НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 2 страница

— Антон Никифорович! Бегенмиш ятIа, къедлай башламишна им ви ватанни я! Вун чна, чи стхахвавиле кьабулнава!

— Зун валай гзаф рази я! Стхахва яз кьабулдай вал алахъда, кьин хьурай алахъда!

Пелтуьйрин мягьледа Ефимов ва Берали регъверилай винидихъ галай кьве мертебадин кIвалерин къапудал хва азарлу са агьил касди къаршиламишна. КIвализ хкаж хьана. КIвалин рак ва адан къаншарда авай кьве пенжерни ахъа тир. Пенжерайрай атай серии шагьвар азарлудан винелай «элячIна» рикIинай акъатна физвай. Азарлу гада и «Шагьвардикай» кьил чуьнуьхна хьиз ксанва. КIвачерин ванер атайла, гъалаба кваз яргъан гадарна, ам месин кьилиз хкаж хьана ацукьна.

— Сквозняк! — лагьана Ефимовай гьарай акъат на, ада тадиз кьве дакIарни акьална, вич азарлудин мукьув фена ацукьна. Адавай вири хабарар кьуна. Азарлудиз иилигдай са арада, кIвале мугьманрилай гъейри касни авачир. Ефимов хейлин фикирлу яз, ла цу якIарин, юкьван буйдин, рикIиз чими суьрет, шики лар алай азарлу гададиз килигна, эхирни ада хабар кьуна:

— Вун, стха, вучиз эвленмиш жезвач? Гада раб акьурди хьиз кухунна доктордиз килигна, ахпа вилер дакIаррал туькIуьрна хьиз кисна.

— Бубадик, аквар гьаларай, тIимилшимил агьвал ни ква, — доктордя давамарна.

Азарлу гада мад кисна. Амма адан, хейлин вахтунда къецепатан гьава галукь тавурвили ва азарлувили хъипи авунвай ччиниз, хъуькъверин кьилерилай башламишна яру ранг акъатна. Доктор и суалар вугунал гьахълу тир. И жегьилдин рикI, жигерар — вири сагъ тир. Анжах «дарих я... дуьньядихъ вил галамачиз, зун перишан я... Инсанрин арадиз экъечIиз кIанзавач... »— лугьунилай гъейри гададихъ са шикаятни хьанач.

— Белки, дуст кас, ваз кIани руша агъур жаваб гана жеди? — Бералидини хабар кьуна.

— Чаз вири ахъаюн гьар са азарлудин буржи я, — Ефимов азарлу жегьилдин мукьув атана. — Чакай дердибала, азарар чуьнуьхун эсиллагь виже къведай кар туш, стха.

Азарлу гада рикIиниз килигна, ахпа рикIе тIал гьатайда хьиз, ччина азиятдин шуьткьверар ттуна, ам яваш ва бамиш ванцелди рахана:

— Заз кIаниди ава. Амма а руш садазни аквазвач.

Буба алишверишдал машгъул я. ЗатIни аквазвач... Завай абуруз гаф лугьуз жедани?! Ингье гьа икI жува жув незва... зи дердиниз аллагь вич > куьмек хьайитIа, жеда, тахьайтIа... зун гьа и кIвалин муртIа кьурана телеф жеда...

КIанидан тIвар кьун айиб яни? — докторди ха бар кьуна.

Инал исятда рекьиз хьайитIани, завай и сир ди дебубадиз лугьуз жедач... Гьа инални лугьудачир, амма кIвализ куьн хьтин гьуьрметлу духтурар атана, завай дерт хабар кьурла, акъвазиз хьанач... Куьн гьа къикъат чир тавунмаз залай алат тийидайдини за кьа тIана, гьавиляй кIевивал авунач...

ЯтIа ви дердиниз дарман авун зи ихтиярда хьу рай! —< теклифна Ефимов къарагъна.

Зун квез муьтIуьгъ я, духтурар. Зун са патахъ ая! ИкI амукьун мусибат я... — Азарлудин вилериз накъвар хъиткьинна, ада вичин ччин са патахъ авуна.

Ефимов азарлудаз кIанзавай руш чирна, «дарманар вугуда» — лагьана и гададин буба галаз кIвализ хъфена.

— Ви хва, ччан дадаш, лап сагъ итим я. Амма ам руьгьдиз хейлинажиз кас я. Гададиз са руш кIанзава. Эхь, а руш це лугьун кумаз, зи хва къарагъда...

Инал гададин буба мягьтел амукьна, амма доктордихъ инанмиш хьана.

Гьа и няииз руш це лагьай хабар азарлу гададив ва доктордив агакьна.

Жегьилдив къудратлу муьгьуьббатди са шумуд йикъалай вичин уьмуьр вахкана.

«Ахцегьиз хъсан, кар чидай духтур атанва, ада агъур азарлуяр сагъар хъувуна... виридан дердияр и касдиз аквазва... » — лугьудай келимаяр Самур округдин яргъал дагълара авай хуьрерани эзберна.

А хабарри халкь шад авуна, зарафат туш — округчиз бахтунин михьи булах атанва! Ада гзаф завалрин •кьил хадайди» жемятди кьатIузва.

