НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 4 страница

— Ам завай, башуьсте, доктор! Мад кIаниди, такIанди авани?

Кваса пуд манат авай жибиндал капаш эцигна, кIвачерик бегьем гьерекат кваз, «мушкурдин сарубугъдаяр» мае а гузвай «къапандал» фена.

Инсанвал: жумартвал, рикIин михьивал, виридан аваданвал эрзиман мурад хьун, Гьажимурадаз вичин уьмуьрдин рекье айритмиш тежедай юлдашар я. Камаллувили хци ийизвай кьатIунри, « касдив гьич бендедин рикIел къвен тийидай къаравилияр туькIуьриз тазва, акьуллу суьгьбетар, пис ксар атIудай уюунаргьунарар ийиз жезва.

Гьажимурад халкьдиз кIан хьунухь, адал инсанар алтIушун, паталлай са касдиз акуна. «Квасадикай кьеж хкудунин» мурад аваз, алишверишда гатун зегьемвиликай, хъуьтIуьн чайгъунрикай, зулун ламувиликай ва гатфарин мишакъатвиликай бегьем менфят къачун гъиляй къвезвай са савдагар адав агатна. И касди, Гьажимурадан кесибвиликай менфят къачуна, адан жумартвилиз хиянатвал авуна. Маядин кьве пайни вичи эцигна, эвездай, ада Гьажимурад: ашпаз, чайчи, кьилелкIвачел алайди, саки чайханадин вири кIвалахар авуниз мажбур авуна. Маядин иеси араара къвез, вичин пай къазанжи къахчуна хъфизва. Умудлу ва умудсуз буржариз килигна, адет хьанвайвал, еке хъуьруьнарна ада лугьудай: «Ибур, Гьажимурад, ви пай я... къахчу кеф чIугу! »

«ТIуьрди мал, амайди гъам я» — лугьудай мисалдиз Гьажимурада амал ийидай, амма «кIеве гьатай йикъан даях хьурай» — лугьуз адаз тIимил кьван затI а патал тазни кIандай. ЯтIани, адахъ уьмуьрдани кьулухъ эцигай суьрсет хьанач. «Жумартвилик кIан квач». — лугьудай келимайри Гьажимурадан рикIе бегьем чка кьунва. Ада и келимаяр гзаф эзберзава. Абуру маса фикирар туьретмишзава: «гишиндаз фу, хуьрек гьикI гудач?! Жибинда къара кепекни авачирди чизчиз гишинвили такьатсуз авунвай кIвачери, беден зи кьилив гъизва, ада зак умуд кутуна фу незва... бурж яз амукьзава... Завай гишинди элкъуьриз жедач... » КIвализ хъфидайла Гьажимурада кьасабчийривай маса

гуз тахьана амукьай жигерар, чуьрегчидивайни фу аламаз къачудай. Пул герек хьайила, ада къе хьиз, жуьрбажуьр къаравилияр туькIуьрна, ам вичин дустаривай къачудай, ахпа кепеккепек кIватIна а буржар вахкудай.

Пуд манат пул жибинда аваз, Гьажимурад гьидалгьадал ихтибарвал авуна тапшурмишнавай чайханадиз хтайла, адаз ина хуьрек тIуьна" чай хъваз ацукьнавай Панагь акуна. И арада, Панагьан фитнечивиликай Антона авур суьгьбет Гьажимурадан рикIел хтана. Ам ччин чIурна Панагьаз килигна, экъечIна кIвализ хъфена, валчагъдин винелай еке са гапур кутIунна тадиз элкъвена хтана. «Муьфтехур, яцIу гафар гвай, тапан юристдиз инал са кар кьун тавуртIа, зун Гьажимурад туш. » — лагьана ашпазди башламишна:

Шарвели пагьливан къазадик кьейидалай инихъ ди Ахцегьа гьахъдуван амач, стхаяр...

Что ты, что ты, авам, буьндуьгуьр, Кваса?! — Панагьа гьарайна.

— Авам, ахпа буьндуьгуьр вун аладай бубани я, хайи дидени! — Гьажимурадани гьарайна. — Жумла жагьан шагьид я! Вун лагьайтIа, буьндуыуьррин кIвачик усал пине я!

Вуна вуч лагьана?!

За лагьайди лагьана, муьфтехур! Гьахъ дабанда кIеви авунвай ччан авай, амма рикI авачир чувал!..

Вуна зун, Кваса, публична аскарабит авуна! За ваз ийиIайди ийида!

Вуч кIандатIани ая! Зи гьахъ гехце! Зарафатар авун бес я.

— Вуч гьахъ я, Кваса? Что ты дьявол?!

— Куракура тIуьнвай хуьрекрай, хъванвай чаярай вун заз пуд манатни са абаси буржлу я! Пул эцигна ахлад! Захъ къе чайханадиз як къачудай пул амач.

— Кагданибудь получишь, но къе ваъ, дурак, къе вун суддин вилик акъвазда! — Панагьа зурар гана, ам къарагъна хъфидайла, Гьажимурада кьуна акъвазарна.

— Пул вахгудани, вахгудачни?! — Гьажимурада, гапурдал гъил вегьена. Вуна «ваъ» — лагь... За ви къе нер къачада! Абур зи кIвачерик вигьида!..

