НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 6 страница

— Доктор, Хинай итимар атанва, — лагьана Берали адет хьанвайвал, кумазкумаз рахана. — Гъуьрчехъан Салман кIевиз азарлу я, куь куьмек кIанзава. БалкIанарни атанва.

— Агьогьо, хьайи кар аку! Чавай, дуст, ваъ лугьуз жедани? Салман зи дуст я. Зи камаллу стаа я, халкь диз кIани к ас я.

Берали балкIанар хкиз фейи арада Гьажимурад доктордин патав атана, перишан яз акъвазна.

Ана гьикI хьана, Гьажи, вун перишан я хьи?! — докторди хабар кьуна. — ТахьайтIа, округдин гьаким диз бегьем кьве гаф лугьуз хьаначни? Ада ваз такIан жедай лагълагъар авунани?

Ваъ, ваъ. Начальник за «ризи авуна... » за авур къелет вуч я?!

Вуч авуна, Гьажи?

— Вунни Катя, садсадал расалмишна, адав хунча ви вилик эцигиз туна, Катяди вун Урусатдиз гваз. хъфида... Зун етим жеда, халкьди вучда?! И келле гилз гъавурда акьуна...

— АкI жедайди ваз кквелай чида, Гьажи?

— Вун а гуьзел Катяди вичиз яр кьунва. Ам Урусат. дай я, гьаниз хъфида...

— Зун и дагъларай акъудиз жедай са къуват ава, ам халкья—дагъвияр я. Квез зун кIан хьайила, зун уьмуьрдин эхирдал кьван квехъ галаз жеда, дуст Гьажи, валлагь жеда! Гьажимурад бегьем шад хьана.

— За начальникдив вичин пай агакьарна. Ам рази хьанани хьаначни, доктор, вуна хабар яхъ.

И югъ Ефимован рикIел аламукьдайди хьана. Ада «Алван эвез ийидай руш» къалурна. «Яраб рикI, вавай Алваназ авай зи муьгьуьббат, ингье, Катя хьтин урус рушал хкиз жедатIа? »—фикир авуна Ефимов балкIандал акьахна. Ам кьакьан дагълар галайнихъ рекье гьатна.

XVIIкьил КЬВЕ СЕВРЕ ТIУШ ГАИИ ЧУБАН

Хинез фидай рехъ дарих жедайди туш. Ина мукъаят балкIандал алай инсан вични мукъаят хьунухь шартI я. Доктордихъ и хаталу рекье вичин фельдшер Берали, Хиняй атанвай викIегь, къумрал якIарин кьве жегьил гала.

Ефимова яргъал рекьериз фидайла, гьамиша Берали тухудай. Адаз гьунарлу, ва дуьнья акунвай гъуьрчехъаидиз хьиз, округдин вири дагълар, вири рекьер, жигьирар чида. И касдиз балкIанрин чIал чидай хьиз, гьилле квай, туьнт, няс гьайванар элбаэл адаз муьтIуьгъ жедай. Гъилерани. кIвачера бегьем къуват > авай Бералиди вичин ччанда авайди гъиле гьатай балкIандиз къалурдай. Докторди: «Зи Руслан вун я! » — лугьуз гьуьрметлу яз ам рекьериз тухудай. Берали галай рехъ гьамишани саламатди, динжди, машгъул жедайди тир. И касдиз дагъларин тIебиат хъсан чида. Ам гьамиша дагъларал ашукь шаир хьиз, абурун уьмуьрдал мягьтел яз, сятралди гуьзел яйлахра къекъведа, абурун рангариз килигда, ванериз яб гуда. Бералиди дагъдай дерейриз эвичI хъувурла: «Заз зун хъсан балкIандилай гадарна гъелцел аватай хьиз жеда». — лугьудай. Яргъал хуьряй доктордин гуьгъуьниз итим атайла, Берали шад жеда. Рекьиз фидайла, бегьем гьазур хьунухь адаз адет хьанвай. Терек жедай алатар, дарманар... вири

тумаждин гьебсйра аваз жедай. Ада вичин «къуша луьле алай туп» рикIелай алуддачир. И ружа доктор Ефимова пишкешай, адан гзаф багьа аманаттир.

Юп> Смугъула няни хьана.

Берали, йиф рекье акъудиз зун гьазур хьанва, — лмгьапа Ефимова, балкIан хуьруьхъ элкъуьрна, гадаяр къалурна. " — Амма и къучагърин гафариз килигна, Хипорип туьнелдиз мукьва тир са арадилай рехъ хата лу я. «йифен буьркьуь хийирдилай йикъан аквадай зарар хъсан~я» — лугьудай лезги мисал акьуллуди я. Чна адаз инал амал ийида. БалкIанар дирибаш ятIани, туьнтни я. Цавал варз алач, ангье, вацIай вплел «зулун ччам» къвезва. — Ефимова агъадай атана, кьилел ялзавай зурба суьруь хпер хьиз, тепеяр, чархар, кIамар кьаз, абур ацIуриз, къвезвай гьуьлуьн цифедин крчар алай кIвенкI къалурна.

— Вуна зи фикир хъсанди яз гьисабзаеатIа, чна и йиф Смугъула акъудин.

— Зи фикирни, доктор, гьа и хуьре йиф авун тир. Меслят хъсанди я. — Бералиди жаваб гана.

