НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 7 страница

Доктор гъуьрчехъандин фендигарвиляй кьил акъатна, ахтармишзавай вилерай адаз килигна.

Хуьруьнбуру Салман лугьуз эверзавай кIвалин иеси, тIварван авай гъуьрчехъан я. Ам дирибаш, акьуллу, вагьши гьайванрин «хесетар», дагъларин гуьзел, амма бязи вахтара хаталу тIебиат чидай кас я. Ам гъуьрчез фена, гъилер бушдиз хтана акур кас и дерейра авач. Халкьди адан гьакъиндай: «Дагълудив ма гьа! » — лугьуз хьайи дагълари, гьар йикъан пай вахкузва» лугьузва. — И касдин гьакъиндай махар туькIуьрнава. «Салман суван яцарин юкьва гьахьна, абурукай лап хъсанди гъил ян а хкягъзавай, чаз чIурун цIегьер чIугуил датълудин винел къвез акуна... Салмана аранрихъай суван яцарин гуьгьуьна аваз атай кускафтарар бамишна... » — лугьуз эхтилатар ийизва.

Къарикай са юкъуз гъуьрчехъан Салман кIеве гьатна. Ам хуьруьз хквезвай рекье балкIан гьална Ахцегьрин гьамамрал кьван хтайла, руфуна пехъи тIал гьатна, рекьел гьалтай кIвализ гьахьуниз мажбур хьанай. «Зун рекьел кьин тавурай»— лагьана фикирна, ада кIвалин иесидиз: «Ччан стха, заз ярх жедай са чка къалур ая, зун кIеве ава. »—лагьана. КIвалин иесиди Салман месик кутуна, тадиз фена фаэтонда аваз Ефимов гваз хтана. Доктордиз гьа гьалатда Салманан дерт вуч ятIа чир хьана. Четин шартIара, инал докторди гъуьрчехъандин уьмуьр патал хаталу хьанвай буьркьуь рад атIана гадарнай. Салман сагъ хъхьана. Гьа йикъалай инихъ Салманаз вичин уьмуьр кьван багьа стха ава, ам Антон я. Гзаф сеферра Салман жуьрбажуьр пишкешар, савкьатар гваз Ефимован кьилив фена, са шумудра хиве кьунатIани доктор вич, гьеле, садрани Хиназ Салманан кIвализ мугьманвилиз акьуначир. Доктордиз азарлуйри валт гузвачир. Ам округдин гагь и кьил, гагь а кьил ягъиз сагъвилин ееренжемар гваз, виринра тамарзлувал аваз гуьзлемишзавай кас хьана.

Салманаз доктордин хесетар хъсан чир хьана. Ада вич «КIевиз азарлу яз» кьуна, балкIанар вугана Ахцегьиз итимар ракъурна. «Азарлу» месел хьанач, дагълара—гъуьрче аваз хьана. Доктор къведайдакай хзанриз хабар гана, Салмана вичин дидедиз «гьикьван хъсан тIуьнар, хъунар аватIа вири гьазур ая, зи стха, куь хва къвезва... » — лагьанай.

Ингье, суфрадал алачир нямет авач! Ина сифте сари куьк квай атирлу бузбаш атана, адахъ галаз суфрадал гъвечIи къапара аваз регъвенвай атирлу истивут, шивит, кIешниш, райгьан, иферар, хъипи гуьрчег ранг алай сувун цуькверин истивут... атана. Кьуранвай шуькIуь гардан галай «къейлан къабахдикай» авунвай гичинра аваз чехир атана. Суфрадин къерех кьуна, инра лугьудайвал «БацIи акьахайла хун тийидай— кьул хьтин къаймах, мили, амма «тIурунивай атIуз тежедай» къатух, хъипя чар кьуна фири нек, «тIеквентIсквен хьана, тIеквенрай чIем килигзавай» хпен ниси ала. ТIуб зцигдай чка аламачир суфрадилай къерехда са синида аваз, гьеле чразмай гъуьрчен якIун кабабар атана.

Суфрадихъ галай мугьманри: «Мад хкидай затI амач, вири инал ала... » — лугьуз фикирар авуна. Амма Салманан хзанри гьелани цIийицIийи затIар хкиз суфрадал эцигна.

Са арада Салмана гъилин ишара авуникумаз, дидеди сив рахун тавуна «исятда» лагьана кьил эляна, фена шир алай къапуна аваз кузмай, къавурмишнавай фарель кIезрияр хкана.

— Агьогьо! Ихьтин суфра Николай пачагьдин бубадизни акурди туш! — лагьана Ефимова. — Ам пачагь ятIа, къачу дустар, тIуьнар чна ийида!..

Мугьманри фу къачуна. Салманан хзан гьеле кIвачел алама.

— Ацукь, ацукь, диде! Ацукь, вах! — лагьана Ефимова. «Салмана мад хълагьдай гаф ама жал? »... —лу гьуз рикГивай акъвазнавай гъуьрчехъандин дидедиз ва папаз. — Вири ава! Икьван затIар нивай нез жеда?!

