НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 3 страница

Абдулкерим кисна. Дуьнья акунвай ва адан уькIуьДУРУДИ хъсан дадмишнавай и касдихъ сятралди камаллу эхтилат ийидай алакьунар ава, амма рикIик кар «ваз ам къарагъна.

Чуьхвенвай хьиз михьи, экв гвай вили тир цавун юкьвай физвай гатун рагъ Самурдин дереда бегьем гьатнава. Исятда инай гьуьлуьхъ чамарзавай къудратлу вацIун ччин, адан вири буй авайвал яргьи хьанвай кьерар ракъини кьунва. Гьавиляй, гьамиша атIугънавай вацIухъай къведай серии гар и юкъуз чимиди я. ИкI ятIани, багъда авай емишрин: ичерин, «ширван сIинийрин» зурба ттарарин, къерехрихъ галай къавахрин серинри и гарун чимивал элбаэл квадарзава. Багъ цуькверин, векьерин, битмиш хьанвай емишрин атирри кьунва., Хъсан ниэрин арада, багъдин ламувал тестикь ийиз, араара китIизвай кIарасрин, векьерин ва пешерин зайиф ялни ава. Къалин инжи векьин арадай, ингайанлай перкьверин кIапIалар аквазва.

Мугьманар патал, гьар патахъай ичер алай хилер ччилел кьван агъуз хьанвай ттарарин арада столар къурмишнава. Абурал недайхъвадай затIар, еке «руфун алай» самавар ала.

Сасад, кьвекьвед мугьманар атана. Сифте, Ефимрвни Гьажимурад элифна. Ахцегьри чеб каммаллу къаравилийрал даим машгъулзавай Гьажимурадаз «Кваса»—< лагьана мад са тIвар ганва. Кваса — халкьдин махарик еке къаравил« кас я. Им пагьливан къугъвадайла, халкьдин мехъерик, межлисра къаравнли. яр авун — иисанар шад ва машгъул авун алакьдай касдиз гузвай тIвар я.

Сифте таниш хьайи йикъарилай башламишна Ефимовни Гьажимурад халкьди лугьудайвал — ччан ччанда авай дустар я. |Гьажимурад алачир межлис доктордихъ хьанач. Квасдини гьамиша вичихъ хьайи шадвилик Кьашкьадин пай кутуна. Гьажимурада вичин камаллувилин уюнрал, къаравилийрал доктордиз алакьдай куьмек гузва. Ефимова къе къази Гьаруса вичелай Брусиловаз шикаят авурди, юрист Панагь, рикIе чIуру фикирар аваз вичин геле къекъвезвайди Гьажимурадаз ахъайна.

— Жумла жагьан шагьид жеда! —лагьана гьарай на Гьажимурада вичин шуькIуь спелрилай тупIар чIу гуна: — За абурай сифте гум акъудда, чаз кIанивал тахьайтIа, за абур аллагьдин рикIинал кьван цIай квай ламар хьиз гьалда! Жумла жагьан шагьид жеда! Динмездиндирмез! Гьа икI жеда гьа, жеда! — Гьажи мурада гьелегьар ийидайла, адет хьанвайвал, инални вичин нер пад са тупIув яна. Багъдиз Брусилов, Гьарус, Панагь ва хейлин «хуьруьз фу пайзавайбур» атана. Абру, кьвекьвед, пудпуд хьана эхтилатар башла мишна.

Мугьманар атайла, къарагъна багъдиз фейи Гьажимурад, мад садазни ахкунач. Исятда ам техве капаш акIурна, кьакьан са чуьхвер ттарцин кукIваз килигзаза.. Мугьманри тIуьнар башламишайла, Ефимов вичин дуст Гьажимурадахъ къекъвезвай арада, Кваса кьил еке къалчамагда чуьнуьхна, ириири камар къачуз атана, шишераллай кабабрал машгъул хьанвай ашпаз Абдулжелилан мукьув ацукьна.

— Яда, Кваса! Буюр, буюр, столдихъ ша гьа! — лагьана Абдулкерим хъуьрена. — Вуна серии хьуй лугьуз къалчамаг кьилел эцигнавани?

Гьажимурад иналлайбуруз къалчамагдин къеняй тIиб хьиз килигна, къарагъна столдихъ ацукьна.

— Агьо!.. Вун там аи катай жунгав хьиз, кьилел тта

рар алаз акъатна хьи, Кваса! Зи папаз кичIе жеда гьа, —лагьана Брусиловни хъуьрена,

Столдихъ галайбур, са доктор Ефимовалай гьейри, вири хъуьрезвай. Абуруз Гьажимурадан амалар, крар хъсан чидай, гьавиляй и кас гьакI дугъруз ацукьнавайлани хъуьруьн хуьз жезвачир.

—Кваса! Ана гьикI хьана, вуна къалчамагрикай хан авуна кьилел кьунва ман? — лагьана Панагьа хабар кьуна.

Зуни и тарашчийрин гьуьжет хьанва, — Гьажи мурада къалчамаг кьилелай элягъна, гардандихъ вегье на, эхтилатиз гьазур хьана.

Яваш, акваз Гаджи! — вун са рушакай кхунна катай кьиса ахъая! —Брусилова еке хъверна.

