НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 1 страница

УIкьил

НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ

Гзафбуру: дуьньяда вуч хъсан я? — лугьуз садасадавай хабар кьадай ванер мукьвалмукьвал къведа. Жавабарни гзаф къарибабур, бязи вахтара, лап куьлуь метлеб авайбур жеда. Амма и пакамахъ Абдулжелила гайи жавабрал Ефимов рази хьана. Ашпазди базардай хтана къачунвай затIар кухнадин столдал эцигдайла, иниз доктор атана. Ада Абдулжелил гзаф хушвилелди къаршиламишна.

Ефимов ашпазди къачунвай затIариз килигна. IIнал тIанурдин фуар, як, къаогу чичIекар, хуьрекдик кутадай атирлу затIар: истивут, сумах, сари куьк ала.

— Дуьньяда, Абдулжелил вуч хъсан я?

— Дуьньяда, ччан доктор... виридалай хъсанди —: псаивал я! — Абдулжелила и келимаяр сагъвал, гум

агьвал тестикь ийизвай гурлу ванцелди лагьана.

Дуьз я, стха, дуьз я! Амма за гьи тIуьн хъсан я угьузва?

Гьар са касдиз вичин кефини кьур тIуьн ава, даз гьа тIуьн хъсанни я. Заз виридалай, доктор Iаниди...

Ам вуч я, Абдулжелил!

Ви рикI алай тIуьнар заз чир хьун я.

Зун мешебегидин хва я, стха, заз къавурмишна къарникъузар гзаф кIанда. Гьайиф! Абур ина. Чна куьруьбур ракъура лагьана чар. кхьида.

За ваз дагъларин тамарай къарникъузарни жу да!.. Къе зи устIарвал къалурдайла, доктор, гьи (•к ийин эхир?

Ам ваз чида. Гье-гьей... чида!

Рак гатана. Абдулжелила атанвайди вуж ятIачнрна.

— Духтурдиз нек гъанва...

Къецелай дишегьлидин ван атайла, Ефимов рикIинихъ атана. Нек маса гуз атай азарлу руш духтурдин рикIел хтана.

— Абдулжелил, гетIе кухнадиз кьван гъурай. Вуна къачумир, а рушахъ дерт ава, ада лугьузвач.

— Ччан руш, ша, ша! За нек чи къапуниз эчIирин. Докторни ашпаз урусдал рахана, нек гвай руш

абурун гъавурда гьатнач.

Доктор рекьелай элячIна. Къарибан руш Алван ччанда кичI аваз, агъурагъур куьлуь ккамаралди кухнадиз фена.

— Абдулжелил! Адаз лагь... гьич садазни хабар тавуна, лап чинеба, за вичин хер, ингье, и кIвале сагъ хъийида. Зеррени кичIе тахьуй, садахъайни игьтият тавурай. Жегьил, цуьк хьтин вичин язух я. Заз зичи вай затIни кIандач.

Нек эчIирдалди докторди икI лагьана. /Адаз Алванан юзунри, ччина авай азабдин: хъипини вили рангари и бейниван руш хире телефзавайди къалурна.

Нек эчIирай къаб вичин гъиле амаз, ччинин ачухвилелди рушаз килигна, Абдулжелила адавай хабар кьуна:

Ччан руш, вун ниди_я2.

Зун Къарибан.. " — Алванай гуьзел мани хьтин ван акъатна.

Аааа! АтIа Къайитан хва Къарибан?

Гьа Къарибан руш я.

— Ам Бакуда амани, ччан руш? — Ама, халу.

— Гье-гьей, хъсан чидай кас я, са вацIун итимрин рекье ччан эцигиз гьазур итим я. Дуьнья я мам... Чна санал фу тIуьна, ччан руш.

Вун гзаф перишан аквазва эхир? Аяман... бала, вун азарлу я жеди?

— Азарлу я, халу.

— Вуч тIал я? Бес дарманарзавачни, ччан руш?!

— Дадаш яргъа ава — лагьана Алван, умудсуз ванцелди рахана. — Дидеди зун къарийрин гъиле ттунва... Хъсанвал авач. Хер гьар юкъуз пис жезва.

— Чи чIехи духтурдиз къалура, ччан руш, гье-гьей... ам гзаф регьимлу инсан я. Адаз вавай затIни кIандач, гьич садазни вуна вучзаватIани чир жедач. Виридаз вун нек гваз атана, къаб хутахиз аквада. Маса хиялни ийимир! Халудин чIалаз килиг! Гье гьей... Цуьк хьтин ччан икI ажизмир!

Алвана кьил куьрсна, вйлёрилай алмасдин ириири кIусар хьтин накъвар аладарна, Абдулжелилан гъиле авай гетIе къахчуз кIан яз, гъил яргъи авуна.

— Акъваз, ччан руш... гье-гьей, ша вуна за лагьайвал ая.

Хирехъ пис ни гала, халу... зи ччан ктIанва...

Ччан руш, къайгъу авач! Духтурдиз хирер, гзаф акунвайди я.

Духтур Берали авани? — лагьана Алвана, ви лераллай накъвар фитедин пипIив михьна.

— За фена исятда эверда. Вун и табуреткадал щукь. Гье-гьей... Ваз гьикьван регьят жедатIа аквада!

