин рекьел вилер алаз туиач вуна. Баркалла!

Вичин устIарвилин ашкъи, вичин вири алакьунар эцигна Жавата доктордиз гзаф сеферра жуьрбажуьр парталар цванва. Абур вири алукIва куыгьне хьана, Амма Жаватан гъили цвай лащу, чIулав: ва рехи рангарин михьи шалдин чухваяр гзаф багьа эмени яз докторди хуьзва. Абур анжах шад суварин йикъара, гьуьрметлу ксари туькIуьрнавай къунагълухра, оадни цуькверин суварик «Чеперин еувуз» фмдайла алукIзава. Чуха, кух гал> ай мегьсерни; буяарадин бармак алукIайла, Ефимов тIарам лезги итим хьиз аквазва.

Алванан буба—Къариб багъманчивилел, салан майваяр цуцал машгъул хьана. Аданни къеледин начальниками араяр хъоан тир. И кардани, якъин я, Ефимова иштирак авуна. Къериба вичин багъдин майваяр, келемар, картуфар, хъипи гаэарар, помидорар, а вахтара оадани цун тийизвай яру буракар къеледиз маоа > гуз хьана. Хзанни са акьван екеди тахьайла, КъарИIб са гьал яшамиш хьана. И йисара ада вичин пывечIи руш гъуьлуьз гана, гацадиз мехъер авуна. Баде Халумахъ, чIехи буба Къарибахъ цуыкверин кIунчIар хыин пьвечIи хутулар — кыве руш хьанва.

— Антон стха, за ваз фичIекар гъанва, — лагьана жуван кIвализ хьиз уьзуьагъ яз атай Алвана, хъуьхъвера хуш кьве регъв дуьзарна, милиз хъверна. — Чимиз амаз, гьисатза тIуьна канза...

Хейлин яшар хьанвайтIани, Алеанав, «ъад руша авай Iгуьзел рушан наз, ччандиз кьезилвал, вичиз хае тир михьивал, суй, ери гума. Мергьаметлу, чIулав тьакьикьри хьиз, цIарщIар (гузвай секин вилери и дишегьлидин уьмуьрдикъ «уьтягь тежедай къуват авайди тестикьарзава. Анжах, мужьувай килигайла, Алванан и серее вилерин къерехрив аквадай шуькIуьIшуькIуь шуьткьверар акъвазнава. Кьакьан пеле аялдин пеле хьиз, къени назиквялин нур ама.

Ингье, са йисни зур я, доктор Ефимов халкьди хуьэва. Эхь, вири округдин инсанри хуьзва! Къунши Абдулкерима доктор яшамиш жезвай кIвалерин. пул къахчунач, я и касди хуш тIуьн авунваз хьайила, ам суфрадихъай Iиими авунач. Алванни Халум, Къерибни Жават, Селимханни Гъасман, Салманни ашукь Абдуллагь, Иласни Абдулжелил... доктордин кIваляй ними

хьанач. Гьажимурада доктор вичинди яз «ьуна, югъдини йифди адан къайтъударвал авуна. Ибуру вирида дуллух гудай гьукумат амачир вахтара Ефимов чпин хзандин гьуьрметлу член яз кьуна, адаз дарвал таиач: къул чими авуна, парталар цвана, столдилай доктордин рикI алай няметар кими авунач.

Инсанри, гэаф вахтунда гьазур хуьрекар гъизва. «И «асдихъ дуллух авач, ам чарасуз герек итим тирвиляй халкьди хуьзва, зун вуч я, ашпаз, зун низ герек я... » — лагьана Абдулжелилаз сифтедай чпйн хуьруьз хъфиз кIан хьана, амма ада и кар авунач, вучиз лагьайтIа, ашпаздиз чеб яшамиш жезвай четин девирда мадни къизгъин хьайи дуствили икI буюрмишна: «Жувахъ авайавачирдини гъваша, етим! И суфрадихъ куьн гьамиша галаз хьуй. Тек са кьиникьи куьн айритмишда, мад манийвал гудай къуват ччилерал алач... »

Алван атай сятда Абдулжелил са гывечIи къайгъу аваз чпин хуьруьз, КьакIаз хъфенвай.