/— Ччан хва, ваз тупIал ччрана жуван ччинин як гаиитIани тIимил я! —лагьана вилерал шадвилин, уьзагъвилин накъвар алаз дагълудин диде лезги чIалал рахана. — Ччан хва, вуна зи ава и са велед, завалдикай хкудна, вуна чи сихилтухум... терг хьуникай хвена. Вун хелкь авур халикьдиз шукур хьурай!.. Вун чи пай кваз хелкьна, хва! Дидедин ччан куь рекьекъурбанд я!

Ефимов гъавурда гьатна. Адаз инал рахай дагьви дишегьли диде кьван кIан хьана, къарагьна, адан гъил кьуна, адаз темен гана лагьана:

Зунни, диде, ви хва я! Инанмиш хьухь, зунни ви хва я!

Куь ихтияр хьайитIа, — лагьана Салмана, ччи ник хъвер кваз, —заз чи межлисдал ашукь Абдуллагь диз эвериз кIанзава.

— Вах! Абдуллах ина авани? — лагьана докторди тажублу хьана хабар кьуна.

— Ам иниз эверна гъанвайди я. —Къе нянриз дев летлу са терекмадин хцин мехъер башламишдайвал я.

— Ам зи дуст я, хъсан дуст я! Минет ая, тадиз атурай! К/ьудратлу ва сагъ рикI, жигерар авай кас я. Адан ванни и кар себеб хьана зурбади, гурди, ацIайди я!.. Заз и касди манияр, шеркъияр, магъаматар, лугьудайла пара хуш я, стхаяр! Ам халкьдин лап ачух, пара жумарт рикI я!

Дшукь Абдуллагь атана, ада икрам авуна, докторши I ьнл вугана хьиз, пагьливандиз хае тир гур ванПI1. I III лагьана:

Ви къулугъда, доктор стха, зун гьазур я! Зун куь м. уллугъдани гьазур я, гъуьрчехъан стха, масан Бер. чли!

Салманан кIвале гъвечIи, амма метлебдиз зурба межлис башламиш хьана.

ХХкьил ХАЛКЬДИН АШУКЬ

Докторди еке гьуьметдал Салманан кIвализ атай ашукь Абдуллагьаз вичин мукьув, гамунин ччин алай хьуьтуьл назбалишдал чка къалурна. Абдуллагьа рикIиз хуш, тIимил кьван яргъ алай ччин хейлин хкажна, пIузаррал рикIин дериндай шадвал тир хуш хъуьруьн алаз лагьана:

Зи дустари ихтияр гайитIа, за и кIвалин иесиди кац чIалар лугьуда. —Абдуллагь къарагъна кьакьан шумалдин буй тIарамарна, гьекьикьар хьиз чIулав ва яргъи спелриз звер тана, ада ттумунани ччина авай се дефрини къашари рапIранIар гузвай еке чуьпгуьр хуруз чIугуна.

Ихтияр, Абдуллагь дуст, види я... гуьзел, михьи, ширин булахдилай алахзава, стха, мани" туькIуьриз ла йих, чка, ксар... ваз хъсан аквазва. Чун вири рази я, — лагьана доктор суфрадихъ ацукьнавайбуруз килигна. Вирида разивал гана. Абдуллагьан ччин са легьзеда рикГин фикирри вичиз муьтIуьгъарна, ам камаллувилив ацIурна.

Чуьнгуьрдай гур ва ширин ван акъудна, ам гуьзел са гьавадал алудна, ашукь Абдуллагьа вичин хци вилер гъуьрчехъандал туькIуьрна, мани лагьана:

Салман къучагъ, бахт я хуьруьн — берекат, Муьгьуьббат я —дуствал къени, инсанар! Дуьз рекьерин чирагъ я ам — гьакъикъат, КIевевайдаз—такьат кIани, инсанар.

Дагьлара рузу, гьуьрмет хуьрера, Хийир дуьа ава адаз рикIера. Шад нур ава хийирбурун вилера Кар ленг тадач гьич саданни, инсанар.

Цекверин ван къвезва адан япариз, ЧIал акъатда ам къекъвезвай чIурариз, Гъиляна суван вагьши яцариз Гъуьрч хкида хуьруьз: паяр, инсанар...

— Гьа икI гьуьрметлу дуст Салман. —лагьана ашукь Абдуллагьа мани лугьунивай ам са геренда акъвазна, эхтилат ийиз башламишна. — За ви гьакъиндай лагьай чIалар зибур туш, хуьруьн халкьдинбур я. Халкьдиз вун масан велед я, хуьруьн берекат я. Им ваз ганвай къимет я, ваз авунвай гьуьрмет я! И чIаларал рази туштIа, вавай кимел экъечIиз жеда...

— А чIалари, гьуьрметлу ашукь, — лагьана Салмана, —зак бегьем дама_х кутуна, амма регъуьвални туьретмишна... заз исятда жув чуьнуьхдай тIеквен кIанзава...

За ваз, дуст кас Салман, — ашукьди мили хъвер на, — лагьай затI авач. Ваз шив тшшкеш авурди, вун адан винел пурариз хкажайди халкь я, за анжах а шив цел тIвар эцигна...

Аферин Абдуллагь! —лагьана докторди, ашукь ди саз хуруз чIугурди акуна, ам мад рахаиач.