Жеда... Са шумуд югъ инлай вилик зун чи хуь руьн куьчедай фикирлу яз, зи са къайгъудин гуьгъуь низ физвай. —Гьажимурада гафунин эхир нез, кьатIар кими урус гафар акъудиз, амма гзаф рикIивай сабур

]у, атIугъай ччин туькIуьрна, суыьбет ийиз башламишла. —Арабаяр, ппар алай балкIанар, къатирар, ламар,

Iевеяр, инсанар... вири саце гьатна зи рехъ атIанвай

прада, кьилел жуьрбажуьр рангарин кьакьан цIаку

иф алкIурнавай, еке шляпа алаз, лугьудайвал: пемир,

• ьвамир—ракъарни варцар, цуькверин гуьзел рангар

• пкIелай ракъурна, гьа идаз килиг! — лугьудайвал гьа

ьван гуьзел са гьуьруь виняй агъадал атана! Чун:

\ нни гьа гьуьруь и къалабулухда сад садал дуьшуьш

: еда кьван. Дагъвияр вири мягьтел яз, кьилел бах

I яр алай халадиз килигзавай. Зунни килигна. ГьикI I. анатIани чидач, заз зун сада лап кьамалай лашунал! ъай хьиз хьана, кухунна кIвачерални кьилеллай за Iар рекьел туна катна... И дар куьчедай экъечIук сгьят тушир! Зун ламара, абурни за, зун яцара абур

II за, зун къатирра абурни за акьуна!.. Аллагьдин. айванар кьилел бахчаяр алай хала акурла залайни!. |ф кхунна. Ина хьайи кьил акъат тийидай къарма

ггишдик кьилел бахча алай гуьзел ярх хьана, къа\а шехьизшехьиз цлавай акъвазна, амма бахча шляпа, араба галаз катай яцран крчаллаз фена!., и кухунна, гьикI ятIани къалтахар руфунин кIаник 1а, пад жедайвал кьудалди катзавай къатирдин | акьалтна, вил акьална ахъайдалди хуьруьн

куьчейрин кьилихъ тухвана гадарна!.. Къени пакван тIвалар тIазва... Амай пай, начальник, вуна ахъайна тур...

Столдихъ галайбур — хъуьрена ярх жедай гьалдал атайла, Брусилова са гуж баладалди вичивич хвень. башламишна:

— Кваса кухурла, къазадик акатай /Туьзел шляпа алай руш шикаятчи яз зи «вялив атака. Ада заз лагьана: «Ина авай дагъвияр бегьем вагьшияр я. — Сад зи ччиниз вилер акъатдайвал килигна, бармакни башмакьар туна катна. — Рекье авай балкIанарни ламар, девеярни яцар ада кухунарна. Зуи кIурук кутуна, шляпани квахьна. А вагьши чирна жазаламишна кIанда... »

За итимриз эверна, абурувай: «ихьтинихьтин кас гьим я? »— лагьана хабар кьурла, сада заз: «Им Кваса Гьажимурадан кар я... » — лагьана жаваб гана. За тадиз им галаз хтун теклифна. Зур сятни хьанач, зи къазахри, ччин вилини яру хьанвай Кваса зи кьилив гъана. Идал алай гьал акурла, шикаятчи руш зи рикIелай фена. За тадиз: «Вахт? вуч хьанва? »—хабар кьурла, Квасади мили хъверна хьиз, жаваб гана: «Заз начальник, кьилел бахчаяр алаз, чи хуьруьн куьчеда халис гьуьруь акуна... Валлагь акуна! Зун гьикI хьанатIани, ам акурла кухунна катдайла са пехъи къатирдин винел акьалтна, ада гваз фена... » Инал за зи папаз ва шикаятчи рушаз эверна. Ибур акурла Кваса тIимил кьван амай мад катиз, амма са гужбаладалди акъвазарна. Зун агьвалатдин гъавурда акьурла, штраф къачуз эверай Квасадиз жува штраф гана ахъайна... Кьилел бахчаяр алайди мугьмандиз хтанвай зи чIехи руш тир. За адаз: «Шегьердин моддин шляпаяр инра— дагъвийрин арада алукIмир, вал хъуьрьнарда, руш! » — лагьайла, ада заз яб ганачир. Рушан кьилел атай дуьшуьшди зунни зи паб, рикIел хтай кьван къени ярх жедалди хъуьруьниз мажбурзава... Сифтедай чун хъуьрейла шехьиз хьайи Ксейна, гила вични чахъ галаз чIагана физва...

Гьажимурадаз гъилерал элжекар алаз, вилерал чIулав къир вегьена, кIуфал кIвенкI авуна, дагъви дишегьлиирикаи, итимрикай, абурун хуьруькай, крарикай зегьле фенвай амалар гвай, такабур тир урус папариз са кар кьадай улам кIанзавай. Квасади туькIуьрай

хаталу къемедади модарин есир тир, шегьеррин тIветIвериз хсйлин эсер авуна, мад абурувай «кьилел бахчаяр эцигай» шляпаяр, «кьатIари ччил шуткундай булушкаяр» алукIиз хьанач. Столдихъ галайбуру хъуьруьнарпа, кисай арада Абдулкерима хабар кьуна:

Гила, Кваса, вини къалчамагрин! вуч гьуьжет хьанатIа, гьам ахъая.