Вун за инжикли ийизва, Алван ва; х, пара крар зун патал «иве кьунва: ппвкер чихих, абур цукьукь, фу, хуьрек ая. Са къуз, са вацра туш, пара, пара вах тар я... Заз лап утанмиш жезва, ччан в ах.

ФичIекар рекъизва, стха... Чавай вун галачиз фуан кIусни сивиз вигьиз жезвач. Вун жи рикIе чка къуна ацукьнава, стха. Чна жи рикIиз рекьиэалзи галайвал ийизва хьи ийизва! Тур. къацу, стха... тахьай тIа, чагьазиз хьиз, ваз хуьрежни за гуза гьа!

Алвана тIу. р доктордин гъиле вугана, иштятьлу хъверна.

— Уьне, ччан стха, ваз зи гъилин жвейрак, фу — вун хийи дидезин некезилайни Iгьалал я, стха!.. Вун патал. кIвалахзавайла, заз хвеши, за зун бахтлу «ас яз гьисабзаIва...

Салам алейкум, стха! —. кIвализ агъур гьебеяр къуьневаз Салман атана.

Алейкумсалам, Салман стха! — докторди къа рагъна гъуьрчехъан къужахламишна. — Буюр ацукь, стха... Хийир хабар?!

— Хийир я, азарлу авач. Зун ви кьилив тIимил кьван савкьатар гваз атанва.

— Я стха, вучиз инжиклу жезва? Заз са дарвални авач.

— Инжикли кар авач. За зи хэандин буйругъ кьиле тукузвайди я.

Гъуьрчехъан Салмана фекьи Садуни жаду къари Анисе кьейиди хабар гайила, Ефимов шад хьана. Докторди яр! гъай атанвай дустунихъ галаз кIвалерикай, дуьньядикай суьгьбет авуна, гьеле, куьтягь хьанвачир, иниз кIуфук. хъвер кваз, гъиле агъур себет, къуьнуьхъ ппар квай чгьабеяр галаз Абдулжелил хтана.

Хушбеш авурдалай гуыгьуьниз, Ефимова хабар кьува:

— Вун хуьруьнбуру кIвалера тун тавур хьиз вуч тадиз хтана?

Вун гьахъ я. Абуру зун кIвалера тунач. Виридан сиве авайди ви тIвар я. «Доктордиз гишин жеда... адаз хуьрек авуна кIанда, ахлад хъувач!.. » — икI лугьуз кIвале тунач, стха. Са гьамбар кажаяр, чIем, як, ниси вугана, ингье, хуьрIЯй ахкъудна...

Салманани гъуьрчен таза якIалай Iбашламишна гъун тавунвай затI авачир. Ада, гьеле, доктордин гьаятдиз: «Терек хьайила тукIурай» — лагьана ччан алай кьве Iгьерни ахьайна.

Гьа и кжъуз доIКтордиз рузуяр ва вичи лаIГьа& вал: «руьгьдин тIуьн» гваз ашукь Абдуллагьни атана, ада лагьана:

— Ваз дуллух гудай кас амач лагыана чи хуь руьнбуруз чир хьайила, абуру зун, ингье—куь кьилив мад ракъурна. Чна вахъ галаз, Антон стха, гьардахъ авай са чанни пайда. Де гила зи рикIин буйругъдиз яб це!

Абдуллагьди чуьн: гуьр хурув агудна, гур ва ширин ванцив доктордин; кIвални гьаятар, вилик квай багъни далудихъ лалай хуьруьн куьчеяр ацIурна.

Яр, кIвал, фу, яд авай инсан Чи дагъларин чагьвал я, дуст. Адакъ авай девлет масан Ширин ччан я — сагъвал я, дуст.

Хазина чи вав гва, таб туш, Хуьэва ам на ггис тIIалрикай. Диде, бала, агакьай руш Къакъудзава завалрикай.

Завал кIаник акатайла, Азарлудаз хъуьреда вун. Мурад кьилиз акъатайла, Шадвал пайиз къекъведа вун...