И суфрадиз кьве гаф лугьуз жедатIа килигда зун... — ашукьди гьава делишна, мад мани лагьана:

Хкетрикии нхьтип суфра Заз квай хьиз туш, масан дустар, Хайи дагълар ширин дадлу Няметрин я макан, дустар...

И суфрадал. пуд рикI ала Дидединди я сад хайи, Сад ваханди, сад гъуьрчехъан Стхадинди я зи гъвечIи...

РикIер алай суфра ихьтин Вилик къведа тек кьве касдин: Сад диде я, садни велед Иесияр и гьуьрметдин...

Стха Антон ви вилик ква

РикIер алай багьа суфра,

Вун велед я и ужагьда

Руьгь, ччан я вун дидед хура?..

Зиди таб туш, тамаш садра

Вилик патаз, азиз мугьман!

Баркалла ваз чIехи духтур

Чи кьисмет гвай буба Лукьман!

Ашукь кисуникумаз гъуьрчехъан Салмана ам къужахламишна лагьана:

Ви мани, ашукь стха, гьахъ мани хьана! Гьакъи къат и суфрадал чаз: дидедиз, зазни зи сусаз рикIер чцигдай къастар ава. Абур инал алайди, Абдуллагь стха, вуна тестикь авуна!..

Пагьгьо! Салман стха, — лагьана докторди гъи лор аладарна вичин винел атай гъуьрчехъан къужахла мишна. — За ваз авур ахьтин, рикIелай фин тийидай гьуьрмет авач... За зи везифа кьиле тухвана. Куьне •!; |кни бегьем дамах кутуна!

Докторди вичин гъилиз темен гана акъвазнавай Салманан дидедин гъил кьуна давамарна:

Вун за, зи хайи диде яз кьабул авуна. валлагь кьабул авуна, диде!

Ччан хва, ччан хва! —лагьана гьуьрчехъандин дидеди, вилерал шадвилин накъвар, алаз рахана. — Вун заз зи Салман кьвзн багьа велед я!.. Диде ви рекье ччан эцигиз гьазур я!

Вири суфрадихъ ацукьна. Яру кагьрабадин рант алай чехир, юкьвар шуькIуь истиканра цана, Салмана абур вичин мугьманриз пайна, докторди бокал хкажна лагьана:

— За и бокал зи хайи дидедин, адан асландин рикI; |ваи хва Салманан, адан гьуьрметлу сусан — зи вахан •Iгълугъдай, зи играми стха, халкьдин камаллу хва—

чукь Абдуллагьан гьуьрметдай хъвада!.. Мугьманарни кIвалин иеси геждалди ширин суьгьтрик кваз, незхъваз гзаф, хуш гьал вахт ракъуриз ана. Ашукь Абдуллагьди вичел нубат гьалтай кьван! IШ лагьана, ада камаллу халкьди туькIуьрнавай ма])_ ахъайна. Абурук квай ашукьди, са заманада пни, дердериз дарманар гвай халкь патал вичин ши]1 ччан «Iусар авуна пай ийиз гьазур тир жерягь. кьманал Акимакай мах ахъайна.

— Лукьманал Аким, — лагьана ашукь Абдуллагьа хкет куьтягьна хьиз, —> халкьдин мурад тир. Адазвичин

дердибала гъиле гъилди алуддай, вичин сагъвалсаламатвал хуьз алакьдай духтур хьунухь кIан хьана. Халкьди виш йисаралди и мурад дуьшуьш хьун гуьзлемишна. Заз чиз, къе а мурад къиле фенва. Зи стха Антон чи Луквманал Аким я!

Чимиз атанвай зулун йикъар гьикьван хъуьтуьл гьаваяр гвайбур жедатIа дагъвийриз хъсан чида. Гьеле, ччил къанвач. Мукьвал тир дагълара хъсан гатун дем ава. Гьава гзаф михьи тирвиляй, пудкъад версинин мензилда авай дагълар, хуьрер хъсан аквазва.

йифен юкьв. аралди халкьдин дердериз дарман авунал машгъул хьайи доктор, геждалди ксана амукьун гуьзлемиш авур Салман ва Абдуллагь ягъалмиш хьана. Ашукьни гъуьрчехъан хуьруьн кIвалерни малкъара, алаф авай цурар, муьхцер ччара авуивай ратIарал алайла вини «дели» вацIун дередай абурун кьилив Ефимов атана.

Сабагь хийир! —ччанда шадвал ва гумрагьвал аваз Абдуллагьан ва Салманан гъилер кьуна докторди гъил туькIуьрна, хуьруьн кьилихъ галай вацIуз физвай итимар къалурна. —А ксар гьиниз физва?

Абур, духтур, куь рикI алай михьивилер ийиз физва, —< лагьана ашукь хъуьрена.

Гьамамар а патахъ галач эхир?

— Вун гьахъ я, доктор, — лагьана Салмана, тектек физвай итимрал вилер алаз, — къайи булахрик чуьхуьн чина фадлай адет хьанвай кар я.

— Я стха, къайи ятар зулуз хаталу я эхир?! — док торди ванцик мягьтелвал кваз хабар «ьуна.