Рекьевайбуру мад са шумуд келима хълагьна жеди, абур цифеди вичин «яд квахьзавай ценерик» кутуна, нянрин хурушумрикай мугьманриз мичIи йиф авуна, пуд камунин мензилда авайди къалур хъувунач.

Рехъди физвайбур хуьруьв агакьна. Гила абуруз и хуьряй папар шедай ванер атана.

Берали! Ваз ван къвезвани? Хуьре, заз чиз, кье йиди ава.

Ава жеди, доктор.

Докторди вичин балкIан, шехьзавай ванер къвезвай ччилин кГвалин вилик акъвазарна.

— Берали тади ая, и кIвале вуч хабар аватIа чира! Берали балкIандилай эвичIна, кIвализ фена тадиз

элкъвена хтана, пурарихъ галай тумаждин гьебедал фена.

— Доктор, ина севрехъ галаз кьуршахар кьур чу бан, хирерай иви авахьна ччандик ква...

Ефимов тадиз балкIандилай эвичIна. Чубандал алтIушнавай папар акъудна, доктор азарлудаз килигна. Чубандин гъилерал, ччинин са патунал, хурал хирер ала. Хирерайни иви къвезва. Бералиди, доктордин тапшуругъдал хирер кутIуннавай чиркин ппекер ахъайна, абур гадарна, хирер чуьхвена, абур дарманар яна жу найрал кутIунна. Чубандизни хъвадай дарман гана. Мад ивиди ладу жунаяр яру хъувунач. Амма чубан ччандик стIал иви кумачирди хьиз ладу хьана.

— Заз чиз, хаталувал амач. Чун эвер гайиди хьиз, вахтунда атана агакьна лагьана докторди. — Гила и касдихъ гелкъуьнни лазим я: идаз хъсан тIуьнар гана кIанда... — доктор чубандин кIвализ килигна. Им къава са тIеквен авай, кар чин тийидай устIарди эцигнавай, патахъ цларин, араара къецел акъатна, сувагъни, кьун тийиз акъвазнавай къванерин гьамбар я. Ччилик куьгьне, патаркъерехар кумачир лит ква, къулан патав хьумурдикай авунвай кьуру чапак, кьекьелин куларин шеле ва гьабурун тIваларикай хранвай кипкир гва. РекIинив сив кранвай еке гичин акъвазарнава. Ибур чубандин эмени я.

Вилер кIеве авай, дуьз ва хуш шикилрин ччин алай жегьил чубандал алаз, докторди адан гьалагьвал бегьем чирна. «Сифте куьмек вахтунда акакьай азарлудан къайгъуда гьат тавуртIа, вуна авурди, доктор, куьмек туш, еке ягьанат я» — хиял фена Антонан рикIяй.

— И чубандин иеси — терекмадиз эвера, — лагьана Ефимова Бералидиз килигна. Фельдшер хуьруьз фейидалай гуьгъуьниз, докторди азарлу авай кIвал, пипIин кIвахьзавай гумадай адIурзавай пейс къулан къерехдал эцигун теклифна, вич куьчедал экъечIна, са кIвач варцив гвай къванце акIурна, ада фикирар авуна. «Девлет къазанмишна, ам «къахчу» — лагьана сивИз вигьизвай чубанар гьи гьалуна аватIа килиг гьа!,. Абур рекьидайлани, девлетлу хьанвай терекмадиз аквазвач. Зегьмет акьалт тагвуна жгъанвай девлетди инсанрин акьул квадарзава, абур негь будалайриз элкъуьрзава. Абуруз мергьямет, куьмек авун чаз амукьзавач. Къаних нефеини абурук пехъи вагьшийрин хесетар кутуна дагълариз ахъайнава... »

Вилик шуьше алаз куькIвенвай лампа гвай, са руш кваз терекма Гьажи Къурбан атана. Ам яшар хьанвай итим тир, ятIани гъиле дамах гвай гьаса аваз, ччан вичиз муьтIуьгъ тирди къалурна, и кас дирибашдиз къекъвезва. Ччинал, хатI кьунвай лацу ччуру, яргъи спелар ала. Кьилел нугъайдин чIулав ва кьакьан бармак, тандал памбаг янавай ластукдин валчагъ ала. Ам, къуьнерихъ вегьенвай нугъайдчн хъицикьрин цIийи кIурт кIулуз хкаж хъувуна, башмагърин вин кутуна, . чIугуна чубандин кIвализ фена.

Израв, духтур! — лагьана Гьажи Къурбана кьил патал кьуна, ам жанавурдинбуруз ухшамиш тир къандахда авай вилерай Ефимоваз килигна.

Ви чубан яни? — Ефимова азарлу чубан къа лурна.

Зи чубан тир...

Гила герек амач, яни? Инсафсуз кас, вахъ аллагь амач! —Хъел акатна доктор лезгидал рахана. Гъилер аладарна ада чубандин кIвал къалурна. — И гьал махарик квай инсанрин иви хъваз вердиш аждагьан дин чубандални жедач. Инсаф авачир кас!..