Гьеле ашукьдин чуьнгуьр киснавачир, ччилин къеняй акъатайди хьиз, кIвалин юкьвал Гьажимурад акъатна. Ада гъиле авай къизилгуьлерин зурба кIунчI ахъайна, муIГьманриз саса цуьк пайна.

— Им ваз, Салман стха! Ви уьмуьр «Iвалени хуь ре гьа и цуькведи «вван руьгьни вилер шад ийидайди я. Вучиз лагьайтIа, вуна бубадиз регьмет гъана, диде дизни баркалла!

«Акван Гьажиди вучдатIа. Им Квасади туьтIуьрзавай са сегьне я... »—лугьуз вири фйкиррик кваз киснава.

Им, ашукь Дадаш, ви пай я... Вун экуьнал элкъ вез)вай первана я, дуст. Гьина экв ав. атЬа — гьанай хъсанкасдин липир аквадатIа—вун гьа гьана ава. Ви манидал ччан гъизвайбур, я? гьабур я. Экуьнив ацIан вай ви рикI сагьрай! Абдулжелил, инал ша! — Квясади вили, кай хуруган куьрсна, рекIИнал акъвазна яб Гузвай адгааздиз эверна. —И цуькни ваз... Вун масан къуват, кIани такьат хьана Антонан, чи виридан ччандик ква, дуст...

Гъавурда акьунач, Кваса стха, —лагьана Абдул желил хъуьрена.

— Табир гудалди тади къачумир, дуст!.. Гьажимурада амай цуькверииай сад хкудна вичин

чухвадин везнеиривай акIурна давамарна:

— Им ваз хьуй, «ьей етим... — вичвичив рахана, ада хуралай капаш чIугуна. — Ахвайш! Ахвайш! Заз зи хъсан дустар, стхаяр, тарагъажрин, «легенрин» «япа йимрин» кIвенкIвел экъеч! тавунвайди аквуна. ЗирикIе шадвилин шагьвар къекъвезва, ада ингье, гьа и цуьк верин атир гьана твазва. И цуьквер, зи куьгьне дуст, зи стха — вири ваз хьуй. Ви гьакъиндай лагьаназ кIани келимаяр лезги руша лагьана. Алван ччан! Ша, абур тикрар ая, стхадин руш!

Алвана хуьрвкар авай къапар доктординни адан гьуьрметлу мугьманрин вилик эцигна, гъилер къуьнеллай таIОмалдай михьна, Гьажямурадан гъиле амай цуьнверин жIунчГ къачуна.

Ибур, стха, вири ваз хьуй! Вуна пара йисара жм рекьеллаз хьайи къалгъанар, тарагъажар, къванер гадарна—чи уьруьшар саламат авуна...

Стхаяр! И цуьквер цIийиз къвезвай туьркверин кIвенкГвел экъечIзавай лезги рушан къужахда авай. — Гьажимурада мед ччина перишанвилин ва дамах аву нин лишанар ттуна. — А гуьзел рушаз чи базардин майдандилай тарагъажар, акла хурарал «летенар» алай башкбузукьри са таIхсирни квачиз рабочий итим кIва черал къандалIар алаз дустагъдиз тухуз акуна. Блрдан гъиле авай цуыквер аватна.

Стхаяр! За зеррени жуважувалай кутун хъийизвач... Руш цуьквер туна, ччанда егьемвални хъел аваз ири камарал тадиз кьулухъ злкъвена, хейлин мягьтел амукьай инсанрин кIеретIрикай хкечIайди заз акуна. Пагыгьо! Заз и цуьквер дагъви руша вичин къужахдай инсаф|Суз; вална гадар авур чагъа аял хьиз акуна. Цуыкверив гар къакъвена. Инанмиш хьухь, заз абур куьмек. кIанзаваз гъилер юзурзавай, гьа гила, гьа мад шехьиз гьазур хьанвай куьрпе хьиз акуна... Рушарикай садани абур хкажнач, патахъай атай кьве аялди абурал чукурна. Зай: «Акъваз, аялар! »— лагьана гьарай акъатна. За и баркаванар дидеди гадарнавай зериф куьрпедиз ийидай гьуьрметдал, а «сурарин майдандилай» хкажна. Ибур хурукай аватай руш заз гьа гьалатда жгъана, вучиз лагьайтIа, вири са патахъ къведайла а руш агъадал физвай. «Ччан руш, — лагьана за, а асландин баладихъ агакьарна, — ви цуьквер аватиа, ма, къахчу... »