— Жерягьар, фалчияр — фахрачияр, жаду къарияр пара хьанватIани, за фагьумна, стхаяр, — лагьана Къуьлуьйрин кимел са яшлу касди, доктор Ефимовакай авур хъсан суыъбетдин эхирда, — азарар артух м. анва. ИкI вуч; из ятIа, заз чиз куьне кьатIузва.

Пис жерягьар артух хьунухь — азарар къалин хьунухьиз себеб жеда, стха, — жаваб гана маса са агьил касди. Ада вичелай вилик рахай кьуьзуь касдин гьавурда вич акьунвайди иналайбуруз чирна. — Пис жерягьри азарлуяр сагъардач, абурун дердер деринриз вигыида, «вяде я! » — лагьана хуртI гана а дуьньядиз ракъурзава.

Я стха, валлагь и азардай зи кьил акъатнавач, завай и дердиниз дарман жедач лагьайтIа, айиб авай кар туш, — лагьана маса кьуьзуь касд. и. — «Яраб и векьерикай, яраб и кьаларикай, и мелгьямдикай куьмек жедатIа? » — лугьуз гуманлу фикирар, ччин тийир крар авуна азарлудин ччан акъудда. Квахьрай! Чибур жерягьар туш гьа... Зун икьрар я, абурун арада тектуьк кар чидай ксарни ава. Абуруз халкьдин патай лайихлу гьуьрметни ава. Амма магьир жерягьри чпе лай алакь тийидайди «жеда» — лагьана хиве кьадач. Хиве кьуна дарман ийиз тахьун беябурчивал я эхир...

— Гзаф кIелерна, дуьньядин вири халкьари, вкш ва агъзур йисаралди ахтармишнавай, ишлемишнавай дарманар чидай духтуррив чи жерягьар агакьдач гьа, стха! — лагьана сифте эхтилат башламишай кьуьзуь касди. — Чи жерягьар чпелай артух касни авачир хуьре чара акьалтIайла диндирмишзава, саймишзава. Къеледин духтуррикай ма, чаз кесибриз пай авани? Авач. Округда авай садкьве кас духтурарни тIимил кIелнавайбур я.

Фершулаяр я, стха, — лагьана масада инал ра хай кьуьзуьдаз куьмекна.

Ав, стха, фершулар я. Чпизни кIвализ эверайла, зур манат пул кIанда. Ахьтин азарлуяр авай кIвалер ава хьи, анра ладу абас уьмуьрда кьуьзуьбурузни акурди туш. Де, вуна фершулриз эвер це... К/ьашкъа духтурди кесибривай са кепекни пул къачузвач. Им анжах хъсан зат, къанажагъ авай, халкьдин дерди бала чидай, адаз куьмек ийиз кIанзавай къучагъ касди лай алакьдай кар я!

Чи дагъвияр ярх жедай чкадал кьван азарди ажуз авурла, я тIал эхиз тежедайла, докторрин кьилив къвезва, — лагьана Ефимов, дарманар гьазурунал машгьул тир Бералидин мукьув атана. — тахьайтIа зун ягъалмиш яни?

— ГьакI я, Антон Никифорович, гьакI я. — Бералиди жаваб гана. — Чпичпиз гьекьер акъудда, гетIеяр яда, ялар кутада, хамара твада, чгпин «дарманар» ийида... КилигайтIа, кар кардай фенва — азарди азарлу ажиз авунва, гьа вахтунда чпин «жерягьар» — урус докторар ва «урус дарманар» рикIел къведа. Агъур азарлуйриз больница авачир хуьрени я куьмек жен, я тахьана телеф жен... Бязи терс ксар: «вяде я» лагьана кисна рекьида.

— Чна дагъвийрихъ галаз медицинадин чIалал рахадай са мумкинвал жугъурна кIанда.. — Ефимов фикирлу хьана. — Чахъ газет авани? Авач. ХьайитIани адакай дагъвийриз хийир авач. Дереда ва дагълара авай инсанар вири савадсузар я. Чаз са камаллу кьуьзуь касди лагьайвал, варлуяр азарлу жезвач, хьайитIани абур гьа гьалатда докторрин кьиливни физв, а. Ччан хуьз чида, девлетни ава. Язух хьанвайбур, гзаф азият алай, кIвалахри атIузвай, яшайишдин пис шартIари куднавай, азарлу хьайила кIвале недайди, я доктордиз я дарманрихъ. гудай пул авачир кесибар я.

IХкьил КЪАЗИ ГЬАРУС АЖУГЪЛУ Я

Са ни ятIани Меккедай пишкеш яз гъайи туракь рангунин аба къуьнерихъ вегьена, кьилел яру бубу хьтин фес алаз, башмагъри «терих... терих... » — ван ийизийиз, беден тIарамарна, агъайни камаралди къази Гьарус и пакамахъ дуванханадин варцихъ атана,

Ахцегьри пачагьдин къуллугъчияр: округдин начальник, къазахар ва дустагъхана авай гьаятдиз «динанхана» лугьузва. Бязибуру аниз гьакI «къапуяр» лагьана тIвар ганва. Эхь, инаг еке къапуяр алаз, цлари, иацIу ва кацин спелар галай, ччинар чIуру къазахри хуьзва.