Алван ацукьна. Абдулжелила рушахъ галаз хьайи уьгьбетдикай Ефимоваз хабар гана.

— Тадиз Бералидиз эвера!

Жавата, гьеле алатай юкъуз вичин «ъуншид руш \лваназ доктордиз нек кIанзавайди, ам гваз физхтайIа, садани дарманарзаваиди кьатIун тийидайди лагьа|, ч. И пакамахъ Жават Ефимован рикIинал кьван вичМI Алванан гуьгъуьна аваз фена.

Берали атана. Дарманар авай сумка эцигна, ам ьуьрена.

Медицинади исятда, доктор, мичIивилин чиркин ьужахдай са цуьк гужуналди ахкъудна. Им гуьзел; ф я!

Эхь, эхь, дуст «ас, вун гьахъ я. Жаватан амал, илай, зи дуст Гьажимурадан фикир хъсанди хьана.

Иач эвел вун килиг, вуч хер ятIа чира.

ГералидIИ руш авай кухнадин рак ахъюникумаз,

щ кIвачел къарагьна, са герен кьил хура чуьнуьх

\па, ам ял кьунвайди хьиз, яваш ванцелди рахана:

Берали халу! Вуна зун иниз атайди дидедиз лугьумир! — руша ара-ара вичин чIулав вилер, акъваз хьана инал атанвай Ефимоваз ягъиз, хуш, рикIиз пшкилрин лацу ччиниз экуьз яру ранг гъана, ам перемдин са хел акъудиз эгечIна. — Зи хъуьчIуьк, хаияр лугьур са затI ква. Дуьз кьве варз я жерягь

мири дарманар ийиз. Абуру зи гъвечIи хер къал

1 тIушур палкандин хер хьтинди авунва. Заз дидеди мад агъа Махлус къаридин кIвализ вач лугьузва. Ада заз «Гуж хьайи вах, варавара вун духтурдин па* тав кыземир гьа! Ана авайбур итимар я. Гьеясуз же мир!.. » — лагьана тагькимар авуна. Вуна зун иниз атайди дидедиз лугьумир ччан халу. ЧIехи духтур ам яни? .

— Гьам я. Вуна хер къалагь_душ!

Руша вичин назик, цТйииз къвайи жив хьтин экв

квай лацу гъил ва кьуьнт ахъайна. Алванахъ хирез килигдай рикI амачир. Руша ччин са патал кьуна лагьана:

— Жерягь къа р и дин м ел гъе_м алама. Завай, халу, V. хирек гъилни кягъиз жезвач. Аламат я, кьиникьикай кнчIе туш, амма жувал алай хер акурла, рикI гъилерай къвезва.

Инал рахадайла руша вилерин къалин ва чIулав кIакIамар, яру ва зериф пIузарар илиснавай.

Доктор Ефимов хейлин вахтунда и гуьзел рушан шикилриз килигна, эхир атана Бералиди ахъа авуна чуьхуьзвай хирез килигна.

— Руша вуч лагьана? — Ефимова хабар кьуна. — Ада вуч ятIани ваз ахъайна, зун бегьем гьавурда гьат нач.

Бералиди инал руша лагьай гафар вири урус чIалал доктордиз ахъайна.

— Бейниван руш, дугъриданни жерягь къариди сурун.. 4)УвДл гъанва. Хер чукIун гьеле анихъ акъвазрай, ам гьикьван дериндиз дугурнаватIа килиг гьа! Аяяяй!

Доктордин ччиниз са вил яна, руша мад вичин кьил патал кьун хъувуна. Ефимова журналда кхьенвай тIвар кIелна.

Алван! (Ксан Алван! — Ефимов лезги чIалалди рахана.

Хъсанди вуч я, духтур? — Руша аламат хьана хабар кьуна.

Вун ксан руш! Ваз... баркалла руш!

Вил ягъайла, Алваназ, вичиз дарман авунин кардик чIехи доктор рикIивай экечIнавайди акуна. Руша гьа гила, вичин хер хъсан жедайдак умуд кутуна. Са тIимил кьван вахт инлай вилик кузвай ва тIазвай хер исятда «киснавай». Алванан гуьзел ччина азабдин шуьткьверар амачир. Лацу ччиниз экв гвай яру ранг атана, рушан хъуьхъверин кьилер, дигмиш хьанваи Ширван ичерин ракъиналлай патар хьиз безетмиш хьана. Накъвари рушан вилин кIакIамар чуьхуьз башламишна. Халкьдин арада устадвилин тариф къекъвезвай чIехи докторди вичиз пулсуз дарман ийидайди дагъви рушан фикирдани гьатначир. Бакудай хтанвай къунши гада Жавата сифтенисифте доктордин кьилив фин Алваназ теклифна. Сифте и теклиф Алваназ бегенмиш хьанач, амма ахпа къарийрин чиркин «мелгьемри», амалри кана ажуз хьанвай руш гададин меслятдал рази хьана, ада лагьайвал авуна. Гила руша: «Баркалла ваз, михьи, пак, азабрик квайдан къайгъуда гьатдай, къудратлу рикI авай жегьил! Ви са къакай виш йис хьурай! Вири йисарни рикI динжбур хьурай! » — фикирарнай.