Руш вилерай дертлувилин ялав чукIурна, сифте заз килигиз экъвазяа, ахта ада атIугъай ванцелди лагьана: «За абур, Гьажимурад халу, гадарурбур я... » Тажуб хьана, зун эвел цуьквериз «илигна, абур лап михьи, гьеле, стIал аламайбур тирди тестикь хьайидалай гуьгъуьниз, зай гьарай акъатна: «Ччан руш, и гуьзелрин тахсир вуч я?! » Руша заз жава> б гана: «Зун аял туш, Гьажимурад халу, цуыквер гудай итимар хьавач, и савкьатар багьа исариз гана кIаниди я, завай суфатар кьатIуз жезва... Цуьквер, аллагьди инсанар патал халкьнава. Амма жанавурри абуруз кIур гуда, жаллатIри абурал чпин якIв хци яни тушни ахтармишда... И баркаваирал гъиле кьун хъийидай. гьал алагатIа, жуван дустуниз твах, халу, ам халис инсан я, ам амалрал, юзунрал, краррал экв, руыьдиз чи динэгьли — чи рикI, жигер я... »

Стхаяр! И келимайри зак лувар кутуна, ингье, абуру зун цакай гьа и межлисдал гъана! За «вез, стхаяр, зи игит рушан рикI пайна. Минет хьуй, ам кьабул ая, ад аз гьуьрмет ая!

Доктор Ефимова< з са вуч ятIани лугьуз кIан хьана, амма юзай иГузаррик зурзун акатна, туьтуьх къагьарди кьуна. Ам вилер кьеженвIаз Гьажимурадан хура гьатна, адан кьурай, амма кузвай хъуькъвериз теменар гана. Докторди вйчин дуст къужахда аваз, адан япал бегьем ван акъуд тавуна лагьана:

— Ччан етош, а намуслу лезги рушан рикI за зи ччанда флилай ттунва... Ччан етим, вуна ви рикI шу мудрахъ заз пишкешна?! Пагь, адан къудратлувал вуч я! Ам зини ви халкь я, Гьажимурад, ам гзаф жумарт я, стха! Чун адан лукIар я, етим...

Докторди вичинни • Гьажимурадан арада гьатнавай цуьиверин IкIунчI кьве гъиливни; кьуна, ам сивихъ тухвана.

— Ччан лезги гуьзел, ччан вах! Заз и цуькверихъай ви ни къвезва, заз ибурай ви зерифвал, михьивал, ви рангар, ви суйни гьайбат аквазва!..

Велирин накъIвар цуькверин арада чуьхвена, доктор столдихъ ацукьна.

Бее я, Антон стха, бес я., Са гъвечIи кардик вири дуьнья рикIел хкимир эхир!..

Ибур, Алван, Iбахтлувилин накъвар я. Абурувай зи рикI дар жедач, вах... Зун шадвили ацIурурла, абур алахьна, зарал авач.

Вири киснавай легьзвда Гьажимурада доктордин япал кIуф эцигна лагьана:

—Алйтай йифиз фе«ьи/яр пIиреллайла, закай иблис хьана, ахпа пуд метр яргьи «мййит»... За фекьийрал гьужумна. Ана хьайиди бегьем тамаша я... Гьарус рикI хъиткьинна кьена... И эхтилат чи арада амукьрай, стха...

Ефимов шад хьана.

—Вадик регьмет хкIун тавурай, хъсан хьана...