— Чи хуьруьнбуруз чими ятарилай къайи. бур кIанда, доктор. Чими ятарик чуьхвей беденди фад къай къачуда, амма къайи цик чуьхвена, чими парталар алукI хъувурла, беден хъсан: къеврагь жезва. Дагълара авайди къайи гьаваяр, мекь, аяз, живер я. Чими ятарик чуьхвейла, дагълуяр къизмиш ччанар гваз кIвалера ацукьун лазим я. Амма абур чарасуз дагълара хьунухь шартI я. Дагълуйрин фу дагълара ава. Чи итимри: •«гьекь алай къизмиш беден дагълара хаталу я, ам дереда авай серии гарукьурур авуртIа, хаталу истелжемдин азар я, къизмиш ччанди къайи ятар истемишда.

Паравара гьа абур хъвайитIа азарлу хьун; мумкии I... » — лугьузва. . . •

Камаллу инсанрин камаллу гафар я. —; лагьана цжторди гъуьрчехъандихъ галаз вич икьрар тирди гестикь авуна, — Гьавиляй куь итимар, дишегьлияр пара сагъни я. Заз виридалайни и хуьре авай адет: цурар, муьхцер ацукьдай кIвалерикай яргъаз эцигун парапара бегенмиш кар я. Баркалла, баркалла и хуьр цигай бубадиз! Ам зурба кас хьана, еке камалэгьли тир. Заз мад и хъсан адет, тек са IДIахура аваз акуна. Хинар куьгьне хуьр я. Заз чиз, цIахурэгьлийри Хинарилай чешне къачуна. Абурузни баркалла! Заз кIвалерин патав, гьаятра, куьчейра чиркинвал акунач. Подвалрай нисидин, чIемин, некIедин атирар атана. ИкI парапара хъсан я, дустар!

Дишегьлийри чпин ккалер ацана, вирида къапарин винел суфраяр алаз некIер хуьруьн са патахъ тухвана.

— Я стхаяр, им вуч кар я?. — докторди хабар кьуна. И дешехлийри вирида нек са квализ тухузвани?

Вирида къенин нек нехирбандин кIвализ тухуз ва. — Салмана ж, аваб гана. — Къе жуьмядин югь я, Хуьруьн нек къе ккалер хуьзвай касдинди я, чина фад лай. авай адет я.

Нехирбанни къе ина кьуша ава, духтур. — Абдул лагь хъуьрепа. —Вири жуьмя йикъариз и хуьре авай нек нехирбандинди я. И хуьруьз къариба, амма хъсан аде тар ава. Нехирбандихъни ниси, чIем бул жеда. Кесиб тух хьунухь, мегер пис кар яни?

Ашукь Абдуллагьа вичин чуьнгуьр хуруз чIугуна, хьуьруьн жемятдихъ элкъвена азербайжан чIалал икI лагьана:

И дуьньяда виридалайни масанди Инсанвал я — дуствал, чагъвал, ччан эллер, Гьаларикай эрзиманди, хъсанди — Абадвал я, тухвал, сагъвал, ччан эллер!

Вири хуьр куь стха, хва я, заз чида, Ина кесиб, ажизди рикIел гъида, Куьмекдин гъил вугуз абур вирида ХъуьтIяй кIеви акъудзава, ччан эллер!

Куь адетар, крар, рикIер хуш я чаз, Ччин ачух яз гайи фу, яд нуш я чаз Камаллувал къудратлу мерд къуш я чаз: Дуьньядин а кьилиз фидай, ччан эллер.

Хуьруь дуьзмиш авур ужагъ къедим я, КIевевайдаз кIениди куь регьим я, Куьне гъил кьур етим чубан лигим я, КIвалюгъ кутаз умудлу яз, ччан эллер!

Ашукь Абдуллагь къвердавай ашкъи гьавалу хьана, вм къизмишвилелди эхтилатдик экечIна. Ам вичиз къанихвилелди яб гузвай хуьруьнбурун арадиз гьахьна суьгьбет башламишна.

— И хуьре гзаф жумартлувилел, камаллувилел, къучагъвилел артух итимар хьана. Абурукай кьве къучагь за исятда рикIел хкида, дустар... Эгер за таб авуртIа, минет хьуй, дуьзар хъия. Зав гвай кьиса халкьдин сивера къекъвезвайди я...

Абур гьа и накьвадал дидейри хана. Садан тIвар Эмин, муькуьдан тIвар Аслан я...

Хуьруьнбурун арада кушкушдал рахун башламиш хьана. Ашукьди са легьзеда абуруз яб гана, ахпа давамарна:

Куьне куь хуьруьн итимар рикIел хкана жеди...

Хкана, ашукь, хкана... —лагьана са шумуд ванци жаваб гана.