За и затIариз, — Квасади, кьилел хкажнавай къалчамаграл гъилер яргъи авуна, —ччарадан ччандал гьавалат хьанвай тенпел куквар—лагьана абуруз зу рар гана. — Квасади ччина ажугьлувилин лишанар аваз эхтилат давамарна. — И зибилри атIа ттаран кукIвал лайла, зал бегьем хъуьруьнарна хьиз лагьана: «Алакь найтIа, вунни чун хьтин кефина жедай... Чна хъвазвай ди ттаран шире туш, инсанрин иви я!.. »

Заз и зибилрикай зурба хъел атана, тадиз ттараз акьахна, ингье ибур дибдилай атIана, жуван кьилел эцигна, за лагьана: «Куьне зи иви хъвайитIа, зун квехъ инанмиш жеда! » Акван хъвадатIа, и гада чпиз килигда! Адалай гъейри, и кфирри зи вилик дамахна лагьана: «Чун уьмуьр амай кьван, эбеди къацу я! Чаз хъуьтIуьхъайни игьтиятвал авач... » За ибуруз: «Куь къацувал, анжах ттара пеш гадарурла малум жеда, ада касни шад ийизвач, я квехъ серии, я майва авач». Ибуру уьзагъ яз: «Чахъ емишар ава! » — лагьана дамахна. «Куь емишар, — лагьана за, — анжах пехъериз ХУЩ«. Я> гьа гьабурун ивини къудур я»...

Хъуьрезвай Брусилов кисна, адан ччин аквазакваз къана. Квасадин ван текъвезвай амалар авуна,. ам яргъариз килигиз акъвазна. Округдин начальникдиз Квасадин «къаравили» бегенмиш хьанач.

Но и что ты, Кваса? — лагьана ччин чIуру яз, Панагьа хабар кьуна. —Ваз и кьисамиса ахъайна вуч лугьуз кIанзава? Ви метлеб вуч я?

Метлеб якъинди я! — Гьажимурада, тIур къачу на, ВИлик атай шурпа нез башламишна.

Вуна лагьайтIа жедачни Кваса? —мад Панагьа хабар кьуна.

— Лугьуда... Инсанар халис инсанар хьайитIа, абуру чпичеб нетIерив тарашиз тадач! Ингье къалчамаг ттаракай хкудайлани рекьида, ттар кьурайлани... Ттар кьурадалди и кфирар тун — жуван уьмуьрдикай еке за; рафат авун я...

Кьил хкажна килигай Гьажимурадаз са духтур Ефимов квачиз межлисда авайбуруз эхтилатдикай дад татайди акуна. Анжах Абдулкерима мили хъверна, Квасадиз вилеринбур авуна хьиз лагьана:

Я кьейи хва Кваса, им эхтилат хьана фу недай чкадал ийич гьа?..

Къалчамагди къудур иви элекьарзава? Къедал ди заз ван хьанач эхир! — лагьана Ефимова.

За, духтур, ваз са юкъуз и затIар пехъери вучиз недатIа лугьуда. — Гьажимурада вилик квай рюмка ва тарелка тадиз буш авуна.

Ана гьикI хьана, Кваса, вахъ галтугзавай хьиз аквазва хьи? — Абдулкерима хабар кьуна.

Уьмуьр ччарадан пай квай чанахдихъ акъатна, стха... жуван руфун ацIурун патал за акьван ялюрт авуна хьи! Ингье гьа икI жанавурвал авун адет хьанва.

ИкI лагьана Кваса къарагъна, сиви ван тавуна къалчамаг кьилеллаз багъдин ттарарин арадиз фена, ахпа щлалай эвичIна хъфена. Вучиз ятIани, ада вичин бармк ттаран хилеиай куьрсна туна.

Къунагълухда авайбурун ччанар, хъвайи затIари, хъсан чими тIуьнри къизмишарна, абур эхтилатдик кутуна.

Вири къаравилияр ахъа ийиз хъуьрезвай арада, доктор Ефимова Брусиловаз лагьана:

— Борис Александрович! И ксарив рахадай гафар ава, ихтияр це!

— Жанабияр! Гаф Антон Никифоровичанди я! Вири кисна. ТIуьнлай гъейри затIни акун тавур, са

куьнизни яб тагай Гьарусани и арада тIур эцигна, вични межлисдин итимрик квайди къалурна.

— Чи округда азарар туьретмиш хьунин себебар чаз малум я, — лагьана Ефимова, вичин эхтилатдин эхирда. — Чна кIевивал ийида. Къазидини зи меслят кьиле тухвайтIа, дугъриданни еке хаталувилер алудун жезва... Вири мискIинри, вири ругьанийри: фекьийри, диндиз итIаат ийизвайбуру чаз куьмек авуртIа чун бахтлу ксар я...

Садкьве декьикада Ефимова округдин михьивал, сагъвал авай гьал, ина авай къурхулувилер къалурна. Инални къазидин мукьув гвай Панагьа, ччин чIурна духтурдин гафар кьилин ругьанидиз ахъайзава. Вуч

лагьанатIа, гьик! лагьанатIа чидай кас авач. Амма къазидин къвердаваи къецел акъатзавай вилера хажалатни дерт авай.