1 «Сурарин майдан» тIвар ганвай шегьредилай

башламишна «Кьамун кьил» лугьудай тепедал кьван

Ахцегьрин хуьруьн папарни аялар, кьуьзуьбурни жегьи

лар, сусарии рушар яргъи са мензил кьуна рекьера ава.

Вирида чпин багьа парталар алукIнава. Багъларин кжьвайтIуз фенвай гьяркьуь рехъ гатфариз датъдин векьера авай цуыквери. къачуввай рангари безетмишнава. Яруни цIару, къацуни хъипи, лацуни фечIирангарин перемарни шалар алай дишегьлияр дугъраданни, ччан алай. цуьквер хьиз аквазва. Абур, г, агь цуькверин кIунчI кIватI авур хьиз иналанал кIеретIкIеретI кIватI жезва, гагь абур ракьин къерех кьуна гуьзел жергейриз пай жезва. Араара и гуьзелри чпин ван малумарзава: ччан алай рангарин гьалкъада хъуьруьнарзава ва тафтарин куркуррив ван ийиз туна, вирида манияр лугьузва.

Хуьряй инлайанлай тектуык жьуьзуь къIариярни къужаяр аквазва, абурни дуванханадиз фидай рекьин къерехрив гвай гъварарал, КIеле дагъдин хуралай, хуьруьн кьилихъай фенвай р> екьел ацукьнава. Инлай сурарин майдан, базардин майданар хъсан аквада.

Исятда туьр. квер атунин кьилин метлеб чидай рабочийрин, большевикрин чIехи пай чпин кIвалера, чIурара ава. Абуруз туьркерйн пешеяр, беглер, хурарал «легенар алай» полициядин кьушунар тир атIугъай, фурслу, ччинар кIвкери хьиз яру авуна инсанриз килигун адет хьанвай аскерар аквадай вилер авач. ЧIехи юлдашрин меслятралди рабочийрикай са шумуд «ас сурарин майдандиз экъечIнава. Абурал туьрIкерин юзунриз килигун, абуруз яб гун тастшурмишнава.

Гъасмана геренгерен шикилар ягъун лазим тир. Ада гамар аладарна абурал безетмишнаваз Энвер пашадин суБретар алкIурнавай айванрин шикклар яна. Алескеран кIвалерин виликай хуьруьз гьахьдайла, цуькверикай таIгь алай муыгъв туькIуьрнава. Инлай башламишна гьяржьуь рекьиз виш метрдин мензилда гамар, халичаяр вегьенва. И муикъуьн сиве Ахцегьрин варлуярни Панагь ава.

Нисинрихъ сурарин майдандал вад далдамди, цIуд зуьрнеди, са гзаф тафтари ван къачуна. Вири агъадал рвкьиз килигна. «Атана! Атана! » лугьудай келимо вишрахъ инсанрин жергейра тикрар хьана.

Жемятдин вилик, айвандал экъечIна рахай туьрк забитди лагыана: «Зун мусурман дин, варлуйрин девлет, бубайрин адетар хуьз ва вири эл чи пачагьдиз муьтIуьгъ ийиз атанвайди... Чун туьркер я — вири Кавказдиз иеси! Гьи касди, и мурадар кьиле тухузвай чаз мапипнал гайитIа, ам чи пачагьлуIЪдиз, мусурман динднз акси хьайиди яз асмишда!.. »

Забитди факай, гегьеншвиликай, гележегда жьван дин ж ва секин уьмуьр туькIуьруникай гафни лагьанач. Дуьньядиз, тIимил кьван вичин «ьатIунар квIай вилерай килигун алакьдай ксарин гуьгьуьлар дар хьана. Туркерин забит абуруз къван хьиз къана, кьилер хура аваз, дерйн фикиррик акатна хуьруьз хъфена. И фикиррин кьиле: «Чаз и пачать, я паша, я султан герек амач... абуру чун туьтуьхдив кьван мусибатдии дердерайни эх из тежедай гъзмарай ащIурнааа... »— лугьудай та фар авай.

Туъркер мавIгьуматчийри: «диндин пагьливанар яз» гьисабна, абур прогреосдин терефдарар тир рабочийрал гьалдарна.