Лугьуда. хьи, и ксар гьикьван алахънатIани, инсанривай туькIуьр тахьай еке мидяяр хьана. Абур са шумуд йисуз туьтуьгьдал кьван яракьлу хьана, садса дан гуьгъуьна къекъвена. Гьидаз гьам, гьадаз гьим дуь ньядин деминикай, уьмуьрдин паярикай магьрум ийиз кIан хьана. Эмин дагъда ва аранда хер алай пеленг хьана Асланан геле къекъвена, Асланни Эминан. И ксарин мидявал чидай, инсанвал квай, хуьруьн секинвал мурад тир ксари абур садсадал дуьшуьш тахьун патал мидяйрйн рекьер алудиз хьана. Амма инсандин шики лар алаз, къене иблисдин рикI ттунвай фитIне, гъибет, ккIинни кьиникь дем яз гьисаб ийизвай мурдарри и мидяяр садсадал расалмишиз кIан яз алахъунар аву на. Ингье, гьа ихьтин иблисрикай садаз, хъуьтIуьн дар йикъара живедин гьамбар хьанвай Салаватдай Эмин Хинарин хуьруьз хъфизвай югъ чир хьана. А иблисди и кардикай Асланаз хабар гуда кьван. Эмина: «Зи мидя аранда амаз, зун хуьруьз хъфена элкъведа... » — лагьана фикир авуна, ам рекье гьатна. Хабар нивай — Асланавай... Гьа гьалатда вичин «карабина» гъилел вегьена, балкIандик ккIана, ам Эминан гуьгъуъниз гьална. Пакамахъ а кьиляй, Салаватдик гар квачирла рекьиз экъечIун. фикир яз, Эмин дередин сиве авай са хуьре мугьман хьана акъвазна.

Нянряхъ гьа и хуьруьз акъатна Аслана: «Ина чи мидявилер чидай кас жедач», — лагьана фикирна, хуьруьн кIаник кавал галаз адукьнавай са касдивай хабар кьуналда:

— «Буба, къе куь хуьряй винел Салават галайвал, яракьлу, яру ччин алай, яргъи спелар галай, семенбалкIандал алаз са кас хъфенани? »

Кьуьзуь кас иблисдин къанлу желе кукIварун мурад яз, инал ацужьнавайди хьанач кьван. Ам Эмина ражъурнавай кас хьана. Ада жаваб ганалда.

— «Ччан хва, гьа вуна лагьай шикилрин, яракьлу итим семен балкIандал алаз, вучиз ятIани кьулукьулухъ вил ягъиз са сят инлай вилик Салаватдин дере галайвал хъфена... Чна и касдиз: «Мугьман хьухь, стха», —лагьайла, ада жаваб гана: «Гзаф тади ква стхаяр, диде ччандик ква... » Чна мад гаф хълагьнач. Эхь, а кас хъфена.. Живер къалин я, аквар гьаларай, вун адак акакь хъийида... Къе йиф чи хуьре ая, пакамал акъваз, хва... »

«— Ваъ, сагърай! Ччандик квайди зазни талукь кас я... »— лагьана Аслана рикIе ажугълувилин ялав къизмишарна, кьисасди буьркьуь авуна, балкIан хаталувилерив ацIанвай Салаватдин дередиз гьалуниз мажбурна. Ада вичин кьисмет гурулту аршдиз хкажна, дере кьуна катзавай маргъалрив, кьакьан дагъларив, ччан атIудай къати аязринни инра пехъивал ийизвай чайгъундин къужахда вугана. Эмин саламатда авайла, Асланан кьилел атай дуьшуьшар еке хаталувилинбур хьана. Ам: «Гьа гила, гьа мад, гьа и чархувай, атIа къуьнуьвай: »аз зи. мидя Эмин аквада, за адан кашканрилай цIай гуда... » — лугьуз фикиррик кваз, дереда яцIу живери ссир кьуна: йиф балкIанни гвазеке са марIгъалдин къе||(> акъудна. Пакамахъ къеце пад секин хьайила, ам паф зурба зегьметар чГугуна рекьел экъечIна, са кьаир фейила, Аслан балкIанни кваз маргъал хана,

дередин агъа кIаниз аватна. Чархар гзафтикбур хьанач. Кьуру къум хьиз чкIиз хьайи дакьанвай живедин гьамбарди и Аслапаз, я балкIащщз артух зарар ганач. Амма абурун ччанара кьиникьив барабар кичI ттуна. БалкIапдик зурзун акатна, ам виняй атана, дередин кIане акьурвал, метIерихъ ацукьна. Асланни къурхулувилел къарсурнавай рикIи ччандик теспачавал кутуна, гьа инал уьмуьрдин эхир хьанмаз гьисабна, перишанпални хажалат руьгьда аваз фикирлу хьана, ам гьар латахъ килигна. Дере живедин кIан квачир харал хьиз акъвазнава. «Куьмек галачиз инай балкIан анихъ акъвазрай, гьеле, тек са зи ччанни акъудиз жедач... Инази эхирзаман хьана, балаяр кIвачи ччил кьадалди етимар хьана... » Гьа и арада агъадай хуьре йиф авуна атай Змии акакьна кьван. Аслан маргъалди тухвай чкадал,, иналанал гадар хьана, и касдин япунжи, тфенг, бармак Эминаз аквада. И затIар нинбур ятIа адаз гьасятда чир жеда. Агъадал килигайтIа, Эминаз дередин кIане юрфарихъ кьван живеда авай Аслан, фиридихъ кьван маргъалда ацукьнавай адан кияр балкIандин кьял аквада.

Эминни тадиз балкIандилай эвичIна, луьледихъ ччиле акIурна хьиз, карабиндикай хак авуна, адак балкIан кутIунна, вичин япунжи, кIвачера гьатиз манийвал туьретмишзавай гапур чIулуникай ахъайна а патал гадарна, ам яргъи чIарчIин епинин куьмекдалди дередиз эвичIна.