. — Астафируллагь!.. Астафируллагь!.. Хашперезди заз аллагь авачирди лугьун гуж я! Зун Меккеда итIаат авуна хтанвай кас я! Ваз вуч ихтияр ава, беябуриз?!. За леченикдиз арза гуда!.. — лагьана Гьажи Къурбан кIваляй экъечIна хъфидайла ам Ефимова кьуна акъвазарна.

И чубанди кьецIил гъилерал ви девлет вагьши гьайванрикай хуьдайла, ингье, хирер хьанва. Идаз не дайди авач. Гьакьар вуна ганвач. Эгер и кас кьейитIа за вун Сибирдиз акъудда.

Тахсиркар чубан вич я... — лагьана са кьадар хъел элекьарна хьиз, Гьажи Къурбан кIвализ хтана. — Севре са кьар къачуна хъфизвай. И мердимазарди ам лашунал яна. Сев я ман...

— Эй аллагь, вакай гьикIда за, Гьажи Къурбан?! — лагьана чубандай бамиш ван акъатна. — Севре кьар тухванайтIа, вуна зун хуьре тадачир... Ада заз зулум авунва, стхаяр!.. Ам гьалалзада инсандал гьалтнавай вагьши: «ттар атIайтIави, рекьида, тIатIайтIани... » лугьузвай сев я стхаяр... Адавай регьимлувал истемишун, — пехъеривай уьмуьр кIан хьун я, стхаяр... Къуй зун кьирай... Я аллагь! Вичин девлет чIулав тIурфандин хура гьатна варазара хьуй!.. Я аллагь! Вични патан. хирер акъатна, мурдар хьанвай балкIандин ни гвай леж хьана кьерел хьурай!..

Л ал хьухь байкъуш!! — гьарайна Гьажи Къур бана мад кIваляй экъечIиз гьазур хьайила, Ефимова акъвазар. на.

Исятда вуна и чубандин кIвализ гирванка вирт, гьа гьакьван чIем, окьве пут къуьлуьн гъуьр, са перемни

вахчаг, яргъанни мес ракъур тавуртIа, за вун Сибирдиз акъудда хьи, акъудда! Къастуналди итим кьенвай къанлу яз акъудда!..

Докторди гьамиша хушдиз, регьимлувилив ацIанваз килигдай вилер, исятда ажугълувили, негьвили кьунва. Абур рапIрапIар гана, хейлин вахтунда, ччанда дертлувили чарх язавайвиляй къуьнер, пIузарар зурзазвай Гьажи К/ьурбаназ килигна. Терекма бармак пелез чуькьвена тадиз экъечIна хъфена. «Хашперез духтурди вуч хьайитIани ийида, Сибирдизни акъудда... » — лугьудай фикирри Гьажи Къурбанак къурху кутуна. Ада лагьай затIар гьунин хиялар авуна.

Арадай са хейлин вахт фена, инсанрин ванер атана. Чубандин кIвализ докторди лагьай вири затIар атана, Берали гуьгъуьниз атуниз килигна, иниз алава са куьгьне тахткровать, лампани гъана.

— Чубан стха! — лагьана Ефимова. — Вуна чун мад хкведалди хирер ачухмир... Парапара шяринди неъ, нек хух. Чун сад кьве юкъуз Хинда жеда. Сагъ жеда стха!..

Чубандин вилерал накъвар атана, а патал алай чубандин гьвечIи вахан вилерни кьеженва. Амма ибур, рикI дарбурун, «эхир заман я» — лугьузваибурун накъвар туш. Абур умудлувили, сергьят амачир кьван шад авунвай инсанрин ччандиз атанвай кьезил шадвилин накъвар тир.

ЦIун кIусар хьтин яру хъуькъвер алай гъвечIи руша, чубандин кIвалин чирагъ, дидебуба вири тир, адан багьа ваха гадар хьана духтурдин гъиликай кьуна, адаз теменар гана, ам вичин накъварай чуьхвена, ахпа ам гъилелдигъилелди кьурурна хьиз лагьана:

— Ччан духтур! Вуна эй стхадиз бубавал авуна... Чна ви хъсанвал квадардач, буба!

Ччан руш, ваз баркалла!.. Баркалла! — лагьана Ефимов вилер кьежирнаваз, зегьметдин гьекьединни, гумни кесибвал авай кIваляй къецел экъечIна.

«Хуьруьз чIехи духтур атанва! » — лугьудай хабар азарлуяр авай кIвалерик акакьна. Виридаз чпин азарриз дарман хьунухь кIанзава. Амма, фекьидикай игьтият ийизвай. Ада: «Хашперес доктордивай куьмек кIан хьайи касдиз аллагьди регьим хъийидач... » — лугьуз халкь къарсатмишнава. ЯтIани са бязибуру чинеба атана чпин дердер лагьана, дарманар къачуна, доктордин меслятриз яб гана.

йифиз доктор къариба са азарлудин кIвализ фена.

— Буба, ви шумуд йис я? — Ефимова хабар кьуна.

Зи, хва, вишекай вад кими я... Зи бубадин виш ни къанни кьве йис хьаналда... Буба чубан тир, зун серкер я! Ам кесиб кас тир, амма захъ, аллагьдиз шу кур хьурай, садкьве виш гьайван ава.

Чир хьана... Ви азарбизар вуч я, буба?