— Зун ваз хеб туш, кьей Кваса! Квахь виликай! Гьажимурада бегьем къулайвилер ийиз хвенвай

Панагьан тIаб хьиз агьур беден хуртI гана цлав агудна, гапур акъудна, ам ттумунихъ кьван адан руфуниз сухна.

Чайханада авай итимрай гьарай акъатна:

Итим кьена!..

Вуна вуч авуна, инсафсуз кас?!. — Беябур хьана!..

Къанлу!..

Чайханада авайбур цIразвай шам" хьиз, цлавай агъдал «авахьзавай» Панагь ва Гьажимурад кьун патал вилик атана.

— Садни мукьвал къвемир! Садазни инсаф ийидач! —Гьажимурада гьарайна.

Итимар кьулухъ хьана. Панагь пис тIарзавай руфуналлай гапурдиз килигна. Ам ттумунихъ кьван вичин руфуниз фенвайди акуна, адай малдай хьиз гьарай акъатна. Панагь вичвичелай фена ярх хьана.

Гьажимурада ярх хьанвай Панагьан руфунилай «гапур» къахчуна яргъалди давам авур хъуьруьнарна. Инал алай итимри: «Кваса дели хьанва... » — лагьана фикирзавайла, ада, тек са ттумуникайни кIвенкI алачир, кьве тIуб кьван тиедикай ибарат «гапур», ахпа затIни тахьанвай Панагьан руфун къалурна.

— Ихьтин кьифрен руьгь авай угъраш чи хуьре яшамиш жезва, эллер! Жумла жагьан шагьид я: им эркек туш!.. И алчахдай гьикьван алчах крар акъатда лагьайтIани, инсанар, куьн инанмиш хьухь! Куьн ах лад! Амма зун кIевелай инанмиш я: куьне и дуьшуьш дикай хуьре эхтилат ийидач, я куьн и ламраз шагьид ни жедач...

Чайханада авай итимри чеб кисдайди тестикьарна, кьинер кьуна, абур хъвер хуьз тежез экъечIна хъфена.

Гьажимурада ччиниз яд яна, Панагь уяхарна.

— Я кьейи хва, Панагь! Вун гьич затIни туш хьи!..

Панагьа тадиз руфун кьуна, затIни тахьанвайди акуна, ам Гьажимурадан гъиле авай гапурдин муьрхъ алай са кIус тиедиз килигна атабататаба къецел экъечIна.

— Вахъ затIни хьанвач, я кьейи хва! Аман ви ажуз вал вуч я! За зарафат авуна...

Панагь ччанда еке ажугъ аваз, шагьидрихъ къекъвена, абур жугъун тавурла, беябур хьана уьзуькъара яз югъдини йифди кIвале ацукьна.

ХIУкылл ГЬАРУСАН ВЯЗ, КЪАРИБАН КЪУНАГЪЛУХ

Хуьруьн кьилел хкаж хьанвай кьуд синен кьакьан минарадилай хабардар чавушди гьар са гаф чIугвазчIугваз, къати ваяцелди гьарайна хьиз лагьана: «Жемятар! Заз яб це! Къе жуьмязин юкъуз... жуьмя мискиза, къази Гьарус эфендиди еке метлеб авай мееэлаЗин патахъай вяз кIелзайвал я!.. Гьар са кIваляй са этем атун лазим я! Вяз нисинин капI авурдалай кьулу. хъ ийизайвал я! »— Хабардар чавушди и малумат нисинралди мад са сеферда тикрар авуна. Гьар са сеферда, чавуш хуьруьн пуд патахъ элкъвез хабарар гуниз мажбур хьана, вучиз лагьайтIа, инал мягьлеяр минарадилай кьве патахъ ва адан вилик пата яргъи хьанва. Гьар сеферда гьарайдайла, хуьруьн халкьди къаварал хкаж хьана, рекьера, кимерал, ратIарал са геренда кIвалахар ва зхтилатар акъвазарна кисна яб гузва. Хуьруьнбуру: «Яраб къази Гьарус эфендиди къе чаз вуч вяз кIелдатIа?.. »—Лугьуз садасадавай хабарар кьуна. Вирида нисинрихъ мискIиндиз фИниф чарасуз кар тирди тестикьарна. И йикъан жуьмядин капI ж. едалди, хабардар чавушди и малумат са сеферда мад хълагьна.

Нисинрихъ салат гана. АхцегьрИн жемят хуьруьн дар куьчейрай жуьмя мискIиндихъ фена. МискIиндин рикIинал мягьлейрин фекьияр акъвазнава. Абуру жемятдиз еке куьлегар ва мугьур алай тахтадин лад" куьрснавай мискIиндин рикI«н къалурна: :

— Хъваскарин майдандал вач... Анал къази Гьарус эфендиди куьн гуьзлемишзава.

/Жуьмя мискIиндин виликай фидайла, Ефимоваз и дарамат сергьятсуз куьгьне хьана, са бязи цлар, къав ацахьиз гьазур хьанвайди акунай. Ада и гьал алай мискIинда жемятди капIни ийизвайди чирна, гьа инлай Брусилован кьилив фена, адаз вичиз акур гьал ахъайна, жемят еке хаталувилик квайди лагьана. Гьа и юкъуз Ефимова округдин начальник Брусилов галаз хтана мискIиндал алай гьал адаз къалурна. Дараматрин кар чидай начальникди арада къази Гьарус аваз и мискIин кIеви авуна, агьвалатдикай ТемирХанШурадиз хабар гана. И вакъиади чIуру «ягъуникай» игьтият авуна, Брусилова мискIиндин хаталувал, ам чукIурна цIийи, Ахцегьрин хуьруьз лайих миокIин эцигунин меслят жемятдин вилик эцигун Гьарусавай тIалабнай.