Асланаз вичин винел къвезвай мидя акуна, «гьа гила, гьа мад живедикай хкатнавай зи кьилиз душмандин гуьлледи ван кутада» — лагьана фикирна ада вилер акьална.

«— Саламалайкум, Аслан! » — лагьана Эмин са легьзеда а патал акъвазна.

Аслана я вилер ахъайнач, я саламни кьунач, амма лагьаналда:

«— Ви гъиле гьатнава, де куьтягь ая, кIевевайдал хъуьруьн алчахвал я... »

«— За вун кIевяй акъудда, — лагьана Эмина, — ахпа жуван мидявал давамар ая... » Вилер ахъа авур Асланаз Эмин са яракьни гвачиз далу атIумна, балкIан ва вич кьунвай живедин маргъал инихъанихъ чукIурунал машгъул тирди акуна.

«— Вач Аслан, вуна атIа рекьеллай чи япунжияр хкваш, — лагьана Эмина, — чна абурун винелай балкIандиз рехъ ийида. Ма, еб кьуна алад... »

Аслан вини рекьел хкаж хьана. КилигайтIа, инал патрошш луьледа аваз вичин карабин ва Эминан карабин ала. Эминан гапурни гьа инал гадарнаваз акуна кьван.

И арада Асланан кьиле гзаф агъур фикирри чарх яна. Абурукай сада лагьана: «Душмандивай мергьамет кIап жедалди кьиникь хъсан я... », маса фикирди гьа гьалатда кIвенкI яна: «Душман икI хеб хьиз ви гъиле гьатайла, кквез килигиз акъвазнава... Далудилай цIай де!.. »

Агъада Эмина тади къачузвачир. Ада: «Аслан итим ятIа, и дуьшуьшдикай са нетижа хкудда, тавуртIа, . икI, кьиникь Iгьамиша япун дувулдаллаз, ччанда кичI аваз яшамиш жедалди гьа инал кьиникь хъсан я... »— лагьана акъвазнавай.

Аслана авур эхиримжи фикирди: «Вун кIеве авайла, ам яракь гвачиз атана, вун кIевяй акъудиз алахъзавайла, вун патал кIеве гьатнавай касдал вуна гъил хкажайтIа, ваз лап алчахдин кьиникьни тIимил я... »—ам явашар хъувуна.

Аслана яракьар алайвал туна, вичинни Эминан япунжияр къачуна дередиз эвичIна.

Эминани Аслана, живедал майданар туькIуьриз, абурал чпин япунжияр экIяй ийиз, явашяваш атанвай балкIан рекьел акъудна, адаз пурар яна. Мидяяр хейлин вахтунда кисна сад садаз к. илигна, эхирни Аслана лагьана:

«— Вуна зун тухвана, Эмин!.. Вун игит кас я! Вал хкаждай зи гъилер кьурада... Ваз чапрас килигдай зи вилер буьркьуь хьурай!.. »

Эмина мили хъверна лагьаналда:

«— И дуьньяда инсанинсандиз дуст, куьмек, панагь хьун патал халкьнавайди я!.. Абуру чеб кIеве гьатайлани мидявилер авуртIа, акьалтIай авамар язваIГЫнийриз хуьрек жеда... Ваз чидайвал ая, и хаталу рекье за вал гъил хкажайтIа, дидеди гайи нек заз гьарам хьурай!.. »

ИкI лагьана Эмина вичин балкIандин виликай кьуна видик фена, ам м. ад кьулухъни килиг хъувунач.

Хуьруьнэгьлияр Салаватдин дар ва хаталу жгъиррай садсадан гуьгъуьналлаз, садсадаз куьмек язхта

на мензилдин кьилив агакьна. Хуьре акурбуру еке аламатар авуна, мугьманрин кьилив чукурна.

«— Чаз, Аслан, вунни Эмин саце аваз балкIанраллаз хуьруьз хтана акуна... Чи вилери чун алцурар авуначтIа, — лагьана кьуьзуь каоди, — аллаьдин хатурдай хьурай, им вуч агьвалат ятIа чаз хабар це!

«— Къуран гваз фекьидиз эвера! —лагьана Аслана вичин мирес кьуьзуь касдиз минетна.

Лугьуда хьи, Аслана вичин хуьруьнви Эминахъ, адан мукьвабурухъ, адэвледдихъ галаз < мидявилер, душманвилер хъийидач лагьана кыш кьуна. Адаз баркалла! Каодингаф дуьзди хьана. Нетижада и туьзел хуьре дуствал, стхавал мягькем хьана. Кьве мягьледин жемят чебчпиз къайи вилерай килигзамач... И кьиса куь хуьре хьайиди ятIа, за адакай негъил туькIуьрна, ам зун элкъвезвай кьван вилаятра, хуьрера инсанрин межлисрал ахъайда. За инсанриз: инсан, инсан патал еке дуст, куьмек, панагь яз дуьньяда яшамиш жезвайди чирда!

И арада жемятдин арадай ашукь Абдуллагьан мукьув элкъвей ччина нур авай са кьуьзуь кас атана, ада вичин гьа са гьал ацIай ван хкажна гьарайна.

— Эмин кши!

Зун иналла, Демир буба! — лагьапа Эмина итим рин арадай жаваб гана.