Сурун къван «ъужахда кьуна, кичIевили бейни квадарна вичвичел алачиз, кьуьзуь кIарабар марфади чуьхвена кьейи шейх Гьарус кучудна..

ХУП/КЫ1Л ЭБЕДИ ДУСТВАЛ

«Зикирар ийиз пIиреллай, фекьийриз мажузатар акуна... Эквер гваз, кафавар акалнавай Жабраил сурара къекъвезвай, ада Самурдин дереда динэгьлияр рекьяй акъудзавай баIбийривай, кафирривай кьисас къахчун истемишна. «Чиркинччилелай шейх Гьарусан руьгь цаварал хутаоша... » — лугьуз халкь къарсурур рахунар хуьре къекъвезва.

Туьркери фвкьийрин тIалабуниз килигна са шумуд кас рабочияр—большевикар Нисред, Алимирзе, къаридин Къазимегьамед, Гьажибала... кьуна дустагъда тгуна.

— Диндиз акси экъечIай кафирар асмишун лазим 1—лагьана туьркерин забит Хулус бег халкь кIватI Iхьанвай жуьмя мцакIинда кьил виниз хкажна, гъилерив гьар латахъ татабар ягънз таз, гьарайдал раказ башламишна. — Анжах кьиникь я абурун жаза! ТахьайтIа куь хуьрел алай чиркин лекеяр са заманадани михьи хъижедач. Аллагьдиз »ксп ксар жемятдиз, гьеле,

IКIчагьлугъашни акси я, инал шак алач. Заз куь гаф кГанзава!

Кафир ар аемишун чи гаф я, чи акьалтIай гаф я. — лагьана вилера ажугълувилин ялав къекъвезвай Панагьа киснавай жемят вичихъ элкъуьрна. — Хаин рин кьисмет кьиникь я!

Чи гафарни тъам я! —сада мад гьарайна, амма кьил къалурнач.

Халкь кисна. Инал ван акъудай кьве касдиз килигна, жемят фикирлу хьанвай арада Гьажимурада гьарайна:

Жемятар! За икI лугьуда: эгер чун хпер ятIа... дели хьана, чархалай вегьей анаж кьве кьунан гелеваз фин! ТуштIа, чахъ хуьр, кIвал, хзан, чIвхи авуна кIани балаяр аватIа, инсанар ятIа, жуван ватанэгьлияр же на кIанда! Абурун тахсир вуч я?!

Бабияр, кафирар чи ватанэгьлияр туш! — Пана гьа Iгьарайна.

— Панагь бег! —Гьажимурада зарафат кваз мад гьа райна. — Зав иеятда сив ачухиз тамир! В уж бабиятIа инал виридаз чир жеда! Зун вавни я фекьи Фалз!

Инал вуч жедатIа аиликамаз кьатIанвай Панатья бамиш гьарайна, вичивич тадиз забит Хулус бегак акакьарна, адан ял ал кIуф эыигна кушкушдал лагьана:

— Жана(би забит! И на еке къал жеда. Ваз минет хьуй, дустаIГъда айайбурун ахтилат куьтягь ая, »къ вазрай...

Забит вичин ажутълу вилерай Паиагьаз килигна, ахпа ам къалабулух акатнавай ва тажублу фикиррик квай жемятдихъ элкывена.

— За бабийрин кардикай Нуру оашадиз < хабар гуда!.. Гьадан пафунал чна кьилерни эцигда.

Жемит аралу хьана, тувкIуьр хьайи жигъирдай, хъел кваз дакIунвай Хулус бег къецел зкъечIна.

Панагь ччйна ччан а лам аи иншндин рангар амачиз кьил хура ттуна, сиве яд кьуивай хь: из кисна, ахпа хуьруьз чкIай жемятдикай хкатна са патахъ фена.

Хуьре тифдин азарди пехъивал ийизва. Гагь санлай, гать масанлай папарин агьвайшагьдин ван хкаж хьана. Сурарин рекьерай имсанар кими жезвач. Абуру йикъа вадцIуд мейит кучудзава.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 19 20 212223 24 Следующая ⇒