Ахцегьрин хуьруьн жемят кьилихъ КIеле дагъ галай майдандал кIватI хьана. Инал итимар мискГинда ацукьдайвал, кьиблепатахъ элкъвена жергежерге хьана, хуьруьнбуру гъана инал экIянавай гамарал, халичайрал ва литерал ацукьна. И къайда кутурбур къази Гьаруса буюрмишай фекьияр тир. Адет тирвал, жемятди капI авуна, гила вири къази Гьаруса ийидай вяздиз яб гуз акъвазна.

—г Жемятар! Аллагьдин бендеяр! —лагьана къази реврев гвай ракьун ванцелди рахаз башламишна. Ам багьа абадин ценерив тар кваз, капI авур чкадилай са шумуд кам вилик атана, — чи иакьвадал алай аллагьдин са кIвал, инсанар патал хаталу хьанва. Чи жуьмя мискIин чкIизва. Чавай мад женнетэгьли бубайри эцигай и ибадатханада, аллагьдин вилик чи ферз ада ийиз жедач, стхаяр ва рухваяр! Заз, са кулли жемят мийитар яз, са юкъуз сурарал тухвай мусибатдин хажалат чал расалмиш тахьун кIанда! Тахьурай, я алллагь!

Тахьурай, я алллагь! Амин! Амин! — жемятди ван къачуна.

Чна, жемятар, гьа къенин йикъалай башламиш на, чи еке ва тIварван авай хуьруьз кутугай, гуьзел вири шартIарив туькIвей, патай атайхъфейда баркал ла лугьудай жуьмя мискIин эцигиз башламишда! Чун кардив эгечIин... За цIийи миокIиндин дарамат эцигу низ цIуд манатдин къизил бахш авуна. Инал аллагьдиз куь рикIеринни икьрарвал, гегьеншвал къалура!..

Са сятда, са шумуд виш касди чпин тIварар кхьиз туна ва гудай пулунин кьадар, бахш яз акъуддай затIарал тIварар эцигна. Гзаф пулар, . гамар, малар, хпер... кIватI хьана. Жемятдикай мискIиндал устIарар ва фялеяр яз кIвалахун хиве кьурбурни гзаф ава. Мад халкь секинарна, къазиди давамарна:

— Аллагь квелай рази жеда, аллагьдин рекье ччан эцигиз гьазур стхаяр, рухваяр! Квез баркалла! Квевай къакъатай гьар садан эвез яз, аллагьди квез цIуд гун хъийида! Гила квевай, аллагьдин бендеяр, хъфейтIа жеда...

И арада жемятдин юкьвай Кваса Гьажимурад къарагъна.

— Акъваз! Акъваз, ччан жемятар, динмез диндир мез! Вири ацукь.

Кваса къазидиз килигна. Халкь къазиди гъилин ишара авурла, секин хьана ацукьна.

— Гьуьрметлу къази Гьарус эфендиди, чаз сагъ вал хуьнин, уьмуьр саламат авунин серенжемрикай вяз ийидайвал я... Буюр, гьуьрметлу къази Гьарус эфенди! — Гьажимурада, мягьтел хьанвай къазидиз икрам авуна.

Къазидин вилерИ са легьзеда хъел квай деведин вилери хьиз цIарцIар гана. Амма ада вичин лайихлувал ва сабурлувал хвена, хейлин вахтунда кисна, ахпа доктор Ефим овал тIалабунар рвкIел хтана, башламишна:

— Аллагьдин бендеяр! Чи вилаятда, эхиримжй вахтара садакай садак хкIадай азарар гзаф хьанва... Аллагьдин эмир, жебир я! Вичик хкIадай азар квай касди, сагъ ксар галай суфрадал са чанахдай фу тIуьн, са вахтундани аллагьди кьабулдач. Им кьурандани ава! Инаг куь рикIел хкун, заз аллагьдин патай эмир авунва. Азарлуйрин къапар, месер кьилди авуна кIанда. Абуруз дарманар авунин къайгъудик хьана кIанда. Дерт ганвай аллагьди адаз дарманни ганва! Аллагьди вичин лукIариз духтуррин гъилералди дар манар ракъурзава. Духтур урусни жеда мусурман ни. КIвалера, куьчейра, михьивилер а" я, бендеяр! Му къаят инсанар аллагьдини хуьда!.. Де, квевай хъфей тIа жеда...

— Жемятар, акъваз! —лагьана Кваса Гьажимурадай мад гьарай акъатна. Жемятар ччинра хъвер аваз кис на акъвазна, и къаравилидиз килигна.