Вири са геренда къекъвез багъдиз фейила, Ефимова Къазидиз арада ашпаз Абдулжелил аваз лагьана:

— Доктордиз яб це! Ада ви хуьруьн, ви ругьаний рин саламатвални хуьзва. Хуьр; уьз, ваба, тIуьгьуьн, тиф, цIегьер... атайла, абур ви кIвализ, ви фекьийрин кIвалеризни къведа.

Къази Гьаруса кьил патал кьунатIани, Ефимоваз яб гана, Доктордиз и кас акунани кIан туш, амма вучда кьван, халкьдиз хъсандиз къуллугъ ийиз кIан хьунин къастари, хийирлу, гьеле, тIимил кьван хьайитIани метлеб авай вири рекьерикай, мумкинвилерикай менфят къачун истемишзава. Ефимов, жезмай кьван гъавурда акьадайвал, лезги чIалал рахаз башламишна:

Кади Харус! Михивал ая лахайла, ви фекияр ажуглу хана. Михивал тахайла вири жемят телеф жеда... Чиркинвал еке завал я. Заз вуна, жумя миски да инсанри михивалар авун патал гаф лухун, азар квайди, месела, чахутка... маса кадай азарар квайбур мекерик садакадик масадбур галай чанахдал ацукун гунах, гунах, еке гунах кар я лахана канза... Ибур му сурман ктабрани авай гафар я...

За лугьуда... — Гьаруса хиве кьуна. Ам къарагь на, Абдулкеримаз сагърай лагьана хъфена.

Нянрихъ Антон вичиз гзаф кIени, михьи ва намуслу рикI авай ашпаз Абдулжелилахъ галаз багъдихъ элкъ венвай айвандал ацукьна, эхтилатдик ква. И арада инал, гьеле яргъалламаз милиз хъуьрез Алван атана, ада хъуьчIуькай са багълама хкудна ам Абдулжели лав вугана. \

— Им, дидеди духтурдиз хьуй лагьана... Савкьа тар я...

— Милая Алван!... —лагьана доктор Ефимова, руш вучиз атанватIа ччин тийиз, Абдулжелил багълама гваз кIвализ гьахьай арада. — Вуч канзава, Алван ччан?.. — Тарзава?.. . —. ».

— Зун савкьатар гваз атанва, ччан духтур... Тарзавач, хъсан я!..

Доктор гьич садрани такур хьтин, мягьтел хьанвай бейниван гьалда, къвердаваи вичин рикIин деринриз гьахьзавай лезги рушаз килигиз амукьна.

— Милая Алван! Вун ксан, ксан!

Руш, вичиз гзаф хуш ва гьуьрметлу хьанвай касдиз «геже хийир хьуй» — лагьана хъфена.

Доктордин вири фикиррин кьиле мад Алван акъвазна. Ада: «Зун са патахъ ая, духтур» — лугьузвай.

« Вучда, ччан Алван! Чи арада диндин адетар эцигнавай мичIивилиз лянет! »

Доктор вичин фикирдай цацари, мурцар алай къванери кьуна зурба дагьаррин кьилерал хкаж хьайи вичин уьмуьрдин дар жигъирра къекъвена. Амма гегьеншвилихъ экъечIдай са уламни жгъанач. Эхирни рикIел гуж акьалтна, ам кIвализ хтана кроватдал ярх хьана.

— За зи дерт низ ийида?! —лагьана Антона. — Гьи дахъ галаз меслят ийида!.. ТахьайтIакисна ацукьдани? Ваъ, икI жедач!..

ХНкьил КЪИЗГЪИН МУЬГЬУЬББАТ

Вахтар я ман, къвез физва. Амма абуру чпин еришда гелер твазва. Баябанар къацу хьана, цуьк акъатна, гуьзел рангари безетмишна. Са девирда гуьзел, гьеле инсандивай кIвач кягъиз тахьанвай тамар кьери хьана. Санлай уьмуьрдин ялав гужлу хьайила, масанлай ам зайиф жезва. Санлай зиринг юзазвай несилдин кьилел кIапIалкIапIал руг хкаж жезва, санлай уьмуьр кьилиз акъуднавай ксари, куьгьне карвансарадин цлариз ччан гузва. Рушарикай дидеяр хьана, абуру чпин къайгъусуз шадвилер еке дердерив, вилин накъварив вугана.

Доктор Ефимов гила аялдинни кьуьзуьдан гъавурда гьатзава. Адаз «дагъларин чIал» хъсан чир хьана. Ада дагъвийрин «чIехи сирерай», дердибаладай, уьмуьрдин терс ва няс хьанвай рекьерай кьил акъудна, дагъвийрин кьисметдик вичин пай кутуна, ам виридахъ галаз хаталу жигъирриз гьахьна. А жигъирар инсанар финиз лайих рекьер хьун патал, Антона вичин уьмуьрдин такьатарни дагъвийрин къудратлу, амма иеси авачирвиляй Самур хьиз, гьамиша са патахъ авахьна физвай къуватрик кутуна. Доктордин фикирри лугьузва: «И намуслу, викIегь халкьдикай хкатай юкъуз, йчдерин, яргъи дереяр, кьакьан дагълар, анра

авай цуьквер, векьер, хкетрикни квачир гуьзелвилер крарадетар авай хуьрер зи рйкIиз дар жеда».