Тур, гапур, тапанчи чергес чухвадилай кутIунна, тфенг къуьнуьхъ галаз, яру кIук авай чал бармак мег алай кьилин са патал эцигна, вилерин лацари цIарцIар гузвай, кьакьан буй авай къазах са патахъ хьана, ада кьилни хкаж тавуна къапудиз гьахьзавай къази ГьаруIяз рехъ гана.

Округдин ругьанийрин кьил, ина пачагьдин даяхрикай сад тир къази Гьарус гьяркьуь гьаятдай чIугуна фена, ракь алай, киреждай асуннавай секуь квай кIвалерин са рекIиниз гьахьна.

Изров, изров, жанаби личеник! — рикIиналла маз, ракьун къапунай акъатай хьтин реврев гвай кьери, амма къати ванцелди Гьаруса къаншарда авай еке, вили магьут чIугунвай столдихъ галай касдиз са гьвечЬи икрам авуна.

Ааааа! Кади Харис! — туькме ацIай, агъур ччандин иеси Брусилов столдихъай къарагъна, яргъи спелрилай гъил элягъна, ам къази Гьарусан мукьув атана. — Здравствуйте, доброе утро, папаша! Прошу!

Брусилова къуьнуьк гъил кутуна, къази Гьарус кабинетдин са пата эцигнавай къацу махпурдин ччин алай гьяркьуь ва хъуьтуьл креслодал ацукьарна хьиз, зенг яна. Къазах атана.

. — Чай, чай! Панаха сюда!

Яруни лацу ивидин дамарар винеллай, куьгьне хьанвай кIарабдин экуьвал алаз хъипи рангунин, гьамиша хъел кваз атIугънавай ччин хкажна, Гьарусаз рахаз кIан хьана.

— Сейчас, сейчас, папаша! — Брусилов рикIинай атай Панагьаз, адан гуьгъуьналлаз, хейлин къапар алай пIатIнус гваз хтай къазахдиз килигна. Брусилова гъил туькIуьрна, Панагьаз чка къалурна.

Араб, туьрк, лезги чIалар чидай Гьарусаз, кьвэ. келима урусдал гилигиз чидач. «Яшар пудкъад тиртIани за урус чIал—жуван пачагьдин чIал чирдай.. »—лугьуз къазиди гьайифар чIугвазва. Амма жуьрбажуьр чинебан ва ачух тир рекьералди ада лезгийрин аялри—мусурманри урус мектебда кIелуниз манийвал гузва.

Арада урус чIал чидай Панагь аваз, къазиди башламишна:

Вуна, леченик, зун, з> и ругьанияр, вилаятдии жерягьар... вири нарагьат, куфунсуз, беябур, бейгьуьр мет авунва! — Гьаруса, мискIинда итIагъатчийриз вяз кIелдай ванцел, атIузатIуз, амма ччанда зурни пьай бат аваз вичин шикаят ийиз башламишна. — Пачагь ди ваз, чак мусурман ругьанийрик кямир лагьана эмиржебир авунва... Чи диндик хкуьрмир, чкадин халкьдин адетар саймиш ая лагьанва.

Вун гьахъ я, Къази! — лагьана Брусилова ме

тIераллай яцIу гьилер, экъисай руфунилай чIугуна, шабалутдин ранг алай щри вилера хъвер аваз кьил гозурна. Тегьвел кьван чIар аламачир еке кьилин кIукI, къуьнераллай зардин сачахар галай, кьакьан ва цIарцIар гузвай чинерив кьван агъузна хьиз, Брусилов кисна.

— Дуьньяда тахьай кар амач, — лагьана Гьаруса къвердавай ван къати авуна, вичин шикаятдин дели лар лугьун давамарна, —> къизил, якъут, мержан, ал мас кьацIай кIвачерик акатайла, абурухъ чпин ше фекь, чпин гуьзелвал амукьдач... Зи гьуьрметлу, адсан къазанмишнавай фекьийри вуна гъанвай пел къашкъа духтурдилай мад шикаятар авунва.

Къази, акъатзавайбуруз ухшамиш, экъисай, кьекьемар яру вилерай Брусилюваз килигна.

— За, къази Гьарус, ваз дикъетдалди яб гузва... — Брусилова пыиле авай истикан налбекда эцигна, кьил хкажна. — Зи са фекьидиз ви Къашкъади куьче яр михьа лагьана, маса фекьидал булахар гьун патал кIватIнавай пулар тIуьнва лагьана буьгьтен вегьенва... запабар кхьиз, инсанриз аллагьдин регьимлувал ийиз вай муьруьдриз ада гьарамзадавшмш тIвар гана!.. Жерягьар чукуриа, уьмуьрда элдиз дармаиар авур къарияр пислемишна.

Къази Гьаруса сад вичик агакьайди лагьанатIа, вад вичелай алава хъувуна. Панагьа чIал чир хьуникай менфят къачуна Брусиловаз вичини инал шикаят авуна. Ада, Ефимов чинебапяказ лезги дишегьлияр сагъар хъувунал машгъул хьанва ва и карди доктордин гуьгъуьна ажугълу душманар твадайди лагьана. Панагьа ничин къапанчи халудал «са карни авачиз» жерме илитIайдини инал ачухна, Къабачийрин, Квасайринтай хьана, Ефимова вич пагьливан къугъвазвайла, беябур авурдини Брусиловаз суьгьбет авуна.