Ччан хва, ингье... —. кьуьзуь касди вичин кIва черин яцIу якIарин винелай, дуламар, тIвалар, рвар хьана иви винел четинарнавай азарлу тир «чIулав иви дин» дамарар къалурна. — Ибуру зун гзаф инжикли ийизва, тIазва. ИкI хьун кквевай я, хва?

— Кьуьзуьвиливай я, буба... — кьуьзуьвиливай я!

КIвачерихъ такьат амач.

Амни кьуьзуьвилин кар я, буба.

Ахвар, кьарай авач, экв аквазвач, хва...

Батмиш хьайи кьуьзуьвал батIул я, буба.

Бес ччан хва... Кьуьзуьвал азар тушни?

— Бубадиз регьмет! Кьуьзуьвал азар я, буба, азар я. Чаз — докторриз, гьеле, а азардин дарман авач.

— Ччан хва, тIал квачиз азарлу хьана кьейитIани, дерт авачир хьи.

Тал атуз жеда.

Минет хьуй, тIал атIудайвал хьуй! Садни зун куь кьилив атайди фекьидиз чир тахьуй. Кьейила, ада захъ са дуьани кIелдач...

Пакамахъ а кьиляй экв жезтежез, Ефимов вичин итимар галаз Хиназ фена. Гьажи Къурбан лагьайтIа, «леченикдиз арза гуда» — лагьана Ахцегьиз рекье гьатна.

ХIХкьил СТХАЯР

Николай пачагьдин кьушунар Ахцегьиз гьа и рекьяй атаналда. Са геренда балкIанар акъвазарна, рекьевайбур кьудвад метр гьяркьуь, пудкьуд метр кьакьан тир хейлин яргъи чархун къене, инсанри туькIуьрнавай магъара хьтин тIеквендиз килигна. Дугъриданни иниз тунел дагьайтIани жеда. Им

гьакъикъат Николая «Дагълуяр секинарун патал» Нухадай Ахцсгьиз чархар квай затIар: фургъунар, тачанкаяр, тупар, солдатрин кухнаяр, дяведин суьрсетар тухун патал кьве къеледин арада авунвай куьруьрехъ я. БалкIанраллайбур са юкъуз Нухадай Ахцегьик акакьарун патал, солдатри кацадал, лумунални амалдин гужунал туькIуьрай рехъ селлери тухвана, виняй шим, къпапер атана, гзаф чкайрилай балкIандивайни экъсчIиз тежедай гьалдиз атана. Пачагьдин кьве гарнизон кьушунрин арада алакъа хьун къаст яз, дяведин метлеб авай и рехъ азабралди солдатри туькIуьрна. Хииарин хуьруьз кьван Ахцегьа авай гарнизондин солдатри, инлай Нухадиз кьванни гьа ина авай солдатри гьамиша и рекьел кIвалахдай. Рехъ хъувуна куьтягь хьайила, офицерди къеледин начальникдиз рапорт гудай: «Ахцегьай Хиназ кьван чи патан рехъ фаэтон фидайвал ремонтнава!.. » Начальникди ягьанат квай хъуьруьнар авуна рапорт гайи офицердиз лугьудай: «Зун вахъ инанмиш я, амма куьне ремонт авур рехъ амач. Пакамахъ са рота солдатар гваз фена кьиляй кьилди кихлиг. »

Начальникди лагьайвал жедай. Рекьер марфади къарагъар авур селлери, къванери, шимери ацIурна, инлайанлай патар кумачиз, тик дагьарриз элкъвенваз жгъидай. А кьиляй башламишна и кьилиз къведалди, мад а кьиле рехъ амукьдачир:

Пачагьдин, Нухада ва Ахцегьа авай горнизонрин началышкри инра авай къелейрин арада рехъ тежедайдахъ губернатор инандирмиш авуна. Якъин я, абуруз чпин. кIулай дагълар къахчур кьван регьят хьана.

— Эхь, Берали, пачагьдин кьушунар гьа и рекьяйни атана... — лагьана хияллу яз докторди, •— тупарни алудна дяведин припасарни, и рехъ, аквар гьаларай акьван герек амач. Дагъвийриз ина рехъ амукьайла зурба къулайвилер жезвай. Ам и къеледа авай агъайриз, я а агъаяр лезгийрин дерейриз ракъурнавай губернаторризни пачагьдиз хуш кар туш. Рекьер, дуст кас Берали, дагъвийриз чпин уьмуьр кьван кIанда. КIанда, дуст, кIанда! Абуру чархарикай, кIамарикай, виняй къведай хаталу къванерикай, селлерикай зеррени хабар кьун тавуна, чпиз кIани патахъ лув гана физвай лскьерал гьикьван пехилвал ийизватIа ваз чида. Дагъвийри бубайрилай балайрал кьван чпик лувар хьунин мурад, аллагьдивай тIалабзава. Абурун хиялри чпикай лувар квай чубанар авуна, махар туькIуьрна, регьятдиз арандиз — агъа дерейриз, дуьзенриз, агъа тамаризни багълариз эвичГиз, винел хкаж жезва. Рехъ тахьун, дуст, дарвал, мичIивал, азаб, чиркинвал — азарар я.

И арада Хинахъай са хейлин итимар ва папар атана. Абур вири балкIанрал, къатиррал ала. Рекьин хаталу чкадилай, абур садни балкIанрилай эвичIнач. Дишегьлийриз вил ягъай Бералидиз, абурун арада Ефимоваз нек гъизвай Къарибан руш Алваназ ухшар авай са свае акуна, ам мягьтел амукьна.