Хъуьтуьл гьава авай зулун йиф я. АцIай вацра хуьр фири нек эличнавай хьиз лацу авунва. Амма хуьруьн дар куьчейра, кIвалерин цларив эйбежер шикилрин сирлу, фикирдик квай хьтин чIулав хъенар акъвазнава. Ахьтин хъенар акурла, чи халкьди: йиф вацракай чуьнуьх хьанвай далдаяр аку гьа! — лугьуда. «Маллагьараяр» къугъвана кIвачер галатнавай са кIеретI гадаяр, ялар ягъиз Къуьлуьйрин мягьледа авай мискIиндин айвандик ацукьнава. Рекьяй физвайдавай иник ацукьнавай аялар вири чириз жеда. Вацран экуьни гадайрин суфатар нурлу авунва. Абурукай сада вичел нубат атайла ихьтин мискIал лагьана:

— Им вучавуча: йифиз аквадай, Гагь гъил хьиз яргъи жез, Гагь фу хьиз дакГвадай?

И мискIал мад са сеферда тикрар авурла, азарлуйрин патавай хквезвай доктор Ефимов мискIиндин виликай хъфизвай. Вичин аял вахтар рикIел хкана: «Им вуч мискIал я? Аялриз им чир жедатIа?... » — фикирна, са геренда доктор, Атакши бубадин айвандин хъендик квай арабадиз кьуьнт яна акъвазна.

Гадаяр хейлин вахтунда кисна. Абуру фикирар ийизва.

МискIал лагьай гададин ван хкаж хьана.

— За гьисабзава: сад... кьвед... пуд!

Садайни ван акъатнач. МискIал лагьай гадади давамарна:

— Вахт алатна. Шегьерар це!

— Дербент ваз хьуй! — лагьана са гадади гьарайна.

Агъур жеда! Ам зи шегьер я!

Шуьре ваз хьуй! —Мад маса гадади гьарайна.

Ам заз хьанвайди я, яваш ччан! —лагьана мад са гадади гьарайна. Гьа икI, Бакудихъ, Тифлисдихъ, Еревандихъ, Генжедихъ, Къубадихъ иесияр хьана. Абур къе йифиз и «иесийривай» къахчудай кас вич жедач! Вучиз лагьайтIа, и шегьерар абуру акьуллу, амма сир лу мискIалар туькIуьрунай, абурай кьил акъудиз та хьай гадайривай къачунвай гьалал ерияр я!

Гадаяр кIеве гьатна. Абуруз и сирлу мисУлал туькIуьрай гададиз гудай шегьер жгъанач. Эхирни къерехдал ацукьнавай, тIимил кьван чIал галкIиз рахадай гадади гьарайна хьиз, лагьана:

— За ваз, дуст, са затI гуда, ам гъиле гьат титийи дай виш шегьерзилаи хъхъхъсан я. Ма!

Гадади зурба са жум хъуьчIуькай хкудна, ам сирлу мискIал туькIуьрайдан гъиле вугана.

Вун гьахъ я, дуст кас, и жум ваз ахварайни ак ван тийидай виш шегьердилай хъсан я, валлагь хъсан я! — Гадади жум къачуна, адаз еке са кIас яна, ам патав гвай гададив вугана.

Гьарда са кIас ягъ гьа! Тарашчивал авуртIа, мискIал лугьудач!

Гадади са кIас ягъай жум, а кьилиз акъатна, амма кьулухъ элкъвелач: куьтягь хьана.

— Де, гила вири къарагъ! —лагьана мискIал туькIуьрай гадади. — За квез пакамалди муьгьлет гузва... Шегьерар рикIел хкваш, я гьарда заз недай са затI гъида...

Доктор хъуьрена, ам хъендивай хкечIна, рекье гьатна.

Ччан духтур халу! — лагьана чкIай аялрин десте дикай хкатна Акьарин мягьледихъ хквезвай са гадади. — Заз са шегьер це!

Башуьсте, ччан хва! Исятда! — Агьвалат чидай виляй Антон Никифорович хъуьрена, ада гададин къуьнел гъил эцигна. — За ваз, хтул, зурба, девлетлу са шехер гуда... Багдад ваз гана! Багдад рикIел ала маз жедани?

Ам зи рикIелай алатдач, духтур... Багьдат, Багъ дат, Багьдат... — Гада и яргъал шегьердин тIвар тик рар ийизийиз гьерекат авуна винел фена. Доктор рикIи нал акъвазна, гададин къаралтудал вилер алаз фикир лу хьана: «Акьуллу, зиринг, сагълам, шикилриз гуьзел, амма бегьем парталар алачир, руфуна къванцелай хъуьтуьл вуч хьайитIани твазвай аялрин язух хьанва»... Ефимова Брусиловаз, къази Гьарусаз, округдин маса виликкьилик квайбуруз Ахцегьа бегьем школа тахьун еке беябурчивал тирди са шумудра лагьанай. «И еке хуьре культурадин са бине тахьуни, — лагьанай доктор ди чIехибур алай са межлисдал, — куь амай кIвалахар аламатдинбур хьайитIани, абур руьхъ вегьена, абурсуз ийизва, абур усал жезва... Им буьркьуьбурун округ я! »

Ингье, къе мад Брусиловаз лагьай гафар аялар акурла доктордин рикIел хтана.