Серенжем ийидайди хиве кьуна, Брусилова шикаIияр рекье хутуна, ахпа Ефимоваз эверна.

КIвалахдин вахтунда начальникди эверзава лагьайла, Ефимов фикирлу хьана. «Мад Брусилов захъ галаз, меце сад рикIе масад аваз, айгьамрал рахайтIа, гила адаз зун садалайни аслу туш лугьуда» — хиялна Ефимован рикIяй.

— Антон, Антон! Мад за вахъ галаз къал «йида — лагьана Брусилова хъел авачиз, амма а патал

алайди гъвечIи аял хьиз кьуна, туьгьмет авун квай ванцелди, араара лагьайди алцумун мурад яз акъвазизакъвазиз суьгьбет башламишна. —Мад шикаятар... мад къалабулухвилер... Вуч герек авай крар я?.. Вун, заз чиз, пачагьдин къуллугъчийрин, ахпа къеледин ччан алай къуватар саламат авун патал ракъурнавайди я... Им ви эвелимжи буржи я, заз вун эхиримжи вахатара чир жезмач: вун югъдини йифдини лезгийрик какахьнава, амма абуру ваз шадвал ваъ, курвал, бедбахтвал гъида... Ругьанияр, алишверишчияр, къарияр, жерягьар вакай катзава: вуна абур инжикли авунва. Вуч герек авай кар я?..

— За «ъе мад тикрарзава, Барис Александрович, — Ефимов милаим амма вичвичихъ: инанмиш ванцелди рахана. — Дагъвийрин саламатвал — им ви, ви хзандин, пачагьдин къуллугъчийрин, къеледа авай солдатрин, офицеррин саламатвал я. Яргъал тир дагьдин хуьре цIай кьур садакайсадак галукьдай азар, садвад йикъалай, цларивай, ракьун вараривай, яракьлу къаравулривай кьаз тахьана, къеледиз гьахьда... Я адан вилик пад гьич са ккуьнални вавай кьаз жедач. А завалди ви кIвалик, ви ччандик цIай «утада... Вучиз чуя а мусибатдин йикъал атурай?!

Вун гьахъ я, гьахъ я... Анжах кардихъ гьарай вургьай галачирла... Хуш жеда, Антон. Заз ви сала матвални мягькемди хьана кIанда. Туьнт лезгияр я, абураи вуч хьайитIани акъатда.

Векъивилер завай... за? чиз — хьанач. «Угъри дин бармак кузва» — лагьайла, фекьияр кухунна... Гьарамзадаяр тахьурай!

Усал, къекъвсрагрин кIвалериз финн... абурал вахтар пуч авуни вуч гуда? ЗатIни! Жуван абур вара низара ийимир. Чи сифте мурадар рикIелай алудмир...

— Гъавурда гьатнач?

— Фикир ая... рикIел хкваш!..

Ефимов ччанда хъел аваз кIвализ хтана. ЯтIани •и дуьшуьшда докторди вичин хейлин метлебар дуьзарна. Абурукай сад, мукьвара Брусилова къази кьиле авазхуьруьн виликкьилик квайбур—хуьруьн фупайзавайбур са межлисда кIватIун хиве кьун я. Анал Ефимовахъ виридаз лугьудай чарасуз гафар ава.

«Чи сифте мурадар рикIелай алудмир... » — Ефимова и келимаяр Брусилован сивяй са шумудра акъатай

ди фикирдиз хкана. «Сифте мурадар... — фикирна докторди, — абур: дагъвияр уьмуьрлух мичIивиле, пачагьдиз муьтIуьгъдиз тун, жезмай кьван абурувай гзаф къакъудун, амма жува затIни тагун.:. пачагьдин ва пачагьдк инра эцигнавайбурун сифтедин мурадар— ибур я. Вуч кIандатIани лугьурай, вуч кIандатIани авурай, амма зун, Брусиловаз бегенмиш тушир «туьнт лезгийрикай» хкатдач! Абуру заз вуч кIантIани авурай... вири жувалай аслу я... »

Ефимов хиялри яргъариз тухвана. Ада инра пачагьдин къучийри, округдин ва участкайрин начальникри, нуькверрини кавхайри, ругьанийрини варлуйри халкь сад хьуниз — уях хьуниз, абурун дуствилиз рехъ гузвач. Сихилар сихилрал, мягьлеяр мягьлейрал, хуьрер хуьрерал гьалдарун, уьткембурув ажузбуруз кIур гуз тун, IпачаГьдин итимрин мурад тирди Ефимова шаксуз кьатIана. Докторди вич атай кьиляй, Брусилова ахъа авур «къаравили» рикIел хкана. Ам Хинарин л< емят чпин мукьвал алай Юкьва Кьусу тIвар алай гъвечIи хуьруьн жемятдал гьалдарун хьана. Хинарин кавхади нубатнубатдал Юкьва Кьусу тIвар алай хуьруьз вичин чавушар тайин ийида кьван. Чавушдиз гузвай гьахъ авачир, амма адаз гъвечIи хуьруьн итимрикай садал алай шалварни кемер бегенмиш хьайитIа, абурун иеси гьинал дуьшуьш хьайитIани: рекье, хуьруьн куьчеда, гьеле межлисдин юкьвал, къачагъвилелди тарашунин ихтияр ганваз жеда. Ихьтин алчахвилин уюнди, са юкъуз Кьусудал Хиндай тир чавуш яна кьена. II кардикай хабар хьайи Хинарин жемят чпин винел къведайди чиз, гъвечIи хуьр, кутунвай кIвалер, никIер | адарна, са патахъ катуниз мажбур хьана.