Зи кьилив ша, хва! —лагьана кьуьзуь касди эмир авуна.

Эмин ири камар къачуз, кыумрал, ацIай, хуш гьал шикилрин ччина сабурлувилин ва уьзуьагъвилин лишанар аваз майдандин юкьвал атана, куьзуь касдин мукьув акъвазна.

— Аслан кши!

Зун иналла, Демир буба! —лагьана инсанрин кжьвай Аслана жаваб гана.

Инал ша, хва! — кьуьзуь касди гьидазни эверна.

Асланни мичIизIКъумрал ччинилай, чIулав ири вилери цIарцIар гузгуз уьткем камар къачуна, кIуфук шаднал кваз кьуьзуь касдин кьилив акъвазна. Кьуьзуь касди Эминни Аслан вичин мукьув агудна, абурун къуьмсрал гъилер эцигна, вичин какур хьанвай юкь дуьзарпл, кьурай, амма камаллувилин нур авай ччин, екегьалкьада кисна акъвазнавай хуьруьн халкьдихъ элкъуьрна ллгьана:

— Ашукь Лбдуллагьди ахъай авур кьисадик квай. игитар ми хуьро авайбур я... Ингье, а ксар! Исятда

ибуру стхайри, хьиз, садасад къужахламишда, са касдип рикIсмпI гуманлувилин хъен амукь тавурай!.. Де, килиг стхаяр! — лагьана кьуьзуь касди Эминни Аслан сад садав агудиа.

Эмина, ахпа Аслана лекьери лувар алаждайвал, чпин гьплср аладарна, садасад къужахдиз къачуна, кьилкьплив агудна.

— Къенин йикъалай, азиз тир дагълу стхаяр! Куь хуьре туькIвей дуствилин гьакъиндай и негъил зи рикIе гьатнава. Адахъ зи рикIи манияр акалда. Къуй куь дуствилин цуьквери Салаватдин дере хъуьтIузни гатуз хьиз безетмиш авурай! Абур Салаватда гьикьван хьа йитIани зарар авач. Дуствилин цуьквер уьмуьрдин дая хар я!

Абдуллагьди чуьнгуьр хуруз чIугуна лагьана:

Дуствал квахьай ви хзанда Хайи диде, яр ахквадач, Дуствал тахьай ви маканда ЧIехи дуьнья вав гахкьадач...

Хуьрера и чун кIватI хьана Садсадаз варз, рагъ хьун патал, Мягьле, мирес кутунва хьи, Чи уьмуьрар чагъ хьун патал!

Ччанар сагърай—мергьяметлу Гъилер сагърай ачух мягькем, Зегьмет къачуя, багьер патан Жумартвал я рикI; ин уьткем!

ХХIкьил КЪАЗИ ГЬАРУСАН СИРЕР

Чайханада са касди: «Махлус къари кьибледихъ туыкIуьрвава... »—лагьай эхтилатдин ван Гьажимурадаз атана. Ире къачудай велед: хва, руш хтул, птул авачир, амма са гьамбар малжамал, пул... кIватIнавай жаду къари рекьидайла, адан лешинал ругьани къузгъунрин

луж алтIушайди чиз, Гьажимурад чаяр, хуьрекар ихтибарлу са муьштеридал тапшурмишна, вич хуьруьз экъечIна. Ада Махлус къаридин гьал мягьледилай мадни чирна. «Иблисдин эхир нефесди вуч ийидатIа, за кьатIузва... » — фикирна, Гьажимурад, къаридин аскIан кIвалерин рекIинихъ фена. Ам къешш агалнаваз акуна, Кваса фикирлу хьана: «Аквар гьаларай къузгъунри леш тарашзава... абур акун тавуртIа, зун пад жеда! » Гьажимурад къавалай атана, гурмагъдив акъвазна. Инай кьве касдин ван къвезва, амма гъавурда акьазвач. Ашпаз тадиз патахъ кIарар авай гурарай агьадал: мичIи, ламувилин ял гьатнавай кьурак звичIна. Хатадай, гурарин кIане муканал ацукьнавай чIулав верч кIвачик акатна, вечре еке «гьарайвурIгьай» къарагъарна. Гьажнмурад оа геренда мичIи са пиатIе чуьнуьх хьана. КIвалин рак ахъа авуна, анай кьил ттуна, къуьнерихъ аба галай къази Гьарус экъечIна, инра авай севрен магъараяр хьтин вири тIеквенар чидай гъуьрчехъандин уьткемвилелди, ада верч кьуралай тIимил кьван экуь муьхциз гьална, бураз кумачир арабадин ван гвай, агъур рак акьална. Гьа и гъвечIи къалабулухдикай менфят къачуна, Гьажимурад чинебадиз Гьарус экъечIай кIвализ фена, длакай куьрснавай, куьгьне, тIеквентIеквен хьанвай пердедин кьулухъ акъвазна. Адаз пердедин тIеквендай, тийижир устIарди машмашдин кIарасдикай туькIуьрнавай хьтин Махлус къаридин чIулав, еке нерин кIапарилай башламишна дерин ва сангьисаб авачир кьван куьлуь биришри кIунвай чIуру ччин акуна. Махлус, дугъриданни, кьибледихъ элкъуьрна къаткурнава. Адак ччан кумани кумачни гьеле Квасадивай кьатIуз хьанач. И арада верч «дустагъда» секинарна хтай Гьарус, къаридин мукьув ацукьна.