— Алван яни?! — Ефимовайни ван акъатна. — Пагьгьо! Инсан, инсандиз икI ухшамиш хьун заз уьмуьрдани акунач!..

— Алван туш, доктор, чи руш хуьре ава, ам инра рехъ авай кас туш. Заз ам вилер кьеженваз накь куь. в арцел аи акуна...

Гьи вахтунда? — Ефимова аквазакваз гьалаба къачуна.

Куьн гьамамрал алай вахт тир жеди. За: «ГьикI хьана, я руш? » — лагьана хабар кьурла, ада заз жа вабни тагана, ччин фитедал кIеви авуна са кьадар агъадал хъфена. Ахпа акъвазна завай вун гьина ава лагьана хабар кьуна. За вун гьамамрал ала лагьана.

— Адаз вуч кIанзавайтIа... Вучиз шехьрай?! — Чидач, доктор.

— ТIазвай чка авайни? Хабар кьуначни? —> Ваъ, доктор.

Вичив къаб гвайни?

Фитедин пад вегьена хъуьчIуьк са затI квай.

Бес вуна иэхтилат накьтьамамрал аламазвучиз авунач?

За и кардиз, акьван фикир ганач, доктор. За: «Жегьил я, аял итим я, гъвечIи са кардик, такIан хьун кумаз шехьдай адет я... » — лагьана фикирнай.

И эхтилатдилай гуьгъуьниз Ефимов фикирлу хьана. «Бейниван рушан кьилел мад вуч къаза атанатIа? Мад такIан касдин патай уьлчуьяр атана жеди... Вуч хьайитIани жеда. Гатфарин чIурал алай, гуьзел рангарин, гьар патахъ атир чукIурзавай цуьк гзафбуруз аквазва, адаз иесивал ийиз кIанзава... Аман, ви ажизвал вуч я! Вун гьахъ туш, Антон, руш санал секин хьана кIанда... »

Ефимов Хинарин хуьруьн кIаник квай чими яд авай булахрал, гьамамрал кьван фикирриккзаз атана. Адаз затIни акунач. ВацIун къерехаал, хейлич адавай къакъатна хьиз, къав алаз гьамам ала. Адан къене пата къванерикай дуьзарнавай, кудай цяй ацIанвай латар ава.

— Ибурни Ахцегьрин гьамамрин ятарикай я, — ла гьана докторди гъил чуьхвена, са шумуд хупI ядхъва иа. — Гугуртдин ни гала — Им Хинарилай Каспиядал кьван кудай ятарин дере я, дуст Берали. И дередиз кIа ниди заз чида... Ина гуьзелгуьзел санаторияр, курортар туькIуьрин!.. Ингар сиягьатчийрай ацIана жедай. Ятар, гьава, емишар... Ибур сагъвилин маканар я! ТIе биатдин гуьзелвал вуч я! Гьикьван къариба дагълар, дереяр, дагъдин векьер, вацIар ава!..

Югъ нисинрилай алатна. Доктор Ефимов ва адахъ галайбур Хинарин хуьруьз гьахьна.

Хуьруьн куьчеяр кас квачиз баябан я. Анжах кимел са кьуьзуь касдини кьезил гадади цIегьерин чIарарикай еб ийизва. Гада «таратулдин» куьмекдалди епиниз звер гузгуз кьулукьулухъ физва. Кьуьзуь кас звер ганвай еб кIватIунал машгъул я,. Абурун гъилери устадвилелди кIвалахзава. Хуьруьн далудихъ ва вилик квай дагъларин ценерал са шумуд кIеретI гьерер, кьунар, лапагар ва малар ала.

Доктор гадайрихъ галаз, азарлу авай кIвализ фена.

Рак ахъай авурла, Хинай тир жегьилар садсадаз килигиз, мягьтел амукьна.

— Азарлу амачни? — Ефимова лезгидал хабар кьуна.

— Валлагь, амач!.. — жегьилрикай сада гьилер аладарна, мягьтелвилер авуна.

— Айиб авач. Заз ам чидай азарлу я! — Ефимов Салмана фендигарвал авуна вич хуьруьз гъанвайдан гъавурда акьуна.

Инал ченедикай чIулав рицI кутIуна, яргъи шуткьу алаз, юзунриз зиринг, ччин туьнтдиз къумрал са къари атана. Ам гадайрихъ галаз муьхед чIалал рахана. Ахпа ада лезгидал лагьана:

— Салман гъуьрчез фенва. Адан тIал, аллагьдиз шукур алатна. — КIуфук шадвал кваз къариди мугьманар къаршиламишна. — КIвализ элячI, балаяр, зи хва гьа гила, гьа мад хкведа.

— Бералк! Вуна дуст кас, хуьруьк ван кутур — халкьдиз зун атанвайдакай, азарлуйриз виридаз пул суз куьмек ийидайдакой хбар це. Агъур азарлуяр аватIа килиг. За са гере\а ял яда.