Гьа и кьиса Брусилова «къариба, амма рикI аладардай къаравили» яз ахъаюни Ефимоваз и кас гьихьтин мурадрал кIевиз акъвазнаватIа, адахъ галаз таниш хьайи сифте йикъари къалурна. «Ихьтин уюнбазвилин мI. етар халкь къарсурун, адакай зарафат авун патал, — фикирна Ефимова.

Ефимова гьа и юкъуз, арада маса кас авачиз, куьче.; хьа лагьайла дели хьайи фекьиди михьивилер ийизни авачни ахтармишна. «Ваъ, кичI квачиз хьайитIа, кьи яру хьана пиди кьуна рекьида», — лагьана фирна, доктор ччина шадвал аваз базардихъ фена, •кьидин кIвалерин вилик пад михьи я. Доктордиз

маса фекьиди тIуьр булахрин пул, алатай юкъуз «Бейтул мал» кассадиз вахкайди хабар гана.

Хкьил ЖАДУ КЪАРИ ЛАЛ ХЬАНА

Кьурай кьаркьулувар хьтин гъилер тагъ гана акъвазнавай кIулаллаз, яргъи чIулав ччиникай еке нерилай гъейри затIни акван тийиз, тIиш ччилив агакьиз тек кьве чIиб мензил амаз, Мухлус къари куьчеда ава. Къаридин ериш татабди ятIани, ам дирибашдини я. Вич диндирмишдай кас хьайила, ада экъисай кIул мукьваллай цла акIурда, ахпа къарсурнавай гъуьлягъди хьиз, явашяваш вичин эйбежер суфат алай кьил хкажда. «Жегьеннемдин забана идалай зйбежер куц алайди ятIа, валлагь, ам халис жегьенем я... » — хуьруьнбуру Мухлус акурла зегьле фена гьа икI лугьудай. Им—фалчи, жерягь, мамачи, фитне, гъибет, гьилле, ругьанияр патал хендедеяр дуьзардай даллални я. Адахъ са заманада гъуьл хьаналда, амма садазни якъин чидач. ХьанатIа, гьуьжет алачиз, ам Мухлуса гужуналди чуьнуьхайди хьана. Велед, мукьвади авачир кьуьзуь Мухлус хуьруьн куьгьне замана къалурзавай са мягьледа, хкетрик квай хьтин: ччилин мичГи, ламу, дар, сирлу магъарайра — «кIвалера» яшамиш жезва. И магъарайра кьил ттур касдиз эсер яда: сифте инай куьгьне сурун, ахпа дуьньяда авай кьван мурдар затIарин ни къведа.

Мухлус къари гьсле, фадлай аял хазвай дишегьлийри саймишзамач. Азарлу сусариз ам чпин ччан къачуз атанвай Азраил хьиз аквадай. Адалай гъейри, къаридин вилериз. бегьем экв акун тавурла, гъилерив ихтияр вугана, хазвай дишегьяи ччандал гъидай. Адан гъилик кьейибурни хьана.

Ингье Мухлус къари Алванан диде Халум акваз атана. Хейлин йикъара хер алай руш вичин кьилив хутун тавурди, са пай сура авай «жерягьдивай» эхиз хьанач. «Руш кIевиз азарлу яз, месе гьатнава жеди, — фикирна Мухлуса, — за са агьузардин даллай хкажда... Кьил баштан авуна хкведа. Руш хъсан хьанватIа, еке къал къарагьарна, гуда лагьана хиве кьунвай кьве чIурун дуьгве хкида».

Варщихъ Махлус къари къвезвайди акуна, Алванан рик! дар хьана. Ада тадиз варцихъ ттар вегьена — ам кIеви авуна, «вуч акъатдатIа акваи» — фикирна руш са геренда варцин кьулухъ кисна акъвазна. Вар агалнаваз акурла Мухлуса итимдиз хае яцIу, амма зурзазвай ванцелди лагьана:

— Хааалум! Хааалум! — жаваб ганач. Мухлус кисна, ахпа ам. варцив ацукьна.