— Къази Гьарус эфенди рахай вири гафар Кьаш кьа духтурдинбур я... Астагъфируллагь, жумла жагьан шагьид я! Заз Кьашкьа духтурдин гафарни гьа ибур я лугьуз кIанзавай гьа!.. Са кар рикIел хвена кIанда: Кьашкьа духтурди кесибкуьсуьбдивай пул къачун та вуна дарманарзава... ЦIегьер кягъиз геце! куь балаяр бачIухбур, буьркьуьбур тахьурай! Пехъи кицIи кьурбур хер куз чатук тефирай, Кьашкьади сагъар хъийида. Жумла жагьан шагьид я! Ибур вири дугъри хабарар я! Чеб гьана амаз зунни гьа инал хтана!

Жемят шад яз чкIана.

Гьажимурад тадиз доктор Ефимован кьилив атана, адаз Хъваскарин майдандал къази Гьаруса вяз кIелайди, вич адан «куьмекчи» хьайиди ахъайна, ахпа Панагьаз туькIуьрай перде галайгалайвал доктордиз ачухна.

Инал ша, за ви пелеэ са темен гуда! —Ефимова Гьажимурад къужахламишна. •— Ви хабарри, зак лувар кутуна!.. Къазидиз михиивилер авунин серен жем квай «вичин бязи тапшуругъар» алай чар хуьре равай фекьийрик акакьун кIанзавач. Вири кхьена, араб чIалаз таржумани авуна, анжах са къул чIугун патал, адаз варцар герек хьанва...

Ви рикIик за, ччан духтур, къалабулух тадач: исятда, за а вязар къазидин къулар алаз ви кьилив жида.

— Адак, Гьажи, начальникдин гаф акатнач. — Амма зи гаф акатда... хъсан вахт я! Гьажимурад катна фена.

Къази Гьарус жуьмядай хтана, са назбалич кIаник, садни хъуьчIуьк кваз, ван алай самавардин къаншарда ацукьна, чай хъунал машгъул я. Адаз кIвалин юкьвал кьван къведалди Гьажимурада вич къалурнач.

— Асаламун алейкум, я халикьан нурI — Гьажиму рада вичин ван малумна.

Гьарус кухунна, гадар хьана къарагъна, атанвайди Кваса тирди акуна, ам ацукь хъувуна.

Алейкум салам, мердимазар! — жаваб гана Гьаруса вичин зегьле фенвайди къалурна, ччин патал кьуна.

Я халикьан нур! Захъ ваз ачухна кIани еке мажира ава... Са вадцIуд югъ инлай вилик зи кIвале са къекъвераг кьена, Аллагьдин регьметдик кваз хьуй... Адан куьгьне алухшулухдиз килигайла, къази буба, заз дуьз... цIувад манат, цIувад манат!., пул жгъана. Адакай за, садкьве манат сур эгъуьнайбуруз, кафандиз гана. Жумла жагьан шагьид я, звай и сир вакай чуьнуьх хьанач. Амай пул за ви ихтиярдиз ву гуда, вири: садакьа, веси, ийидай рехъ, муьгъ, мискIин ваз аквазва... За фена пул хкин.

ИкI лагьана Гьажимурад къарагъна. — За ваз яб гана Гьажи.. Вун икьван еке мусурман итим тирди гила чир хьана, — лагьана Къазиди

ччин ачухнилелди Кваса рекье хтуна. —За вун, аллагьди ганвай кас, гьа инал гуьзлемишда...

— Кьашкьади зун ви кьилив физвайди акуна, са гаф лагьапай эхир... —Квасади рикIел хкизвай ама лар анупа, пел ел тIуб эцигна. — Агьан! Леченикдин нуькверар округдин дагълариз физва, — лагьана, абуру ви къул алай чарар хуьрериз тухун лазим я, а чарар заз хкваша лагьана минетна.

Къази ччанда гьайбатни зур аваз къарагъна, са хара чарарал къулар чIугуна, Гьажимурадав вахкана.

— Вач, Гьажимурад, фад хъша!

Хуьрерин фекьийриз кхьенвай чарарикни, къе жуьмяда михьивилерин патахъай авур «вяздин» метлеб квай.

Гьажимурада къази Гьарусан дамарар ачух авур кьиса ахъа авурла, Ефимовни Абдулжелил, руфунар кьуна къецел акъатна: хъуьредайкьван абурухъ аман амукьнач.

И арада рак гатана.

Вуж я? Ша, ша! — лагьана Ефимов къарагъна. Ам кIвализ Алванан буба Къариб галаз хтана.

Доктор! Къе нянрихъ вун зи мугьман я, — лагьа на Къариба кичIезни регъуьз, Абдулжелилан, Гьажи мурадан ва Ефимован гъилер кьуна. —Заз вун, доктор, зун хьтин фекъир, кесиб ксарин еке терефдар яз, еке панагь яз чида. Гьавиляй вун зи кесиб кIвализ къве дайди чиз, ингье, и теклиф гваз атанва...

Гзаф сагърай, Къариб! — лагьана Ефимова. — Зун са рахунни алачиз куь кIвализ къведа.

— Абдулжелил, Гьажимурад ва мад ви дустар галаз ша!

—; Вун зулуз хтанва ман? — лагьана рикIик гъалаба кваз Ефимова хабар кьуна.