Жавата чар кхьиз туна, ам цуькверин юкьва ттуна, доктордиз тухунин амал чируналди вичин къайгьударвал куьтягьначир. Ада, гьеле цуькверин кIунчIни вичи туькIуьрна, рушав парталар алукIиз туна, вичин гъвечIи вахни галаз тадиз доктордин кьилив финиф теклифна. Гада, азарлу Алван ва вичин вах Медина доктордин кьилив тефена, регъуь хьана элкъвена хквез кичIела, доктордин кIвалин рикIинал кьван абурун гуьгъуьна аваз фенай. Рушар тадиз къецел акъат хъувурла, Жаватаз абурукай хъел атана, ахпа ам, Алван элкъвена доктордин кьилив хъфин патал гзаф алахъна, амма рушак гаф акат хъувуначир, ам кIвализ хъфенай.

Жавата гъил къачунач, ада пакамахъ ва нянихъ Алван акваз, адаз доктордин кьилив финиф теклифна. Бегьем са йисуз кIвалахайла, жибинда пуд манат пул аваз Бакудай хтай Жавата, вич уьзуькъара тахьун патал а пул чIехи дидедив вахканваз хьана. ТахьайтIа, ада и пул вири вичиз хуш, гуьзел Алванан рекье эцигдай. Адаз и кесиб рушаз халкьди лугьудайвал: «Гъилин билегни хана куьмек ийиз кIанзавай». Жавата" мукьвалмукьвал: «За кхьиз тур чарчи ва руша савкьатяз гайи цуьквери духтур регьимлу тавуртIа, мад вучда, бадедив гвай пул къачуна, ам Алванан рекье харжда». — фикир ийиз хьана.

— Руш гзаф хаталу гьалда ава, Берали Небегьаенич. Адаз вуна лагь, хер чун килигдалди ахъа тавурай. Мад «жерягь» къарийрин кьилив фейитIа, вичин хер

къенез кватда, вич кIеве гьатда, а вахтунда чи кьилйр хтуникайни хийир амукьдач. Чи гафарал амал авуртIа, вич чна, и мукьвара сагъар хъийида.

Бералиди доктордин гафар Алваназ лагьана.

— Мад кьейитIави, ччан духтур, зун къарийрин па тав хъфидач. Валлагь хъфидач! —Руш, гзаф разиви лин шикилар ччина аваз, хейлин вахтунда Ефимоваз килигна.

Багьа дарманар яна, Алванан хер докторди вич и кутIунна.

— Югъ арадай фейила, мад кутIунна кIанда. КIвале къаткурай.

Рушан гуьзел, амма адетдилай артух ахъа авунвай вилери, хъвер квай пIузарри, ам руьгьдай и чIехи ри«1 авай касдал рази тирди лугьузва.

•— Лагь хьи, чна вичивай ва вичин дидебубадивай хер сагъар хъувунай пул къачудач. «Жерягь» къарийрин желедай катиа, ч« кьилив атайвиляй пул чна вичиз гана кIанзава лагь.

Докторди ачух хатIаралди рецепт кхьена, ам Бералидив вугана. Алван, доктордиз ва чпин хуьруьнви Бералидиз сагърай лагьана, лувар квайди хьиз, кьезилдиз камар къачуз къецел экъечIна. Ефимова руш гзаф хушвилелди рекье ттуна, ам хейлин вахтунда фикирлу яз пенжердай Алван хъфей куьчедиз килигна. Доктордиз и арада, кIвале гьатнаваз хьайи ракъинин ишигъ бирдан катай хьиз хьана. Гьеле, себеб, делил арадал алачиз Антонан рикIе муьгьуьббатдин фикирар къекъвена.

Алван хтун гуьзлемишиз Жават хуьруьз фидай дар са жигьирда ттаран хел гъиле аваз, аскIан цлал ацукьнавай.

— Баркалла! Баркалла, Алван! —Жавата руш гзаф шадвилелди къаршиламишна.

— Эвелниэвел, Жават, ваз баркалла! Ахпа духтур стхайриз баркалла хьурай! За баркалла къазанмишай хьтин са гьунарни авунвач.

Жаватаз и арада вичин ччандин азаб, тIал алатай кьван хвеши хьана. Адаз и пакамахъ девлетлу хазина жгъана, ам эцигдай чка авачир. «Ингье, хазина зи вилик ква, ам Алнанан уьмуьр я!.. Зун и рушан геляй фена... и руш масадаз хьун завай эхиз жедач. »

Алвана и арада муьгьуьббатдин мукьувай фенвай фикирар авунач. «Й заваллу дуьньяда хъсан йнсанар авачиртIа, чи вайни гьал тир... Яраб завай и ксаризса хъсанвал жедач жал?!. » —фикирри ам тухванвай.

И декьикьайра Алван мадни гуьзел аквазвай. Адан ччиниз бегьем рангар хтана, вучиз лагьайтIа, руша исятдилай башламишна вичиз еке азаб гузвай хер — завал алатдайдак умуд кутунвай. Умудлувал шадвилин лувар я! Шадвал рикIин ашкъи я. Ашкъилу рикIи гъидай рангар гзаф масанбур я!