Алванан хер аквазакваз хъсан жезвай. Хире са артухинжикли хъииизмачирвиляи ва гьакI ккалиннекий ахъЁГхьайи данади хъуниз килигна, Алван алатай юкъуз Къашкъа доктордин кьилив феначир. Ада хьрак фенвай диде хкведалди, чпин гьар са затIунай, къавайни ччиляйни кваз кесибвал аквазвай кIвале бегьем михьивилер авунва. Хзандихъ авайди са кIвал я, адахъни я куьчедихъ, я багъдихъ ахъа тир пенжер авач. Ам кьуд патай къуншийрин кIвалерии юкьва ава. КIвалин къавай акъуднавай элкъвей тIеквен цавуз килигзава. Алванан буба Къариба вичин аялриз са сеферда икI лагьанай. «Виридалайни чи кIвал хъсанди я, вучиз лагьайтIа, адан дакIардай цавун юкьни юкь аквазва. Чи пан, чи тIалабунар гьасятда аллагьдив агакьда. Ам цава, чи дакIардай аквазвай чкадал ацукьнава... »

Гьа йикъалай инихъди и кIвале яшаммщ жезвай аялриз, абурук кваз Алваназни чпин хайи кIвал гзаф кIаида. Гатфариз Алванан гъвечIи ваханистхади, къака авай ддкIардин кIанеччинар винелна къаткана, гъетерал вилер алаз, кьведани санал, аллагьдиз минетдай мани лугьудай:

Ччан аллагь ччан, ччан аллагь! Дадашаз жи.. хъише лагь! Савкьатар гьуй са гьамбар Дадашаз вун хьуй панагь!

Ширинширин палкамар, Манпасияр, хумравар, Гахваша лагьжи кIвализ жезв" ажи сувар...

КIвале эквни куькIуьр тавуна ксудай аялри са шумуд няниз мани лугьудай.

Буба Бакудай хкведай. Адан гьебеда аялар рази ийидай гьич са затIни жезвачир. Амма аялар и кардикай зеррени бейкеф жедачир. Абуруз чпин буба гьамиша кIвале хьунухь кIанда. Буба кIвале авачирла, абуруз: «Я аллагь! Бес им«и уьмуьр яни?! Вун а регьим ая! » — лугьуз диде шехьун акуна, и кар еке дерт хьанвай.

Исятда Антон Ефимов хуьре авай. Ада агъур азарлуйрал кьил чIугуна, чпи лугьудайвал, абурун «руьгьер хкажна» — дарманар гана. Ингье, ам фельдшернигалачиз, халкьди: «духтурдин къажгъан» лагьана тIвар ганвай, дугъриданни цурун къабламадиз ухшар авай, жунаяр, памбаг ва дарманар михьиз хьун патал ишлемишдай къаб гьилеваз Алванабурун варцихъ атана. Ам Алваназ акуна.

— Гила вучда?! — Алванай гьарай акъатна. —КIва лиз къвезва жал?!

Мад фикирдай вахт амач. Алвана явашяваш ттар геляна, вар ахъайна, къецел кьил хура аваз ахварал фенвай къаридиз вил яна, Ефимоваз мили хъверна, фите дин пад сивел хъивегьна.

Ефимов, дар, амма михьи гьаятдиз атана.

— Алван ччан! 1 Ксан? — Ефимова лезгидзл хабар кьуна.

Хъсан, хъсан, ччан духтур!

Зун шад, шад, Алван ччан!

Доктор кIвализ килигна. Ина лацу чепедин зтир гьатнава. Цларин агъа кьатIар, ччил чепедай асунна, рухар юзурна хъивегьнава. КьацIаллай цурун къапар, рапIрапIар гуз акъвазнава.

— Ччан духтур! Заз хъсанни я, ахпа... некий данади хъвана.

— Зарар авач, Алван ччан, зарар авач. Заз вазай я кГвачерин. кири я духтурдин пай канзач. Чах вири ава. Инал, анал... " «сан... ацук.. — лагьЭиа—декторди Алваназ кIвалин къавай атанвЁшнурар алай чкадал табуретка эцигна

Секиндиз нефес къачунин тегьерди, ччандин юзумри, вилерин гьерекатри, мад чуьнуьхзамачир регъуьвилин азаб алачир ччини—ибуру вирида Алван чIехидоктордихъ галаз хайи касдихъ галаз хьиз вердиш хьанвайди тестикь ийизва. Рушаз вичин хер кутIунна виниз хьайи доктордиз рикIяй юзурнавай, гзаф разивилин ялавлу келимаяр лугьуз кIанзава, амма и арада, вучиз ятIани абур Алванавай сад садав гилигиз хьанач.

—Ччан духтур, ччан духтур! — лагьана Алвана, Кьашкьадин гъил кьуна. —Чавай ви хъсанвилиз хъсанвал хъижедатIа яраб?!

— Вун чакай катмир, Алван... Им ксанвални я, еке инсанвални! Заз мад кани зад ава: ам вун бахтлу хун я, Алван...

КIвализ Алванан гъвечIи вахни стха сухулмиш хьапа хтана. КIвале Ефимов аваз акурла, вилер чIехи доктордал алаз, абур кьулукьулухъ рикIинив кьван хъфена, гьанив агатна, кисна хьиз акъвазна.

Доктор ччин ачухна цуквал ацукьна, гуьзел аялриз,. абурун кукIвар хьанвай перемриз, чкIанвай парталриз килигна, ахпа аялрин «ьилерилай капаш чIугуна, фикирлу яз Ефимов вичин жибинра къекъвена. Анрай затIни жгъанач.

— Конфет авач, пул ава... — Докторди аялрикай гьар садан гъиле са лацу абаси вугана. Ахпа Ефимоза шалвардин жибиндай бумажник акъудна, анай пулунин чар акъудна ам Алваназ гана.

— Ваз платья, голоши качу. Ксан жеда, Алван! —ада аялрин кукIвар хьанвай парталар къалурна. — Рубашка, башмаки качу...