Ефимов къава сихдиз къаргъуяр, нацIар ттунвай, ччиле тахта авай, шегьерэгьлийрин къайда: хъсан рак, пенжер кваз, экуь, цла шкафар ттуна, гзаф мукьуфвилелди сувагъ, ахпа шир яна, рикIиз хуш нехишар акъудна хьиз, туькIуьрнавай еке кIвализ фена. Ина са цлавай хьиз чкадин устIарри, са жуьредин кьилер галаз раснавай тахта кровать эцигнава. Идал михьи месер ала. Ччиливай хьиз, гуьзел гамунин ччинар акьалжнавай назбаличаяр гва. Абур, цIай куькIвена кузвай хьтин яру рангар гзаф квай халичадал ала. Тахтунин кьилихъай «ШатIнусрин» чешнедин юкьва кьве фур къизилгуьлдин цуьквер авай халича янава. Ибур аквар гьаларай, Ахцегьрин машгьур устIарри хранвай, лагьай къиметдилай артухни гана къачунвайбур я. КIвалин ччиликни литерин винелай мад са шумуд хъсан халичаяр ква. Ина рекIинивай хьиз, гъвечIи элкъвей стол эцигнава. Винелай ччилел кьван куьрс хьанвай суфра аладарна, адан ччин чайдин къапарай ацIанвай цуьквер алай пIатIнусди безетмишнава.

Докторди кIвачелай хтIунна, гъилерччин чуьхвена, ччилеллай халичадал, са назбалич хъуьчIуьк ктуна кIвачер яргъи авуна ацукьна.

— Жамят! Эйййй! Хуьруьнбур!.. — хуьруьн са къавалай гур ванцелди са итимди нуьхвед чIалал гьа райна. — Заз яб це!! Заз яб це!!. За квез исятда хийир дин хабар гуда!.. Яб це! Яб це!

Доктор ракIарар ахъайна къецел килигна. Аквазакваз куьчейра, къаварал, кимерал инсанар атана. Жемятди суьгьбетар, гъиле авай кIвалахар са геренда акъвазарна. Хуьруьнбур гьарай авур кас аквадай чкадал атана, адаз яб гуз гьазур хьана.

— Жемятар! — лагьана къавал алай касди кIевиз гьарайна. — Чи хуьруьз Ахцегьа авай чIехи духтур — урус Лукманал Аким мугьманвилиз атанва!.. Ада хуь ре авай вири азарлуяр гьа къе ва пака вичин кьилив атун тIалабзава! Эгер азарлу месел къатканаватIа

адан кьилив кIвализ доктор вич къведа!.. Лукманал Аким гъуьрчехъан Салманан кIвале ава!..

Хуьруьн итимрин саки са пайхперин гуьгъуьна аваз дагълара ава. ЯтIани, хуьре гьеле гзаф инсанар амазма. Кимсрал, булахрив, рекьера инсанри духтур атунал шадвилер ийизва. Ибуру чпихъ авай дердертIалар доктордиз лагьана кIаниди садасадаз малумарзава. Ччанар, чпи лугьудайвал: «вацIун къванер хьиз, сагъбуруз» доктор герек туш, амма гьабурни, чпин хуьруьн азаб алай ксариз регьятвилер жеда» — лугьудай фикирри шад авунва. Гьар хуьре хьиз, Хинани «Хашперес духтурдивай куьмек кIан жедани» — лугьуз фекьини муьруьд, жаду къарини чиркин «жерягьар» перишан я. Абуру бейхабар яз, «къе доктор атанва» лагьана чпихъ галукьай ван рикIера гапур акьур кьван агъур тIал яз кьабулна. Гьасятда хуьруьн фекьи Садуди вичин гъилибанар: муьруьд, «жерягь», жаду къарияр кIва, тIна, абур тадиз азарлуяр авай кIвалериз ракъурна. |: Хашпересдивай дарман кIан хьунухь, аллагь р, икIелай алудун я, аллагьдин регьимар инкар авун я, а вахтунда гъуцар гъезеблу хьана, ада куь кIвал таримар ийида... » — лугьуз, хуьруьз атанвай экуьнивай инсанар яргьаз ийиз алахъна. «(

Ефимова лащу халат алукIна. Ада кьилелай кIвачелди лацубур алукьнавай фельдшер Бералидихъ га. лаз, хейлин вахтунда вичин кьилив азарлуяр атун гуьзлемишиа. Садни атанач.

— Я ина азарлуяр авач, я абур аваз, иниз ракъурзавач, Берали. — лагьана Ефимова — им вири дуст, дин ва менсеб гвай ксари халкьдиз ийизвай къастар я. Эгер зун иниз сирихар кутуна атанвай, гьа гьакIан гьарамзада — аферист тиртIани ругьанийри закай зурба ал< им авуна. эл зи кьилел алтIушардай. Аквар гьаларай Къази Гьарусан чар ина авай фекьиди садазни кIел тавуна, са патахъ гадарнава. Адакай хуьруьз хабар авач...

— Антон Никифорович, халкьдиз гьа и хуьрени вун гьуьрметлу я, амма ада: «Хуьруьн фу чи гаиле ава, гьа! » — лугьуз вилер экъисзавайбурукай игьтият ийизва. Сабур ая, азарлуяр аватIа, абур ина ви кьилив къведа.

Берали рахана куьтягь хьуникумаз регъуьзкичIез са кьуьзуь кас атана, доктордиз вил яна, сив рахунни тавуна вичин кIвачел алай хер къалурна, азербайжан чIалал рахана:

Зур йис я, и хер зи кIвачел алаз... Тавур дар манни амач.