Ефимов кIвализ хъфена. Айвандин кьиле инсандин къаралту акурла, доктор фикирлу яз акъваз хьана.

Вуж я? Кто там?

Зун я, ччан духтур, зун я... — хъендив гвай ска мейкадилай Алван къарагъна.

Доктордин рикIи элбаэл гъалаба къачуна, ам дарих хьана, тадиз гьар патахъ килигна, ахпа бамиш ванцелди хабар кьуна:

Алван, вуч хабар я? Фаз лагь!

Диде азарлу хьанва... Руфуна пехъи талар аваз акъваз жезвач. Са дарман кIанз.;.

— Исятда... Ефимов са гере: *да кIвализ хъфена экъечIна. — Де ша, Алван ччан! Вуч тал ята чирна канза, ахпа дарман гуда. Заг абур гв?..

Вацран экьунай ацIанвай куьчейрпйтIуз хейлин вахтунда абур кьведни кисна агъадал вацIухъ фена. Сифте Алваназ, дагъви дишегьлийряз адет хьанвайвал, доктордин гуьгъуьнаваз физ кIан хьана, амма Ефимова и кар кьабулнач.

— Зэхъ галаз, Алван ччан, зах галаз ша! Кулух карияр аквазрай... Абуру кутунвай писпис адетар вуна киле тухузва.

Алван доктордин мукьув атаиа. Куьче кас квачиз баябан тир. «И гуьзел руш мичIивили басмишнавай хуьруьн есир тушиз кIандай, за ам гъиликай кьуна тухудай» — Ефимова фикирна.

— Къе духтур, чи кIвализ зи муьштерияр атанвай, — Алван кичIезкичIез рахана.

Антоназ сада вичелай кудай яд иличайди хьиз хьана, нефес дар яз, ада тадиз хабар кьуна.

Абур вужар я?

Туьквенчи Куругълудин хцин патахъай атан вай векилар я...

Дидеди вуч лахана?

«Буба хтурай, рушан дердибала гьадаз чида, гьада ийида», — лагьана. Векилрик тади квай. Абуру: «Чар кхьида» — лугьузвай. Диде фикирлу хьанва, духтур... Зун а гададиз фидач, заз ам кIандач. :

Алван ччан! Ам чахуткадин азар квай кас я. Ам къурхулу кас я, цуьк.

КьейитIани зун адаз фидач!

Баркалла, Алван ччан, баркалла! Агьваллу, амма азарлу гъуьлелай, кесиб, амма сагълам гъуьл виш пай хъсан я, Алван! Чир хьухь, ччан цуьк!

Вуна, ччан духтур, зи дидедиз кьве гаф лагь. Ада вуна лагьайвал ийида хьи, ийида. Чи дидедиз вун гзаф кIанда, духтур: ам ви рекье ччан гуз гьа зур я!

— Гьайиф, гьайиф тушни, Алван ччан! Диде сагсаламат яз, вахъ галаз амукьрай! За лугьуда, за къайгъуни чIугвада.

—< Ччан духтур, зи диде акьван азарлу туш... Ваз йифиз эверначиртIани жедай... Амма зи рикIи кьарай кьунач, ада зун ваз шикаят авуниз мажбур авуна.

Алвана Антонан гъил кьуна, вилерал накъвар алаз, адаз темен гана. Докторди рехъди физфиз рушан кьилелай гъил чIугуна, адаз тавазвилер авуна.

— Милая Алван! Алван! Зявай вун гадарйз жедач, гьич жедач.

С «Дагъдин гуьзел, амма хаму жейран вердиш хьун, ада ви уьмуьр безетмишун, ам ви уьмуьрдин ярашугъ яз жувахъ галаз хьун еке бахт я» — лугьудай фикиррик кумаз Антон Алванабурун кIвалив агакьна.

Хабарни авачиз кIвализ духтур атайди акурла, Халум мягьтел амукьна.

Я руш, я гуж хьайи вах! Вуна духтур инжикли авуна хьи! — гьарай акъатна, Халум меселай къара гъиз эгечIна.

Кватук, кватук Халум диде! Зун и рекинилай Алваназ акуна. Дарман це лахана. Килиг тавуна, дар ман гуз жедач, ччан дице. Ви тазвай чка хим я — лах!

Докторди кефияр авачир Халумаз яб гана. Адав са дарман нез туна, пакамахъ хъун патал мад къен хадай дарманни гана.

Диде! Алван Куруглудин хциз гумир. Ам пис азарлу я. Жуван цуьк хьтин руш аквазакваз рекьи мир, диде! Алван гуьзел руш я. Адав хъсан, кутугай гада гакьада, диде.

Башуьсте, ччан хва! Ви гаф завай ччилел эцигиз жедач, духтур?

И йифиз доктор мад са агъур азарлудин гьарайдик акакьна, йифен юкьварилай алатайла кIвализ хтана. Ашпаз Абдулжелил къапарив ванериз таз кардик квай. Доктор винелай алай парталар хутIунна, кроватдал ярх хьана.