Алван вичин пьиле вуганвай пулуниз килигиз мягьгел амайла, къати гару гадар " авур куьгьне алух хьиз, кIвализ Мухлус къари аватна.

— Гьаааа, Къатаран руш! Ваз гьа икI кIанда ман!? —Къари дергес галукьай къалагъан хьиз, бирдан. Iла далу акIурна рикIинив ацукьна.

—Зун Къатаран руш туш, Къарибанди я... Вуч абар я, Мухлус баде!? — Алвана зегьле фенваз хабар ьуна.

— Хашпара духтурдиз жендек къалурнани — муси> ат?!

— Зи сив цикIирмир, Мухлус! — Алвана гьарайна.

Ви дерт вуч" ятIа, гьаыГлагь!

— Гьа батмиш! Гьа батмиш! Хуьр беябур авур батпнп! Заз ЩЩЦйI гузвани, батмиш?! Зун исятда кимел |. ичIда! 1сПгвун: дашкъалагъ ийиз тада!..

Доктор агьвалатдин гъавурда акьуна". Са шумуд юпь инлай вилик, чиркин «мелгьямар» къакъудна, абур гадарайдалай гуьгъуьниз, Мухлус къариди: «Къашкъа лугьудай хашпарадин кьилив дарман кIанз фидайди, я аллагь, вуна завалдикай гахкъудмир! Вич акур югъ къаралмиш хьуй, аллагь! » — лугьуз хуьре са йикьшиван къарагъарнавай. «И куфтIа къари иниз ракъурнавайди я», —фикирна Ефимова, —За инал и мичIивилиз, чиркинвилиз инсаф авуртIа, Алванан, адан хзандин тIвар пислемишда... »

— Ваз ина, /кади, зун авайди акунани?! — Ефимова хъел квай ванцелди хабар кьуна. — За исятда казах риз зверна, вун хутахна... а ви харабада гадарна ханиз цай яда, валлах, яда! Вун итймар**" вахт тахана суруз канвай, эх, екееке канлу, канлу я! Караг инлай квах! Ви сивяй са гаф ахкатайта виридаз цай, цай яда! Па чалух зарафат яни!? Вунадимил амай и рушни рекиз вай канлу, канлу, канлу! Квах инлай!..

Махлус къари лал хьана. Ам сифте агаж хьана, еа гъуд кьванди хьана, ахпа ам эйбежер аюх хьиз цлавай винел яргъи хьана, кисна хъфиз рекье гьатна.

Лал тахайта, цай, цай яда! Им ваз чир хух, чир хух!

Лал жеда... Лал жеда.., — Мухлус кичIезкичIез экъечIна хъфена.

Ефимов хъуьрена, кичIе хьанвай Алванан патав фена.

— Секин хух, Алван ччан, секин хух! Зал ччан ала маз. _хич_ садазни вун... вав садавайни тубни гицех жедач! "

Ефимов хъфена. Алван Махлуса кутур къалабулухдикай уях хьана. Гьа и арада адан рикIел гьиле авай пул хтана, адаз килигиз амукьна. Алван хейлин вахтунда, шад фикиррив гваз хьана: «Дуьньяда ихьтин итимни жеда кьван!... Буржлу касдиз, ада вахкана кIани гъахъ багъиш авунал бес тавуна, а патал алайдан дерди, гьал акурла мад куьмекни авунва. Я аллагь! Яраб чавай и касдиз са гьуьрмет, хъсанвал хъижедатIа! ТахьайтIа беябур хьана... » Гьеле Алванан фикирар куьтягь хьанвачир, кIвализ таза фуарин атир гваз рушан диде — Халум хьракай хтана.

— Духтур атанани? Инра дарманрин «иэр ава ман? — Халума хабар кьуна.

—Атана, диде. Хер кутIунна, ингье и пулни чаз туна хъфена. «Парталар къачу» — лагьана.

Вувввв! Ччан вах! Чна ганаз|кХеди чкадал — чаз и гана! Я ччан вах, вучиз къачуна эхир?! —Фу, нек тек лифначни, я руш?

Ахьтин вахт хьанач, диде, Мухлус къари еке къал гваз атана.

Духтур чи кIвале аваз акунани?!

Акуна.

— Гуж хьана! Гуж хьана! Вири хуьре ада чи тIвар пислемишда... гуж хьана!..

• •— КичIе жемир, диде. Ада духтурдиз лал жеда лагьава хиве кьунва. Ада сес авуртIа, духтурди адаз цIай яда лагьана кьин кьунва...

— Я аллагь, вуна чун завадрикай хуьх, я расулаллагь! — Халума дуьа кIелна, гъилер ччинлай чIугуна.

Я рушаз, я дидедиз пулдин кьадар чир хьанач. Са кьадар фикирар авурдалай гуьгъуьниз, Халуман зилерйз накъвар хъиткьинна. Абур вуч накъвар тиртIа, Алваназ чир хьанач.

Антон Ефимов фикирлу яз дар куьчейрай, ахпа базардай экъечIна «Сурарин майдан» лугь}гдай шегьердиз акъатна. И рекьера адаз са шумуд касди «салам», «сабагь», «израв! »—авунатIани, абурун садан ванни доктордиз хьанач. Адан фикирда, гьелени, Алванан умудлувиливди ацIанвай вилер ама.