Жегьилар багъдин ттарари кьуна, лап къацу магъара хьиз авунвай дар, амма сирлу, хкетрик квай хьтин жигъирдай агъадал хуьруьз эвичIна. Алвана мили хъверна, милаим ванцелди лагьана:

— Вун бахтлу хьуй, Жават. Вуна авунвай гьуьрмет за /рекьизалзи рикIел хуьза, валлагь хуьза!

(ЖсГват~вйчин бахтлувал къалурна хъуьрена. Хъуьруьни адан рикIе авай еке муьгьуьббатдин ялавлу са кIус къалурна.

Алван кIвализ хъфена, Жавата и гуьзел руш вилералди рекье ттуна, ахпа атана Къарибанса мертебадин кIвалерин пенжердин кIане эцигнавай тек къванцел ацукьна.

Жават желеб, амма ччан сагъ, акъажай ер, иш анай, зеррени дамах гвачир, гуьзел суьрет алай, къумрал якIарин, зиринг ва намуслу жегьил я. Ам, гьеле аял вахтарилай етим хьана, бадеди хвена. Гьавиляй хуьруьнбуру адаз: «Майрам къаридин етим, Майраман Жават». — лугьуз хьана. И хзандихъ авай девлет— са ккал я.

Хъсан къариди хвейи Жават къилихриз гзаф лртух кас я. Ада патаз —гьурбатдиз фена хтайла, ба нчивай мукьва-кьилибурун, хуьруьн жемятдин гьал

ай, дердибеладикай хабар кьада. Свасар гъана —

ирлу крар авур ксарин кьисметди Жават шад ийи

амма ччанда еке мурадар амаз кечмиш хьайи же

д гадайринви рушарин язух чIугвада, гада хажа

му жеда. Жават хуьре хъсан ихтибарлу, гьуьрмет

м кас хьунилай гъейри, межлисдин хъсан итимни я.

. 1 устадвилелди, халис лезги кьуьлер ийида, къара

иярни адав гзаф гва.

Ллванахъ мукьвабур ама. Кисай, юкьван буйдин, Iг къумрал ччин алай Алванан буба Къарибан уьр Бакудинни Ахцегьрин рекье физва. Ам нафтIа

дйм мяденрикай сана къазанханадин кочегар я. Щвал авачирвиляй адавай хзанар са йисузни Бакудиз тухуз хьанач. Адалай гъейри, хзан Бакудиз тухвайла и кьиле авай куьгьне кIвал, гъвечIи багъ, ник, малкъара гъиляй акъатзавай. Хуьруьн доход квачиз хзан хуьн гзаф четин тир. Гьавиляй Къериба цIусад варз Бакуда, са варзни хайи хуьре акъудзава.

Алванахъ вич хьтин лацу якIарин, Халум дидеава. Халума Алваналай гъейри мад кьве аял: гада ва руш чIехи ийизва. Абур кьведни Алваналай гъвечIибуря.

— Вуч геж хьана, ччан руш! — Халума югъурзавай нек авай кквар акъвазариа, ам хайи рушан шадвили цуьк алай гатфар кьван безетмишнавай ччиниз килиг на. —Мухлус къари мад кIвале авачирни? ТахьайтЬа, мелгьям гьазуриз геж хьанани? Аквар гьаларай, къе эцигай дарман хъсанди я. ТIарзамач, яни ччан руш?

— Эхь, диде, къе эцигай дарманар гзаф хъсанбур я, хирен тIал квахьнава.

Алван кисна, вучиз ятIани адавай хъвер хуьз жезвачир. Гагь фири некIедин, гагь цуру некIедин, гагьни къулал ргазвай кинийрин хапIадин атирри садасад чуькьвезвай кIвале, бирдан Алванан хирез янавай дармандин: ктIай кIарасдин ниэдиз ухшар авай къати ял гьатна.

— Я руш! Вуч дарман эцигна? Вахъ вучиз жаваб авач?! — лагьана Халума хабар кьуна. — Вууввв! Им вуч ни я? Я гуж хьайи вах, вахъай урус дарманрин ни къвезва хьи! Вуна ахьашIа/ херэтемдиг (кут]дз_ туна ман? Беябур хьана! ~~Я" " " мусибат хьайидиТ.. 3~аваз бес гьаниз вач лагьанайни?!

Халуман хъел къати жердавай, Алван ччин са патал кьуна милиз хъуьрена. Адаз инал дидедиз гьикI жаваб гудатIа чизвачир. Гьа и арада кIвализ чергес чухва, чал бармак алаз ччина шадвал ва уьзагъвал аваз Жават атана.

Халум диде! АтайтIа жедани? — лагьана Жават рикIинив акъвазна.

Ша, ша, ччан хва! Буюр! Иних алач. 1, хва!

— Сагърай, диде... За ви кьил артух тIардач... Масадаз лугьудачтIа, за ваз са эхтилат ийида. И гафуниз вуна артух фикир гана кIанда. Исятда Къучагъай кьве кас атанвай. Мухлус къаридин мелгьямри чпин; Этем_ кьена лугьуз абуру арза ганва... Заз куь руш Алванни адан кIвализ физ акуна. Диде, а къаридизя дердибала чидач, я адавай дарман ийиз жедач Вуна, ви агакьзапай руш кIеве твамир, диде! Хуьре чIехи кIеларнавай, камаллу духтур ава... Адаз я лщщанрш, азарар сагъ хъувунай пул кIанзавач. Алван духтурдин патав фирай.