— За туьквенЧИ Куругълудин пуд чар къачуна. Ада заз: «я цавай, я ччиляй /хъша! » — лагьана кхьенвай. Зунни а кас фадлай, лап аял вахтарилай эгечIнавай юлдашар я. «Са кар авачиртIа и чарар къведачир»—лагьана фикирна, ингье, хтана, доктор. КIвализ хтайла, ина авай агьвалат заз чир хьана... Зунни Халумахъ галаз икьрар я. Ада, ви гафуниз амал авуна, руш гудач лугьузва. Зи гафни гьам я.

— Сагърай дадаш, сагърай! — Ефимов сергьятсуз шад хьана.

Лугьурвал, рИкIи буюрмишайла кIвачери гьерекат къачуда, вилериз экв аквада, япариз ван къведа. Антон рйкIи буюрмишна, Къарибан кIвализ къунагьлухдиз фена. Ам тек фена, вучиз лагьайтIа, доктордиз вичин хайибур авай м. акан кьван руьгьдин дериндай кIан хьанвай хзанда, кьве эхтилат ийидайла, патан «тимар шагьид хьун хъсан акунач.

Къунагълух Ефимоваз гзаф хушди хьана. Ина Къарибан хзанди, дугъриданни доктор вичин хва, стха яз кьабулна. Вири кIватI хьана абуру фу тIуьна, хейлин вахтунда эхтилатар авуна. Ефимов и хзанда экв жедалди ацукьиз гьазур тир, амма кIеви са азарлуда адаз эверна. Доктор гьасятда къарагъна. Къапудал Алван акъвазнавай.

— Ччан духтур! Эхирдал кьван вун зи кьисметдин иеси жедани?

— Жеда, Алван! Жеда, Алван ччан! — Ефимова гьа инал стхади вахаз ийидай гьуьрмет авуна, АлванаН пелез темен гана. Вучиз лагьайтIа, гьеле адавай вичин муьгьуьббатдик умуд кутаз жезвач.

ХМкьил АГЪУР ШАРТIАР

Ахцегьрин хуьруьн чIурарал зулун шикилар пайда хьана. Хуьр кьула ттуна акъвазнавай дагълар бегьем рагъул хьана. Гила аира маларин кIвачери кутунвай жигъирар кьецIил хьана хъсан аквазва. Абур цIарар хьана, саки вири дагъларин хурарилай ва ценерилай фенва. Йнлайанлай дагъларин булахар квай чкайрилай халхал хьана къацу векьеринни нацIарин кIапIалар аквазма. Мигьида, Яргъарихъ, Лая авай емиш багълари, къацу чIура ттунваз, гуьзел рангарибезетмишнавай гамарин шикилар къачунва. Гьинлайгьанлай анрай бегьем хъипини яру ттарарни аквазва.

Хуьр, багълар битмиш хьанвай майвайрин атирди ацIурнава. Гьаятра, рекьера кьуранвай пешер, агъур ва векъи зулун гару гваз къекъвезва.

ВацIун па архарин ятар кIане авай къванер гьисабиз жедайвал элциф хьанва. Хуьруьн дишегьлийри кьерера, багъларин тIуларал чпин рухар, куьгьне гамар, харалар михьи ятарай чуьхуьзва.

Зулун и йикъан са пакамахъ Абдулжелил Пелтуьй рин мягьледиз гьахьна. Ам мягьледин мискIиндин айвандик ацукьнавай итимриз салам гана элячIдайла, ацукьнавай Гьажимурадай гьарай акъатна: .:.

Амай кьатI, хуьруьнбур, за маса сеферда ахъайза... Динмез диндирмез! Белки куьне кьатIана... Ттум гилиг хъия, зун рази жея, а. — Гьажимурад къарагъиа, гьамамдай хтай Абдулжелилахъ галаз Ефимован кIвализ атана. Доктор азарлуйрал кьил чIугваз хуьре авай.

Жумла жагьан шагьид я! За, дуст, Абдулжелил, къе вун тухвана! Вал жерме акьалтнава... Динмез. дин дирмез, де недайди хъвадайди эциг!

Башуьсте! ГьикI хьана эхир? — Абдулжелил Гьажимурадан къаншарда ацукьна, адаз яб гуз гьазур хьана.

За лагьайвал хьана. Зун Гьаруса дугьри жаваб къачун патал... •. . . . *

— Салам, салам, дустар! —шаддиз кIвализ Ефимов хтана.

Гьажиди къаравилияр ахъайзаватIа, абурук зи пайни кутур!

Чна са гьуьжст авунвай, доктор, — Гьажимурад урусдал кумазкумаз рахана, — зун гьахъ хьанва. Жум ла жагьан шагьид я! Исятда зи дуст ашпазди чи вилик тIуьнар, хъунар гъун лазим я.

Башуьсте! Вуна, Кваса, суьгьбет ая, ваз кГани затIар вири ви вилик къведа.

Зун дамах гвай Гьаруса чи хуьруьнви са фекьи дин кьилив ракъурна, за адавай вири хабар кьуна... Эгер урусдиз мусурман дин кьабулиз кIан хьайитIа, ада мусурман миллетрикай садан чIал чируи лазим я, им эвелимжи шартI я. Ахпа ам аллагьдин садви лиз, чи Мегьамед пайгъамбардин гьахъвилиз шаксуз икьрар хьана кIанда. Кьурандин аятар, дуьаяр хура лай чирна кIанда, капI тIаат авун герек я... Чи динйал къведай урусди, герек, са рахунни алачиз, суьннет авуна кIанда. Жумла жагьан шагьид я! Гьа икI. па гьана.