Сурарин майдандай са шумуд кас дагъвияр туьнт балкIанраллаз, абур зарб катарна винел фена. Хуьруьв агакьайла, фуре авуна, кьве фургъунчиди чпин галатнавай балкIанриз къирмаждин гьайбат къалурна, абур кьйл агъадал, руг кьилеллаз кIевиз гьална.

Къазидибурун карвансарадин вилик квай айвандик, ])скьин къерехдив кьилел хейлин итимар, папар ва аялар кIватIна, гур ван авай са ашукьди чуьнгуьрдихъ галаз манияр лугьузва.

Ибур садни доктордиз акунач, вучиз лагьайтIа, адаИ фикирда Алвана хъверзавай. Гьавиляй Антон перишан тир. Ада вмч умудсуз, амма гзаф къизгъиндиз дагъви рушал ашукь хьанвайди исятда мад сеферда теСтикь авуна.

—Заз вун вучиз акуна, масан Алван!? — лагьана мжтор гьар патахъ килигна, касни галачирди акуна, ". пчвичик рахун давамарна: — Вучиз вун зал дуьшуьш

хьана!.. Вуна зун авара яз ви гуьгъуьна туртIа вучда! Ваъ, са рсхъ ава... А рекьяй фида. Акван зун зи кьисметди гьимал кьван тухудатIа килигда.

ХIкьил КЪАЛЧАМАГАРНИ КВАСА

Ефимован къунши Абдулкерима иисинрихъ мугьманар атун гуьзлемишзава. Ам исятда, доктордин ашпаз Абдулжелилахъ галаз хуьруьн кьиле акъвазнавайбур, округдин чIехи къуллугъчияр, ругьаиийрин буба къази Гьарус къунагьламишунин серенжемрик ква.

Кьуд патахъай кIвалерин ва кьакьан цларин юкьва аваз, ччиле къван ттунвай михьи гьаят, тIанурдин фуан, дуьгуьдин ашдин, къавурмадин... атиррай ацIанва. Ина синийри, ленгерри суварин юкъуз хьиз вацкъачунва. Багъдин рикIинив, герек хьайитIа «ярхарун» патал са зими гьер кутIуннава.

Вири гьазурвилер авуна, ингье Абдулкеримни Абдулжелил айвандал ацукьна. Абдулкерим лацу адIарин, кьакьан ва тIарам буй алай, чIулав загъ хьтин спелар галай, ири, хци чIулав вилер авай, гьамиша. дамахлу парталар алукIун адет хьанвай кас я. Гъил ачух—жумарт кас я. Гьавиляй, адан кIваляй мугьман. кими жедач.

Абдулкеримани Абдулжелила хейлин вахтунда Ефимовакай суьгьбетар авуна.

—Майва алай ичин ттар, — лагьана Абдулжелила, —Д. аим гьуьрметлу яь, инсанрин юкьва жеда, адаз къуллугъ ийида. Вучиз лагьайтIа, адал цаз алач, ада хилер цавуз акъудна кьунвач, Абдулкерим стха. : Вичихъ авайди жумартлувилелди инсанриз гузва.

— ГьакI я, Абдулжелил, вун гьахъ я, — лагьана адет хьанвайвал, суьгьбетзавайдан хатур хуьн патал, вич Ахцегьай тиртIани куьре нугъатдин гафар кугуна хьиз ачух ванцелди атIузатIуз Абдулкерим суыъбет ийиз эгечIна. —Хъсан булахдал фенвай дар жигъиррикай гьяркьуь рекьер жеда, амма пис булахдал фин патал гужуналди авур гьяркьуь рекьер жигъирар язни амукьдач. Абур къалгъанри кьуна кIевир ийида... Гила, стха, инсанар ава ширин емиш алаз цаз алачир»

инсанар ава хъсан булах хьтин жумарт, камаллу. Инсанар ава къаних, акьулсуз. Акьуллу итим дагъвий ризтзаф багьа я. Адан рекье чи халкь ччан эцигиз гьазур я, Абдулжелил!.. Атана са вахт хьанвач, амма зи гьуьрметлу къунши Антон Ефимов вири округда, гьеле, Дербентда, Петровскда ва ТемирХанШурадани машгьур хьанва.

Дуьз я. Адан тIварунихъ чи дерейра анжах хи йирдин дуьаяр ийизва. Адахъ гзаф кьадар дустар, стхаяр, бубаяр, гьеле «ччан зи хва! » — лугьузвай хайи дидеярни хьанва.

Бес, дуст кас, халкьдилай дуьз терез мад нив жеда! Ада, итимдин ацукьуниз, къарагъуниз, адан къаматдиз, хесетриз килигна а кас гьихьтинди ятIа еке устадвилелди ахтармишда. И дуьньяда гьич са касди вайли вичин рекьер, жигъирар, кIандатIа абур йифен бур хьурай, кIандатIа йикъанбур, гьеле къедалди къуд ратлу халкьдикай чуьнуьхиз хьанач. Халкьдиз вичин арада авайдан юзун, хъуьруьн, дердибала къиметлу вал, юнсузвал, гьалалзадавал, кфирвал аквада.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