— Ччан хва, вун бахтлу хьуй! Вун хийирдин кели маяр рахана. — Халум, хейлин секин хьанваз, амма ада ччанда кичI гьатна ял кьазвайца хьиз давамар ча: — Чи итимрин намусдик хкIазвай кар жезва эхир.

— Духтурдиз, диде, жуван дерт лугьун, тIарзавай чка къалурун чи диндин ва шариатдин ктабрини истелишзава. Зиди таб ятIа вуна фекьидивай хабар яхъ. Iухтур итим ятIа, адаз дерт лугьумир, яни тIарзавай Iка къалурмир лугьуз дишегьлийриз вязернавай са < табн; и авач. Заманадин машгьур ва хъсан духтурар, керягьар, вири акьуллу, камаллу алимар этемар я.

IкI хьайила, диде, духтуррикай чна я рушарин, я гаIяйрин дердер чуьнуьх тавун лазим я. Зун Бакудиз

ьфизва, за Къариб халудиз куь сагъ ва саламатвилин; абар гунуг лазим я...

— Ччан хва, гьа вуна лугьудайвал хьуй... Ма за чуч хълуда.. Куь намусдик хкIадай кар жедалди, заз (и ирид руш кьейитIани тIарзавач, хва!.. Вун чи къун. нини я—/мирасни. Ваз кIенивал ийида ман...

— СагъраиГХалум диде! — Жават шадвилив ацIанIай Алванан вилериз килигна. Ам Халума фу, хапIа Iуьн теклиф авуниз килиг тавуна хъфена. Гадади виши къаст кьилиз акъудна, ада дидени секинарна. Бес Iм гъвечIи кар яни?!

— Къашкъа духтур гьеле заз акунвач, — Халум нек тли ккварцихъ ацукь хъувуна. — Адаз къашкъа вучиз

1узвайди я эхир?

Пара рикIиз чими этем я, диде. Пис ни галай, ер ада михьи авур тегьер ваз акунайтIа...

Аллагь! Вич диндал атурай!

Хъсан духтур я. Кьилелай мег са тIуб алай чка

я лугьуз, Ахцегьар тушни, чIехи духтурдиз шIкъа духтур» — лугьузва.

Вувввв, гьакI я ман?!

Эхь, диде... Мад зал, «жерягь къаоийрин даомамелгьямар герек амач. ЧIехи духтур;

пул къачун тавуна зи хер вичи сагьар хъийида лагьана хиве кьунва.

Инсан я! Инсандин велед, инсан я! Касдизни ви хер Къашкъади хъийизвайди герек чир тежен!

Башуьсте, диде ччан! Зун къашкъа духтурлин кIвализ нек гваз фена, къзб къахчуна хквезва. Дух турханадиз физвач, я. аниз фин герекни авач.

УIIкьил РИКIИЗ МАСАН ГАФАР

Пагьливан къугъвай юкъуз Квасади Ефимовакай гайи хабарди халкь шад авуна. ЧIехи доктор кесиб дагъвийрин пайни квай кас тирди чир хьун гъвечIи кар туш. КIвалера азарлуяр авай инсанар, иллаки азарлу ксар и хабарди умудлу авуна, абуру чIехи доктордин куьмек тIалабна.

Ефимова, лезгичIал чир хьун вичин уьмуьрда кьиле фейи еке са вакъиа яз гьисабна. Гьамиша фельдшер Берали доктордин патав жезвачир, адахъ вичин крар са гьамбар авай. Ам хуьруьз фейи са юкъуз духтурханадин рикIинив пуд кас акъвазнавай. Ефимова, русдал хабар кьуна:

— Квез вуч кIанзава? Азарлуяр яни?

Дагъвияр садсадаз килигна, амма жаваб акъатай кас хьанач. Доктор, урус чIал чидай касдихъ къекъвена, амма, ихьтин итим гьатун регьят кар туш. Дагъвияр перишан яз экъечIна хъфенай. ГьикI ятIани, абурукай садаз «Урус чIал» чидай этем гьатна, ам галаз хтана. Ингье, ада вичин «эхтилат» башламишна:

— Духтур! Ты солдат... —и келима лагьай касди ви чихъ галай жегьилдин къуьнел гъил эцигна, гъилерин ишараяр кваз давамарна:

— Дома большой отес... твае панимат?.. Божалиска делат дарман... Божалиска!

Ефимован кьилив атай азарлуяр дерт лугьуз тежез хъфена. Вучда? ЧIал чидач. И гьал акур Ефимова фикирна: «Азарлуди чIал чин тийиз хьайитIани вичин тIазвай чка тIуб эцигна къалурда, амма им доктордиз азардин гьакъиндай лазим тир кьван малумат жгъана

лагьай чIал туш, азарлудан уьмуьрдикай, азар башла миш хьуникай чир тахьанмаз, ам гьи завал ятIа кьа , тIун четин я. «Халкьдиз урус чIал чир хьун, гьеле, у яргъал месэла я. Югъди ва йифди алахъна за халкьдин чIал чир авуна кIанда. , Заз лезги чIал чирун латин чIалалай четин акъваздач». "

Ингье, докторди вичизчIал чириз башламишна. Ада «Урус чIаланни лезги чIалан словар» туькIуьрна. Словарда докторди урус чIалал вичин рикIи буюрмишай сифте гафар кхьена: «Диде, буба, вах, стха, баде, чIехи буба, хуьруьнви, ччан, играми, хъсан, уьмуьр... »

Гьа икI, доктор Ефимова вич рикIин къеняй «дагълу — лезги» яз гьисабна, дагълуйрихъ галаз чпин чIалал рахана. «Ччан диде! Ччан стха! Ччан вах! » — лугьуз рахадайвиляй халкь доктордив мукьва жез башламишна. «Ччан духтур! Ччан бала! Ччан хва, стха! »— лугьуз хейлин азарлуяр куьмек авунихъ инанмиш яз, чпин доктордин кьилив атана.