А «дарманри», буба ччан, — лагьана Антона, — ви хер гьа ихьтин килигиз тежедай гьалдиз гьанва. Вун вахтунда, ингье, и Бёралидин кьилив Ахцегьиз атанай тIа, хъсан жедай. Къайгъу авач.

Вуна зун кьабулдайди, заз дарман ийидайди чи дайтIа, — лагьана кьуьзуь касди, вичин рагъул вилер гьар патахъ къекъуьрна, вичиз яб гузвай хуьруьнви авачирди акуна, ам шад хьана, — зун викьилив дуьнь ядин лап а кьилиз кьван фидай, ччан солдат хва!

Бес, буба, къази Гьаруса михьивилер авунин ва сагъвал хуьнин серенжемар аваз кхьенвай чар фекьиди хуьуруьн жемятдиз кIелначни?

— Ваъ, ччан хва. Чаз са ккуьникайни хабар авач.

— Гьа чарче азарлуяр чи кьилив фин чарасуз кар тирди кхьенва, — Ефимова ччин чIурна, ам са геренда хуьруьз килигна. — Чна куь фекьидивай а чар гьинизнатIа хабар кьада.

Кьуьзуь касдин, чиркин ппскерин кIаник чуьнуьхнавай, келле элкъуьрдай ктIай пи гвай хер Ефимова вичи чуьхвена, Берали буюрмишна, адав дарман туькIуьриз туна, ам мукъаятлувилелди хирез яна, кIвач кутIунна.

— Имни ваз дарман, буба. Са пуд юкъуз ахъай мир, ахпа ахъайна дарман гуьцIна кутIун хъия. Гзаф къекъуьмир, къайи къванерал, ччилел ацукьмир гьа! Де хъвач.

Бералиди доктордин меслятар кьуьзуь касдиз, ам гъавурда гьатдай азербайжан чIалал хълагьна.

— Сагул, сагул! — Ефимова са келима кьуьзуьдаз чидай чIалал лагьана и касдив гъил вугана.

— Сенда сагъул, азиз угълум! — Кьуьзуь касди икI лагьана доктордин гъил кьуна. — Ви рикI сагърай, ччан духтур, рикI михьи кас аллагьди ганвай бенде я! За исятда хуьре авай вири дертэгьлияр ви кьилив ракъурда. Абур зи чIалаз килигда, хва. — Бармак гьекь акъатнавай пелелай чIугуна, кьуьзуь кас са кIвачихъ кьецIи ийизийиз хуьруьз хъфиз рекье гьатна, ахпа са герен акъвазна. — За хер ахъа авурла, хайи паб, хва, свае кьилер патал кьуна «ГТиф! Эф! » — гьараяр акъатиз катзавайла, вуна, доктор, зи хер кIуфук хъуьруьн кваз чуьхвсна... Бес им заз — кесиб чубандиз авунвай гьуьрмет рикIелай фидай кар яни?! Фидач, рухваяр! Завай квез хъижедай хъсанвал аватIа, ам куь уьмуьрдиз дуья авун, куь хийирдиз рахун я... Баркалла, играми вслсдар!.

Докторди кIвалахзавай айвандик инсанар малум хьапа. Абурун арада пIузарриз зверер гуз, араара сарар амачир, сив кьифрен чIулав тIеквен хьиз ахъайна, гъудгъутал гьалчиз, са низ ятIани къаргъишар ийиз къари ава.

Доктордин кьилив чIулав спелар галай, кьакьан буйдин, са къумрал кас атана. Ада сив юзур тавуна са гъилин ишарадал хъицикь алаз кутIуннавай вичин кьил къалурна, туьтуьнай «Угь... Агь!.. » авуна вичел азаб алайди къалурна.

— Свах тIазвани? — Ефимова хабар кьуна. Чубанди жаваб ганач, ам Бералидиз килигна.

—„.. [ьинаг тIазва? — Бералиди азербайжан чIалал

ди хабар*" кьуна.

— Свах!.. — лагьана агь акъатна чубанди мад гъил туькIуьрна вичин рекъвер къалурна.

Бералидиз доктордин гъили ишара авун бес хьана, ада тадиз чубандин чIарар ттванвай кьилелай таза хъицикь элягъна гадарна. КтIай якIун пне ял акъатна.

Докторди азарлу чубандин кIаник патан рекъвен кьиляй чукIул сухна. Хиряй гзаф чиркер акъудна, ам чуьхвсна, ахпа кутIунна хьиз, докторди хъверна.

— Дуст чубан, вун бахтлу кас я... Эгер чун атана чиртIа, ви хер пад хьана, хъицикьдин кIаник квай чир кинар вири ивидик фена, вун иви зегьерламиш хьана телеф жедай. Гила хаталувал амач... Чна ахъайдалди хер кутIунна амукьрай гьа!

Са шумуд сутка сухвара гьатна хьайи — я ахвар я кьарай вугун тавур къати тIал атIуник, чубандиз гьа и айвандик ярх хьана ахвариз кIанзавай. Чубан вилера шадвал, гзаф разивал аваз хуруз гъил яна, агъайна къайдада доктордиз икрам авуна хъфена.