—Суьннет?! — доктордай гьарай акъатна, аквазакваз адан шад гьалар дегиш хьана, ам дерин ва агъур фиЕирри чпел ялна.

— Эхь, доктор, суьннет авунни шартI я... Диндал къвезвай урус, кIандатIа аял хьурай, кIандатIа кьуьзуьди, динмез диндирмез, суьннет авун адаз ферз я, чарасуз я.

— Вуна, ГьаЖИ, къаравили патал «суьннетар» кутун хъувунва жеди.

— Ваъ, доктор, фекьиди лагьайвал ахъайзава. И кар заз, гьеле, фадлай чизвайдини тир. Гьавиляй за Абдулжелилахъ галаз гьуьжетни авунай... Суьннет, лагьайтIа, пуд кас мусурманар алай чкадал абур шагьидар яз акъвазарна кьиле тухун шартI я лугьузва... За хабар кьун тавур кар тунвач. А фекьиди лагьана: «Урусди вичин кIеве авай кар дуьз авун мурад яз, я чи динэгьлийрин патай ихтибарун къазанмишун мурад яз, винелай мусурманвал кьабулна, рикIяй хашпара яз амукьай дуьшуьшар гзаф хьайи дуьнья я. Суьннет авурла, адавай мад чун алцурариз хъижедач. »

. — АкьалтIай вагьшиваля! —доктордай агь акъатна, кефи чIур хьана ам кIвачел къарагъна.

— Вагьшивал я, зунни заз икьрар я, доктор, — лагьана Гьажимурада. —/Эгер лезги рушаз урус кIан хьана,. гьадаз гъуьлуьз фейитIа, руш дидедини бубади веледвиляй атIузва. Адал бес хьанайтIа, виз дерт авай. Ам элячIна урусдиз фейитIа, руш гьа гьалатда кьерел акъудна къван гана—Дашкъалагъ авуна рекьизва... Бес им акьалтIай вагьшивал тушни?! — Гьажимурад рцIамрин арада, пелел. ажугълувилин са шумуд бириш эцигна хейлин вахтунда ччилиз килигна. Кьил хкажай Квасадиз гзаф перишан яз кисна акъвазнавай доктор ва фикирлу хьанвай адан вафалу дуст — ашпаз Абдулжелил акуна, агьвалатдикай хабар авачирвиляй Квасади къаравили кутуна гьарайна.

: — Вагьшийрал гьужум авуна кIанда!.. . — Гьи вагьшийрал, Гьажи? —докторди хабар кьуна.

— Дин, менсеб авачир, «мусурман», «хашперес» лугьуз миллетар садсадаз зид авунвай фекьийрал, муьруьдрал гьужум авуна кIанца, доктор!

— Вавай гьужум ийиз жедан, дуст Гьажи?! Абур гзаф я, бейниван, вун тек я... Гьукуматни чшш далудихъ галайди чидай ругьанийри вунни зун къапа къап

жанавуррин луж гьалтай кIелер хьиз, дуьньядал тахьай мисал ийида.

Зун, доктор, кIел жедач, валлагь жедач. Зун абуруз гьамиша кьуьгъуьр хьайиди я, къедлай кьу лухъни гьа гьам яз амукьда.

Вун фендигар я, дуст кас Гьажи. Къаравили дуьзарпа, ам къван яз, ваз такIандан кьилел гьалчдай алакьунар вахъ ава. Гьавиляй ви фикирар кьиле физ иа. Вун, дуст, халкьдии арада гьуьрметлу я. Халкьви патал ала вун гзаф бахтлу кас я, Гьажи.

— Халкь, доктор, ви патални ала. Ада вазни вичин камаллу терефдар яз ихтибар ийизва, инаг ваз чидачтIа, за лугьун!..

Доктордиз инал, вичин рикI къаратикендин цацари хьиз цIархарцIархар ийизвай, садсадалай агъур фикирар Iви|ри Гьажидиз лугьуз кIан хьана. И касди ччанни эцигна вичиз куьмек ийидайдини докторди кьатIанва, анжах инал ам кисна. Вучиз лагьайтIа, Антона гьеле фадлай гьарайвургьай квачиз фекьийрал, «жерягьрал», фалчийрал... гьужум авунва.

— Абдулжелил, гъваш, тIуьн гъваш! ЧеIхирди дер дер аладарда лугьуда... Накъвар кьуранвай вилериз кьеж хкидай адет я. Ада дар хьанвай рикIив генгвал вахгуда, фикирар хци ийида, килигда чун, килигда... Дуьньяда тахьай кар амач, белки чи къастни са жуьре кьиле фида жеди.

Доктор перишан яз, икI випел пад кIеви гафар рахайла, Кваса фикирлу хьана, Ефимоваз килигна, эхирни ада лагьана:

Зун къериба межлисдиз аватнава... Квехъ авай дердибала вуч я? Белки зун кьейиди авай кIвализ, мехъер авай чка хьиз хьана: «Квез гьамиша гьа ихь тин йикъар акурай»—лугьуз кватна атанвай буьндуь гуьр хьанва жеди?!