Антон Никифорович кьезил камар къачуз, гьар патаз вил ягъиз, буба азарлу са жегьилдихъ ва фельдшер Берали Агьмедовахъ галаз хуьруьн гуьне патаз экъечIна.

И югь Ахцегьрин накьвадал гьар са патахъай гуьзелди хьана. Инлайанлай цавун ччинал кьери ва рагъул цифер ала. Абуру мукьвалмукьвал рагъ чпин «ценерик» чуьнуьхзаза. Дагъларихъай вацIун дередиз зериф серии шагьвар къвезва. Ада вичин къужахда аваз, кьакьан дагъларин векьерай цуькверин атирар гъана, хуьруьз ва кIвалериз ахъайнава.

КIеле дагъдин къузадихъ галай Хъваскарин мягьледа са аскIан кIвалерин вилик доктордихъ галай жегьил бирдан квахьна.

— Берали! Чахъ галай жегьил гьиниз фена?! — Пфимова хабар кьуна.

— Ам, ангье, атIа кIвализ гьахьна... аквар гьаларай, чун атуникай хабар гузва.

Доктор ва фельдшер са геренда акъвазна, хуьруьз I. нлигна. Инлай садсадак ккIана КIеле дагьдин «хура 1 ьатнавай» хуьруьн са пай хъсан аквазва. Шегьердин п. фталар алай итимар чпин мягьледиз атанвайи[ акур къарияр, рушар, свасар «гъилин, тупIун кIвамхар» туна, пенжерривай, купIарин гъелеривай, тIипIл ахъа тир варарин хъиткьерривай тамашиз акъваз

на. Гагь санлай, гагь масанлай рушарин, свасарин хуруйра авай, хилерик квай гимишдин манатри, абасийри, п. иришринни дуымейрин ванер къвезва. Хейлин вахт алатна.

— Антон Никифорович, белки чун кIвализ атун гуьз лемишзава жеди, ша фин. — Берали чкадин итим хьу низ кмлигна, вилик акатна. — Авам итимар я, ничида гьикI хьанатIа..

КIвализ доктор къвезвайдакай хабар гуз хтай жегьил, бубадин эхир хьана, шехьзавай папарин агьузардал дуьшуьш хьана, вири рикIелай алатна, мягьтел амукьна. Ччандал атанвай бубадиз са вуч ятIани лугьуз кIанзава, амма ялтан хьана, адавай рахаз жезмач.

— Вяде я, вяде я... кар худадинди я... Келима ша гьадат рикIел хкваш, бенде, ч вун а дуьньядин рекьел атанва...

И келимаяр лагьайди ччина шуьткьверар гьатнавай кьуьзуь къари тир. Ада азарлудан винел са чувал вигьиз тунвай.

—Гзаф вахтунда ччан азабдик кваз тахьуй... — лагьана и чIулав къариди в: ичин мелгьемар квай. ягълухдин пипIериз тIвал гун хъувуна, кIвале авай агьузардикай хабарни авачиз, «кьуьзуьди мус куьтягь жедатIа... » — лугьуз акъвазна.

КIвалин вири тIеквен авай кьван чкаяр кIеви авунва. Ина туькьуьл кьаларин, явшанрин, чIулав нафтадин ял ава, алкIидай бугъ ва гум къавук илис хьана акъвазнава.

Рак ахъайна кIвализ кам вигьей доктор, адан фельдшер, са легьзеда: «инаг жегьеннем я хьи... » — лугьузвай хьиз, зегьле фена, мягьтел яз амукьна.

— ТIеквен авай кьван чкаяр ахъа ая! — буйругъ гана, докторди вичини гадар хьана фена са пенжер ахъа авуна. — Им инсанар бамиш авун патал туькIуьр навай заваллу магъара я хьи! Ина азарлуди анихъ амукьрай, гьеле, сагь инсанар телеф жеда! Гьава, гьа ва амач, инсанар! —доктор Ефимова инал алтIушна шехьзавай папариз вил яна давамарна. — Вири къецел экъечIрай!

Папар къецел экъечIна. Амма пIузаррив чIулав ва кьурай са тIуб кьуна, жерягь къари» вичи авунвай дарманди азарлу са патахъ: «я анихъ, я инихъ» авун гуьзлемишиз акъвазнава. Ада хабарни авачиз атай

итимриз килигиз хейлин аламатар ийизвайдини кьатIун четин тушир.

Докторриз и къари азарлу касдин паб хьиз акуна, ам кIвале амукьуниз манийвал ганач.