Докторди вичин вафалу дуст Бералидихъ галаз нянралди хейлин азарлуяр кьабулна. Са балкIандин ппар гъуьрчер гваз Салман хуьруьз хтана. Адаз вичин кIвалин мукьварив инсанар кIватI хьанвайди акуна кичIе хьана. Къумрал ччинад алай ччилин рангунинйри ва хци вилери цIарцIар гузгуз Салман варцихъ атана, кьвечIиларна къирмаж гъилеваз ам гурарай винел экъечIна. Туькме ацIай, амма кутугай буй алай, юзунриз зиринг бедендик гьерекат кваз, Салман айвандал атана.

— Агьан, духтур яни!.. Вун гьеле, рекье гьатайла, зи тIализ кичIе хьана, ам атайвал, ттум кьвехве аваз катна... Ваз и чIав хийир хьурай, духтур! — лагьана Сал мана, рикI чкадал~х1сЗНа7 ам кIвализ гьахьна, хзанриз суфра гьазур авунин буйругъ гана.

— Ша, духтур! Азарлуяр хуьряй гьич санизни фидач, са кIус фу неъ, са геренда ял ягъа, хванахва! — Салман инал атанвай азарлуйриз чпин чIалал вуч ятIани лагьана, абур хъфиз гьазур хьана.

Дагълу Салман! Ибуруз хуьруьз эверайди вун я ман?! — лагьана Аниса къари агъадилай винел тта ран къиб хьиз гъуьрчехъандиз килигна.

За эвер гайи ксар я, гьтскI хьана, Аниса къари? Абур ви хуьруьз атун гъвечIи кар яни? Къе герек хуь ре шадвилин межлис авуна кIанда. Къе чаз вири хуь руьк квай: багьа мугьманар — алим ксар атанва!..

Вууууувв!.. Эхирзаман я!.. Салман, вун а си хьанва!.. Ам хашперес духтур тушни!? Адан дарманар хъвадайбур фасикьар я! Мусибат!..

— Я кас, Анисе баде, вуна зун санал тур! Вач, вач а эхтилатар ви тайтуьш къарйириз ая гьа, кIвал къени хьайи диде... Хьанач гьа! — Салман хъел кваз кIвализ хъфена.

Анисе хуьруьн фекьиди къизмишарна, вичин винел «гьужумдиз» ракъурнаваиди доктордиз чир хьана. Адан ччанда мичГивилинни азаррин маканар тир ругьанийриз акси ялавлу ажугьлувал юзана.

— Гьикьван алахъайтIаня халкь физвай рекьелай элкъуьриз жедач. —Ефимов вилик • хьана суфрадихъ ацукьна, ада хуьрек авай са къаб къачуна. — Вучиз лагьайтIа, а рекьиз халкь финифиз мажбур хьанва, — ам цIийи рехъ я, хийирлу ва умудлу рехъ я. Халкьди виш йисаралди вири куыьне рекьер ахтармишна, а ре кьера халкь пияда къекъвена, ахпа девейрал, балкIан раллаз, гуьгъуьнай арабайра, фургъунра... аваз къекъ вена. Анай гьатайбур гьатна, мад гъил вигьидай затI Iмач, а рекьер дар хьанва, хаталу хьанва. Урус доктор дин кьилив куь хуьре халкь атун еке кар туш...

— Вун гьахъ я, дуст кас, доктор рекьер куьгьне хьайва, —лагьапа гъуьрчехъан ахтармишзавай вилерай доктордиз килигпа, амма Ефимован ччинай, вилерай гьилле квачиз — рикIивай рахун акуна, дагълуди давамарна:

Халкьар цIийи рекьерихъ: регьятвал, динжвал, инсаивал... авай рекьерихъ къекъвезва. Абур, дугъриданнн чпи хкягънавай рекьерай элкъуьриз хьун четин кIналах я. Чубанар, гъуьрчехъанар, лежберар — вири дуланажагъдин цIийи тегьеррихъ къайдайрихъ къекъвезва, доктор. И мукьва азиз чубанри чпин арадай: «И суьруьйрик садан пайни кумач, ибур чибур я — лагьайтIани жезва... »—келимайрин ванер атана. Абуруз цIийи са фикир — рехъ гьатнава. Лугьуда хьи, мукьва чубанар авай дагълариз, са ккуьнихъайни игьтият, кичI авачир са жегьил итим атана. Ада лагьаналда: «Чубан стхаяр! Кисна жув тарашиз тазвайбур куьн я. Жуван ивидал ишиннавай фу куьне аждагьанар хьтин тух тежезвай терекмайрив нез тазва, амма куьн гишила ава. Куьне къазанмишай девлетдихъ серкерди тIарам чухва, нугъайдин бармак, кIурт алукIайла, куьн девлетлудин халис иесияр ингье, икI литерин патар хкатна, бармакрал чIар аламачиз бейгьал я, стхаяр... »

—> И гафар, дуьньядикай хабар авай, инсанвалквай гьар са касди лугьудай гафар я, Салман, — лагьана доктор рикIивай рахана. — А кас гьахъ я, чубанарни гьахъ я... Вуна гила тIазвай бедендикай суьгьбет ая, белки, суфрадаллай затIар тIуьн за ваз къадагьа ийяда жеди...

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