Кьейиди авач, Гьажи, я хайидини малум туш. — лагьана Ефимов тIимил кьван ччин ачухна ра< хана. —

/Кьуьзуь дуьньядин мугьманар тир инсанрин адетризун жув кьейи кьван перишан ва дертлу авунва. Вучда кьван, дад авачир заманада чун дуьньядиз этана... *

ИкI лагьай докторди ашкъи авачиз шуьше къачуна, мичIИ чайдин ранг алай чехир истиканра цана.

— За, Гьажи, ви сагълугъдай хъвазва! —доктор хъуьрена. — Заз вун гзаф кIанда. Вун рикIе гьич са

затIни авачир кас я. Вирида лугьуда: ваз садахъайни игьтият, я кичI амач, амма завай зи фикирар вири лугьуз жедач... КичIевиляй туш, дуст... халкьдин язух я. Зун адаз куьмек авун патал и яргъал дагълара авай кас я. Зун инрай чукур авурла, инанмиш я, иниз мад доктор хкведач... Зун перишан хьанвайла ва я фикирри тухванвайла, «Ана гьикI хьана, вуч хабар я» — лагьана зав суалар вугумир, дуст!..

Башуьсте, ччан доктор! —лагьана Гьажи уьмуьр да, белки, гьа и сеферда са къаравилини ивачиз лапри кIивай, ччанда къайгъударвални уьткемвал аваз раха на. — Заз вун гьамиша шад хьунухь кIанда. ЯтIа, за са кар ийида, рази жедатIа чидач... Жумла жагьан шагьид хьуй! Вун пашман > хьана заз акун тавурай, эгер акуртIа, за вун шадвилин шивцел акьалдарда, рази яни?

Рази я, дуст, рази я!

Гьа и арада кIвализ, нефес дар хьана, ччина яруни вяли рангар авай, юкьван буйдин, къумрал якIарин са гадани, хци вилер авай, юзунриз зиринг, аск|ан, кьуьзуь кас атана.

Я духтур! Зи хцихъ вуч хьанва? Вуна...

— Яваш Куруглу! Садра вуна ял ягъа! —лагьана Ефимов абурухъ галаз рахана.

Атанвайбур вуч ксар ятIа Ефимоваз чида. Абур алишверишчи Куругълу ва адан гада Фарух я. И кас гьикI хьана вичин кIвализ атанвайди ятIа, ам гъавурда ава. Доктор абурухъ галаз сабурлувилелди рахана. Нефес са кьадар секин авуна кьуьзуь касди лагьана:

Хуьре авай тIвар види я, авайДи ви ван я... Куьчеяр, гьаятар чиркин тадач, абур михьда. «Кьашкьа духтурди чаз жерме ийида лугьузва»... Азарлуйрини ваз хийир дуья ийида. Абурни гьахъ я... Я стха! Гъуь луьз фидай рушанни свае гъидай г ад а дин арада вун вучиз ава! Мегер гьаIбурун «ьисметни духтурди гьял авун къанунра кхьенвани?! АватIа, чазни ахъай ая, тахьайтIа, им вуч хьуй? Зун валяй гзаф нарази я! Заз Къариба лагьана: «Кьашкьа духтур рази хьайитIа, за ваз зи рушан патахъай ваъ лугьудай келима ийидач! » Им вуч кар я, им деребеглух яни?! Вун Къарибан буба яни, тахьайтIа чIехи стха?!

Зун, Куругълу, Къарибан чIехи стха я! Зун вуна кьабул авуртIа, ви чIехи стхани я!.. Адан руш, Алван ви гада Фарух зи стхайрин балаярни я! Заз куь балай рин шадвал, саламатвал «Iанда, гьавиляй зун свае це лугьузвай гададинни гъуьлуьз физ гьазур хьанвай ру шан арада ава. Абур сад садавай къакъудун кIани иблис яз ваъ... Чинеба кар туш, ви гада ачух чахутка я. Свае гъайи вад йикъалай ам месе гьатда... Ахяа къарагъ хъийидач... : .

Са геренда доктор кIвале авайбуруз килигна, фнкирлу хьана, ахпа, ада Фарухаз ван тахьун мурад яз кьуьзуьдан япал гьалтна лагьана:

—Заз сада куь кьурандай кIелна, ана тахминан икI кхьенва: «Эгер са касди вичик квай хкIадай ааар къастуналди маса касдик кутуртIа, азарлу касди аллагьадин патай гунагьар къазанмишда, ам жегьеннемэгьли я... » Ви гададал исятда эвленмиш жедай ткал алач... За ам сагъар хъувун хиве кьада, ахпа эвленмиш хьуй, стха!

— Зун вахъ галаз ккIида лагьана атанвайди: тир, доктор. — лагьана Куругълу фикирлу яз рахана. —Зи ччанда еке ажугъ авай. Исятда зун валай рази яз хъфида... Гьахъ касдин патал аллагьни пайгъамбар кьведни ала! Куьн гьахъ хьайила, завай жуьрэт авуна рахаз хъижедани? Ваъ. — Куругъли и келимаяр рахайдалай гуьгъуьниз вичин гадани галаз кIваляй экъеяIна хъфена.