— Им мусибат я! —Ефимовай гьарай акъатна, ада азарлудан винел алайбур алудна, а патал гадарна. Ахпа агъуз хьана вячиз вичикай хабар амачиз, нефес лап зайиф хьанвай азарлу кьуьзуь касдин гьекь алаз кузвай хур жунадал михьна, адан рикIиз ва жигерриз яб гана.

— Кьуьзуьди яшамиш хъхьун лазим я, — Ефимова адан кьил хкажна, хъуьцуьган винйзна эцигна, — камфор це...

Жерягь къаридиз кIвализ атанвайбур докторар тирди якъин чир хьана, ам тадиз кIваляй экъечIна.

— Ксан, ччан буба, ксан! — азарлу касди вилер ахъайна, хур ацIуриз нефес къачуз башламишна, кьил хкажна. И гьал акурла доктор шад хьана. —Ксан, ччан буба.

Са шумуд сятда Ефимов азарлудан кьилихъ ацукьна. Адан рикIи лугьузвай: «За халкьдиз хабар аваз кьабул авур азарлу гзаф зурба хаталувилик ква, эгер и кас завай азардин заваллу пацарай ахкъудиз тахьайтIа, жемятди зи гьакъиндай низ чипа вуч лугьудатIа... Авам ва чиркин амалар гвай къарийри «гавур — урус доктор» лугьуз бегьем рахунар ийида».

Азарлу къвердавай ачух жезва. Эхир адай ван акъатна.

Пагьгьо!.. Заз дуьнья ахквада кьван!..

Ксан, ччан буба, ксан! — Ефимова, азарлудан пелел гьил эцигна, ахпа гъилин дамардал тупIар алаз, кьуьзуь касдин ивидин гьерекат авун ахтармишна. — Ксан, ччан буба!

И шейх гьим я, эллер! И къурбанд хьайи нур гьинай атанвайди я!? —лагьана вилери лупIлупI ийиз, азарлу хейлин вахтунда Ефимован шадвили безетмиш навай ччиниз, чими вилериз килигна. — Буба кесиб хьана, ччан хва... — лагьана азарлу доктордин ччинилай вилер алуд тийиз рахана. — Авай са хциз мехъер ийиз тахьана... и ччилин къазмада кьиникь гуж тир... гуж тир... —азарлу, кьуьнт месе акIурна виниз хьана, ацукьна. —Хьайиди хьана, хва... А къаридиз писвал ийимир... Адазни зун сагъ ийиз кIанзавай, амма

хьамач. Зтк пифин ял кутуна, нефес дар хьана... са тIимил амай рекьиз, — азарлуда вичин мукьваллай доктордин гьил кьуна.

— Зи рикIевай мурадар, дуьзмиш жедалди... заз, хва, яшамиш жез кIанзава...

Ксан, буба, ксан! —докторди мили хъверна къа рагъна, ада азарлудаз ва адан хзанриз урусдал тапшу ругъар гана:

Гьава, буба, инсандиз тIуьн кьван герек я. Ми хьи гьавадикай катмир, пенжерар ахъа яз тур. Хъсан хийирлу затIар: вирт, чIем, нек, як неъ... амма тIимил тIимил, мукьвалмукьвал неъ. Зун ви кьилив атуникай зеррени инжиклу туш. Мад жерягьриз эвер хъийимир, абурувай ваз куьмек иймз хьанач, са гъвел кьван амай а дуьньядиз рекье твазвай...

РекIинивай акъвазнавай, докторни Берали кIвализ галаз хтай, азарлу касдин гада фельдшер Агьмедован гьиле пул вугуз алахъна.

— Куь зегьметдин гьахъ я... КIвачер, ччанар сагь рай!

— Пул гузвани? — Ефимова тадиз хабар кьуна, жегьилдин гъиле авай пул къачуна, ам мад гьадан гъиле хутуна. — Вун кесиб кас я. И пул азарлу патал вирт, як къачуз тур... Пул чаз гайидай яхъ. КичIе жемир, мад эвер тавуртIани, са гьакьгьисабни авачиз зун ви бубадин кьилив къведа. Ам инлай кьулухъ зи азарлу я. Кьуьзуь кас сагъар хъувун зи хиве гьатнава, зи буржи я, стха...

Азарлу касдин ва адан гададин гьилер мад кьуна, доктор ва Берали къецел экъечIна.

VIIIкьил ХУЬРУЬН СТХАХВА, КЪУДРАТЛУ МУЬГУЬББАТ.

И юкъуз Ефимов мад са азарлудан патав фин лазим я. Ингье, ам Бералини галаз Ахцегьрин хуьруьн гуьнепата ава.