Махлус, Махлус! — Гьарус беденда тагъ ттуна, Iваб авачир къаридин винел агъуз хьана. — Махлус! ахлус!

За ваз яб гузва, женнет эгьли... яб гузва... — жаду > ари, гьинлайгьанлай ван кумаз, кушкушдал рахана.

— Гунагьар аф авун патал за вири дуьаяр кIелна... чай дуьаярни за хъийида... Вуна ви веси — сала ая... Гьарус къаридин ччинал вилер. алаз акъвазна.

— Зи гунагьар аллагьди аф авурай. ТавуртIа... абу I! са пай, Гьарус, ви хиве хьуй... За дишвгьлияр алдат

| пина, абурукай ваз кIани мес авуна... И харапIаяр

мурдар хьанва... Зун инай акъатайла... Инриз цIай ягъа...

— Астафируллагь! Аетафируллагь! Астафируллаг!.. Вупани Мухлус гьа икI лагь! — Гьаруса кушкушдал

мищтна, ам ччанда, кичI аваз кIвалин хурушум ва векъи цлариз килигна.

— Астафируллагь... —Мухлуса нефес дар жедалди и келимаяр тикрар авуна.

— Вуна, за вуганвай пул гьи рекьиз акъудна? Вун ви иман, дуьз лагь!.. — Мухлусай гьайифарни ажугълувал квай ван акъатна.

Жуьмя мискIиндиз гана...

ЦIуд манат? Амай яхцIур манат?..

Амни за... ваз кIандайвал харжда...

Вун ви иман!.. — Са геренда кисна Мухлусаа юзаз кIан хьана, амма адавай вичин падни элкъуьриз хьаиач. — Гьарус! Зи кьилик килиг... Аник турба ква... ана пул ава...

Гьарусан ччина са легьзеда бахтлувилин миливал акъвазна, ам хеб алажзавай кугьне кьасаб хьиз, цуквал ацукьна, дирибашвилечди ада къаридин кьилик квай, алухшулух хкажна, аникай агъур турба хкудна.

Ам зи уьмуьрдин бегьер я, Гьарус... Ана гьикьван аватIа чидач... Вун ви иман... Зи весисала це, сур кьул ая...

Ви къарамалар?

Кьу. д ккал, дуыгеяр... данаяр... Ялахъа Яралидив гва... куьлуь малар Ялцугъа Садуллагьав гва... Абур вахфа я... вун ви иман... вахфа я!..

Мад вуч ава? — къазиди гъиле чарни къелем аваз хабар кьуна.

Гьакьар кумайбур... завай мад абурун тIварар кьаз жезвач... — Мажлусан нефес дар хьана, ам са ге ренда кисна. — Имандин мичIивал... аллагьди аф тийи дай гунагь кар... жезва, Гьарус... рехъ гумир...

Ам вуч кар я, Махлус?

•— Къарибан руш... Къашкъадиз физва... Адан бедендаллай хер хашпересди сагъар хъувуна... Зун мийит Сибирдкз акъIудйз кичIела... Икьван чIавалди киснай... И жъараIгуьнриз рехъ1. гумир. За вири лагьана.

— Ваз югъур хьуй, женетэгьли!.. — къази Гьаруса эхир нефес акъудай къаридин ччинал яргъандин пад чIугуна, ам дяведин майданда гъалиб атай пагьливанши уьзагъвилелди, ччанда суйни гьайбат аваз къарагъи, |, гъиле авай турба абадин кIаникай, чIулунал кутIунн. 1, къецел физвайла, Гьажимурадаам кьуна.

— АкI хьанач, къази Гьарус! —< кичIела руьгь дабан диз атанвай Гьарус катиз алахъна, амма Гьажимурада ам юзурнач. — Катмир! Жумла жагьан шагьид я! Им къачагъвал туш. Я вун мейханада зинада авач...

Гьажимурад тирди чир хьайи Гьарус адахъ ччинни члкъуьр тавуна, ял кьунваз, кушкушдал рахана:

—Иблис! Ви ина вуч карчIал ава?! Гьинай атана?!

— КарчIал авайвили, жумла жагьан шагьид жеда, . чун иниз, къази Гьарус, валай са кIвачин вилик атана, ипгье, и пердедик чуьнуьх хьана. За куь уьмуьрдин снрер ахъай авур пердедиз яб гана...

Ваз виридан ван атана?!

Гьич келимани кими тушиз!

Вири акуна?!

Вири, вири!... Иниз касмас къведалди, къази тгумунал кутIуннавай турбада авай пул гьисабна кIанда... Кухунмир! Жумла жагьан шагьид жеда! Заз пул кIлндач... амма адан кьадар чир хьун чарасуз герек я!..

— Ваз пулуникай вуч пай ава, мердимазар иблис?! ьеч! инай! Дишегьлидип мейитдихъай утаимиш ухь!

— Къази Гьарус! Иблисар куьн: атIанал эбеди яз, : |нвайдини вун я! Иблис ви. буба я! Инай экъечIна,

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