— Милая Алван, Алван! Вучиз вун зал дуьшуын хьана! — лагьана ам вичвичив рахана. — За вавай хабар кьадай кар ава! Зи къизгъин муьгьуьббатдиз вахъ вуч жаваб ава, Алван?,

ТIимил кьван ахъа тир рикIинивай ван атайла, Абдулжелилаз доктор вичивди рахазвай хьиз хьана, ам са гьилле лампа кузвай кIвализ килигна. Доктор къарагъна.

— Антон Никифорович, вун раханайни? — ашпаз ди хабар кьуна.

— Ша, Абдул, зун рахана, гьуьрметлу дуст, рахана... Кьве келимади зи рикIе агъавалзава. Абурукай сад Алван я, садни муьгьуьббат я, дуст...

—Алван, заз чиз лезги рушан тIвар я... — Абдулжелил адет хьанвайвал урусдал рахана, са кьадар мягьтел хьанваз доктордиз килигна. — Ам чи кIвализ гзаф къвез хъфизва... Нек гъизвай руш?

Гьа гуьзел Алван я, Абдул. А руш атана зи рикIе гьахьнава, дуст. Вуч ийидатIани чидач.

Антон Никифорович, тек вуна ви рикIе адаз чка гунуг бес туш... Рушани ваз вичин рикIе чка ганваз хьайитIа, а муьгьуьббатдин гуьгъуьна гьат. За лугьу дайвал тахьайтIа, умуд атIана кисун хъсан я. Жув та кIанди, жуваз такIанди кIвале хьунухь еке гуж я. Кьве патахъай халис муьгьуьббатдин гъилер вуганваз хьайитIа, а кIвале дуьньядикай халис пай ганвай ин санриз лайих уьмуьр жеда, доктор...

А кар заз чида, Абдул дадаш. Вуна вуч меслят ийизва эхир? Им зи гуж акакьдай кар яни? За зи ри кIин сир тек ваз лагьана...

Завай виликамаз ваз гаф лугьуз жедач... Ахцегь рин хуьр масадакай пис рахун адет хьанвай инсанарни авай чка я. Ви рикIе авайди, гьеле касдизни малум та хьуй. Садра зун килигда. Виридалай вилик за рушан рикIе вуч аватIа чирда. Адазни вун кIан яз хьайитIа, захъ, доктор, мад са серенжем амукьда...

Гьа серенжемни лагьайтIа, жедачни, Абдул?

Эгер вуна са кар хиве кьуртIа, ам кьилени фи да... тахьайтIа, кисун саламатвал я...

— Вуч кар я? — докторди тадиз хабар кьуна.

— Вуна гьа гьакI винелай, алцурар авун яз... му сурман дин кьабулдани?

Ефимов хейлин вахтунда хияллу хьана, ахпа ам хъуьрена.

Алван патал за кьиникьал кьил эцигда!.. Дин ва менсеб вуч лагьай гафар ятIа, чаз — кIелнавайбуруз, дуьньядин ерибине чидайбуруз фадлай малум я, Аб дул. Ам залай алакьдай кар я.

Вуна ругьанийрин вилериз тIуб гун яз, чи дин кьабулда, яни?

— Кьабулда. Анжах вуна мусурман хьун патал герек ва важиб тир вири шартIар чирна заз лагь. И сир чи арада амукьда, Абдул!

Башуьсте, Антон Никифорович, башуьсте! За ам суруз гваз фида!

Фекьийривай: «Са урусдиз мусурман дин кьабу лиз кIан хьайила, вучдайди я? » — лагьана вуна хабар кьуртIа, Абдул, абурун фикир зал къведа. Хабар кьа дайла, акI хьуй хьи, вуна_суал гьа са динэгьли яз га йиди я. Абдул, вун зи ашпаз я. Вун нин патахъай алахъзаватIа, гьа гьалатда чир жеда. Захъ рикIин къеняй хейлин чинебан душманар хьанва. Абур инра: «Дарманарда» •— лугьуз дагълуйрин дердер, хирер деринриз ракъурна, къерехдиз жезвай «жерягьар», за пабар кхьена, жемят тарашзавай фекьияр, муьруьдар я. Къази Гьарус я... Абур зун: «Урус духтур... гавур, хашперес» чпин вилаятдай катардай са уламдихъ къекъвезва, дуст. Зун атуникди, за жувавай жезвай вал, халкьдиз къуллугъ авун, ада заз гьуьрмет авун зи душманриз аквазва. Инра авай «жерягьриз» вили кан гьуьрмет ва ихтибар амач. Им зарафат кар туш, дуст кас... «Урус духтурдин ашпаз Абдула са урус му сурманвилиз атунин шартIар чирзава... ина вуч фен дигарвал аватIани ава» — лугьуз лагълагъвал квай няс мецери ван къачуда. АкI жедайвал тахьуй, Абдул дадаш!..

За и кар арада маса кас аваз чирда.

— Лап хъсан жеда, и фикир лап хъсанди я!

— Жемятдиз сагъвал хуьнин амалар, рекьер чир хьун, фекьийриз, «жерягьриз» хийир авай кар туш эхир... ИкI хьайила зун кIан жеч гьа. Зунни алатдай ди туш. Мукъаят хьунухь гьа икI хьайила гзаф герек я, Абдул дадаш.