— Кьве падни рази. хьана, ажеб хьанани! —ИкГла гьай докторди хур ацIурна иефес къачуна. Заваллу чахуткадин хурукай са шумуд кас хкудун гъвечIи. кар

ТУШ. : и:

— Гила, доктор, нубат зици я... Къаравили суьгьбет квачиз, заз тIуьрди ва хъвайди кфет жедач, — лагьана Гьажимурад рахаз башламишна... . :

— Заз къе са аламат акуна. Хуьре авай авара деллекри куьчедив гьар са итимдин ччуру, я. кьил ттурдалай гуьгъуьниз уьргуьж аладарур чкайривай кьежириз, лацу цагъдин къаяб бегьем гуьцIзавай. КIаник квай итимди: «Я стха, бес я эхир! » —лагьана гьарай авурла, деллекрин жаваб ихьтинди тир: «Къашкьа духтурди мад чи япар акъаждалди, чна куьн кьилелай кIвачелди и цагъдин цяй чуьхуьда! » Деллек Нежиб ва Абдулазйз кьведни гьа икI михьивилер авунин зурба терефдарар хьанва...

— Ма, им къаравили хьанач... — Ефимова Квасадиз виляна хъуьрена. — За абур жермени къачун тавуна, меслятдал гъавурдик кутуна. Зи кьилив са шумуд кас Кьилерик ва ччинрал хирер алайбур атана, хабар кьурла, тахсиркарар гьа авара деллекар яз жгъана. За абурув гьардав еке са къаяб лацу цагъ вугана... Михьивал тавурла, жерме къачуна, гвай кеспи хъувун къадагъа ийида лагьайла, абурун лап зегьле фенвай. г Имни хьайи кар я. Жумла жагьан шагьид я!

— Гьажимурада башламишна. —Чи къуншидал сада аял хана. Ам кьабулиз мамачи са паб атана. Заз адахъай эрекьдин ни атана. Фагьум авуртIа, туьтуьгь епинал кутIунна, хъурхъ акьалжнавай чIулав бутылкада авай затI ада гзаф мукъаятдиз кьунва... Жанавур жен хпен ни къвен тийин! Жанавур жен, сиве гьатай кIел ахъа хъийин?! Жумла жагьан шагьид я! Дуьнья бине хьайидалай ван хьайи гафар туш... За: «Я вах, ви хъуьчIуьк квайди вуч я? »— хабар кьада кьван. Ада ччанда бегьем дамах аваз жаваб гана: «Им чи чIехи духтурди вуганвай багьа дарман я... Чаз Кьашкьади аял кьабулдалди, запун яна чими целди са шумудрахъ гъилер чуьхуьх, ахпа и дарман гъилериз яна аял кьа булиз эгечI лагьана... » Зун гьасятда гъавурда акьуна. Шуыне къачуна: «Им вуч дарман я жал? » — лагьана, еа. пай яд цана хьиз, за ам ччандиз хъияна!.. Зи вахай: «Вуууввв, вахар! Авур кар аку! ХкIур чка цIу хьиз кудай зегьерлу дарман, гуж хьай стха Гьажимурада вири хъвана! » — лугьуз гьарайна зи кьилел мягьледа авай папарни итимар кIватIна. Зун лагьайтIа, «дуьз» хьана ксана.

Ефимовни Абдулжелил хъуьрена.

— Бес, доктор, мамачи къаридив вуна вуганвай дарманди зи кьилел къазаяр гьана. Къаридив ви дарман вучиз гвайди я?

Докторди хъуьрезхъуьрез лагьана: : — Ви кьилел накь дуыпуьшар атана, дуст Гьажи.

— Ви жермеяр вири за гуда, кичIе жемир! — Къаридив гвайди михьи спирт тир.

— Заз ам чир хьана, апха хъвайиди я.

— Хуьре авай вири мамачи папар зи учётда ава. Абуру михьивал авун, абурулай кар алакьун зи мурад я. Вири ахтармишнавай михьи дишегьлияр я. Аял кьабулдалди гъилер чуьхвена, абур спйртдайни ягъун зи тапшуругъ я.

—Ччан доктор! Вири мамачи къарийрив спиртар гвани?

Виридаз гва. Анжах са вал дуьшуьш хьайидав гумач.

Вири мамачияр зи чилениз атанайтIа пис же дачир.

Ви кьилел, а вахтунда, — лагьана ашпаз Абдул желила, — Ахцегьар вири кIватI жеда. Герек авач, Кваса.

Зун кисайла, «Кваса азарлу я... » — лугьуз хуьре ван акъатда. За кьатIузвайвал, жемятдиз зун хьтин будалаяр хуьре аваз кIанда.

Халкь, дуст Гьажи, гьахъ я. — Антон рикIивай рахана, — межлисри, пагьливандин къугьунри, скач кайри, кьуршахар кьунри, къаравилияр авуни хуьруьн инсанар шад ийида.

ГьакI лагь мая! Гьа гила зун гъавурда акьуна! — Гьажимурад къарагъна, сивяй «кавха» яна бегьем кьуьлна.

— Доктор! Дуьз лагь, зун — Кваса Гьажимурад и къабачи хуьруьнбуруз герек кас яни, тушни?!

Герек кас я. Гьавиляй ваз вирида гьуьрметнй ийизва. Вакай инжиклу кас жезвач. Зазни вун такур юкъуз кьарай къвезвач. ТуштIа, Абдулжелилавай ха бар яхъ.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