ХIИкьил

ГЬАЖИМУРАДАН КЬИСАС

Йиф акъатна. Ам доктордиз гзаф куьруь хьана. Адан фикирар гьа округдин накьвадал элкъвена. И фикирри чпин рехъ Алваналай кутуна, абур а кьил ЦIахур, Калял, и кьил Къурушрин, Хинарин ва Пучарин хуьрериз кьван фена, къази Гьарусан, фекьийрин, «жерягьрИн» суфатриз килигна, а дарих фикирар язух хьанвай азарлуйрал фена, эхирни мад Алванал хтана.

Жуьмядин югъ я. Ефимова къе гьамамдал финиф патал фаэтончидиз эвернава. Ингье, фаэтончиди атана доктордин рак гатана. Къецел куркуррив хуш ванер ийиз таз, тух балкIанри кьарай къвен тийиз, чпичеб юзурна. Ефимов тадиз гьазур хьана.

— Абдул! Ша, дуст, вунни гьамамдиз ша. Пакам тIуьн чна хтайла ийида. Серии амаз фена хкведа.

Доктор Ефимов фаэтондал физвай вахтунда, адал айвандин са кьиле Кваса Гьажимурад дуыпуьш хьана. Доктор акунамазди Квасади, еке руьгь къарсурдай гьарай авуна, вичин руфун кьуна, гокьва тагъ ттуна.

— Аман! Рекьизва, доктор! Вакай са чара!.. — Квасади акъваз тавуна агьузар кваз рахаз, доктор кардик кутуна. Докторди тадиз гшликай кьуна, Гьа жимурад кIвализ тухвана тахтунал къаткурна.

— Гьажи, я дуст! Ана гьикI хьана? Гьинаг тIазва? — Инаг, инаг! — Гьажимурада и «виляй а кьилиз

вичин руфунин бушлухдилай гъилер чIугуна, вичивич са шумудра тахтунал гьалчна. Докторди гьинал гъил эцигайтIани, Квасадай гьарай акъатна.

Аман, аман!.. Уфаман! Рекьизва, ччан док тор! — лагьана Гьажимурад сифтедай лезгидал, ахпа урусдал рахана. — Умираю, доктор, Ради бога! Пома гай, доктор! Помагай!..

Вуч тIуьна?

Са затIни... Зи ратари ратар незвай хьиз я заз. Аман! Зун кьена!

Докторди Квасадиз къен хадай ва тIал атIудай дарманар гана. Амма куьмек хьанач. Мад хейлин: «УфчIуф, аман, дарман! » квай гьараяр хьана. Эхирни Квасади гварай алаз хабар кьуна:

— Доктор, вав са пуд манат гвани? — Вучда? Гва — жаваб гана докторди гъил жйбинда ттуна.

Къала ам зав геце, тадиз зав геце! — Вучда эхир?!

Ваз аквада... Аман!

Докторди пуд манат Квасадин гъиле вугана. Адани и пуд манатдин «ракьракь» рахазвай чар руфун кьецIил авуна хейлин вахтунда гьанивай гуьцIна.

— УхашУхаш! Гьа икI ман!.. Хъсан хьана. Жумла жагьан шагьид я! Ухаш!..

Доктор мягьтел амукьна. «Им вуч лагьай чIал я» — лугьуз амайла, Гьажимурад къарагъна.

— РикI чкадал хтана, духтур! Гьавиляй ратарни баришугъ хьана. Хъсан тIуьн агакьдайди хабар хьанва...

ИкI лагьана мили хъверна, пелелай гьекь михьна, гъиле авай пулдиз килигна, Квасади ам валчагъдин жибинда хтуна.

Агьвалатдин гъавурда акьур докторди ва Абдулжелила ярх жедалди хъуьруьнарна. Кваса лагьайтIа, затIни тахьай хьтин, ччина бегьем агъайнивилин гьайбатни зур кIватIна, хъуьрезвайбуруз килигзавай. И гьал акурла доктордивайни, адан ашпаздивай мад акъвазиз жезмачир. Эхирни абур садсадан гуьгъуьна аваз къецел экъечIна.

Гьажимурад сагърай лагьана хъфидайла, докторди ам акъвазарна.

Пул герек хьайила, ачухдиз лугьун тавуна, вуна акъудай уюн вуч я! Зи зегьле фенай...

Хъуьруьн квачирди, ччан духтур, жумла жагьан шагьид я, уьмуьр туш, зиллет я! За гьа икI лагьана, вуна вуч лугьуда?

Гьахъ я, ГьаЖИ. Амма, минет хьуй, герек хьайи затI ачухдиз лагь. Захъ валай элкъуьрдай ччанни авач!

Ви ччандиз стха, пархна къурбанд я!..

Кваса! Къе жуьмя я. Куь хуьруьн жемят мис кIиндиз кIватI жедайвал я.

— Дуьз я, кIватI жеда, — Гьажимурада адан гафар тестикьна.

— МискIиндиз фин кумаз къази Гьаруса дагъвийрин сагъвал хуьнин ва азаррин вилик пад кьунин

серенжемрин гьакъиндай жемятдиз суьгьбет ийида лагьана заз хиве кьунва. А Iкар адан «рикIелай алатзава». Вуна Гьарусан рикIел хкваш.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