— Доктор, — лагьана Ефимова КIеледин хивел — хуьруьн кьилихъ галай дагъдин рекьел са геренда ял ягъиз акъвазна, — вири халкьдин: агьваллудин, кесибдин, алимдин, авамдин, дишегьлидин ва итимдин, аял

динни кьуьзуьдан пай квай кас я, дуст. Абур вириччан алайбур я, вир и ни азарлу хьунухь мумкин я. 4И заманада халкьдиз эвелниэвел аллагь, пайгьамбарар герек ятIа, ахпа чун докторар герек я. Вун инанмиш хьухь, виридалай артух чун — докторар герек я! Вучиз лагьайтIа, абуруз авай куьмек чакай ава, инаг халкьдиз бегьем чирун чи буржи я. Халкьди чахъ ихтибар авун патал чна хамарай экъечIна кIвалахна кIанда! Чун бегьем итимар хьайитIа, жемят чав агат. да, тахьайтIа, ада чун саймишни ийидач, гьамиша жерягьар, жаду къарияр авай жигъиррай финиф давамарда. Вуна халкьдин сагъвал патал аламат жедай элешмишунар авуртIа, ада заз къимет гуда, ваз яб гуда. Халкьди хъсан кас масанни ийида, дуст, пис кас негьни... Халкьди ваз яб гунуг, ви гафариз амал авун еке бахтлувал я! Чна чи вилаятдиз азарар къвезвай хаталу жигъирар вири халкьни галаз, саналди гьужумна бегьем кIевни ийида...

Вун гьахъ я, Антон Никифорович! —лагьана Бе рали Ахцегь вацIун кьве патахъни пай хьанваз, агъа дай аквазвай хайи хуьрел вилер алаз рахана. — Эгер зерре саймазвал, кагьулвал авуртIа, заз акуна, доктор, чна чаз халкьди «йизвай гьуьрмет, ихтибарлувал, чахъ инанмишвал элбаэл квадарда.

Аферин! Гьахъ я, стха, гьахъ я. Халкьдикай сад вад касди чакай пис рахунар авуртIа, абур сивяйсивиз фида, халкьдин рикI тIар жеда. Чаз чида хьи, халкь сагъ са без. ен хьиз яшамиш жезва. Адан садвад хциз ва я рушаз чун пис килигайтIа, а къудратлу бедендин иесиди — халкьди лугьудайвал я: гьабурни зи ччанди кай я, доктор, вучиз вун абуруз килигнач? Вучиз вун

_абурун куьмекдиз атанач?..

—Зун гъавурда гьатна, Антон Никифорович, зун ваз икьрар я!

ЧIехи доктор хейлин вахтунда КIеле дагъдин хивелай, инлайанлай кIапIалар хьана аквазвай гумрагь къацу багълариз, никIериз килигна. Шир янавай ракьун къавар алаз, кьилдин са шегьердин пай хьиз, къизил кирпичдин цамара ттунвай еке пенжерар алай къеледин кьве мертебадян казармаяр акурла, доктординшад гьалар дегиш хьана. Анай кьве патахъ къапуяр ахъа авуна, дестедесте солдатар гьар патахъ чкIизва. Яргьалай и къеле цекверин кIунтI хьиз аквазва. «И дагълуяр, солдатривай, я яракьривай муьтIуыъарйз жедайбур туш! Ибур анжах инсанвилин рафтарди, ибурун лайихлувал, намуслувал гзаф мукъаятдаказ хуьз алакьуни жуван патаз гъида... » — докторди фикирна.

Иикъан и сятда хуьрел лиферин лужар элкъвезва. Гьар патахъай аялринни кIекерин, кIелеринни вацIун ванер къвезва. Са гьинай ятIани пенпечи устIарди вичин пенпедин «Бенгъгъгъ... беггъ... » — ванер акъудиз, абур хуьруьз ракъурзава. Са кIваляй кардик квай кьве руша мани лугьузва. Аквар гьаларай, абур гамунихъ галайбур я. Мани акъвазнамазни гам гатазвай агъур рекъинин ванер акъатна. Хуьре мадни къариба ва сирлу ванер ава. И арада КIеледин дагъдин лап кукIвалай цIегьерни бацIияр какахьай ванер атана. Абурук кваз са гадади хуьруьхъ элкъвена нацIарикай туькIуьрнавай балабандиз худ гана. Са гъвечIи вахтунилай и тепедал ругуд, ирид руш са гьалкъада кIватI хьана, инра, гьеле, садазни ван тахьай гьавадал манияр лугьуз башламишна.

— Им, дуст кас, махарик квай хьтин, гзаф сирлу ва назиквилерив ацIанвай къеледин дем я! — лагьана докторди. — И хуьруь гзаф магьир устIарди рекье тухузвай еке симфонический оркестрди хьиз гзаф хуш ванер ийизва. Пагьгьо! Инанмиш хьухь, им халис дем я! Ина уьмуьрди бегьемвилелди вич къалурзава!..

Докторди хуьруьн гагь са патал, гагь муькуь патал вилер алаз кисна хьиз, инин диривал тир инсанрин «нефес къачуниз яб гана». Ахпа ам винелди Самурдин, Ахцегь вацIарин а кьилера жунадай аквазвай хьиз хурушум яз акъвазнавай кьакьан, гьелени, кукIвар живедин маргъалри кьуна амай дагълариз килигна.

— Икьван михьи, сагълам гьава Берали Небигъае вич, са тупрахдални жедач! Им гьа гьакIан хуьр туш —зурба санатория я! И масан накьвадал вири: хъсан шикилар, тIебиатдин гуьзел акунар ала. Ина ттарар, емишар, вацIар, гзаф хийирлу минералар квай кудай ва чими ятар ава. Ви ватан, дуст, ина яшамиш жезвай намуслу инсанриз хае ери я. — Докторди са шумуд сефер хур ацIуриз нефес къачуна, шад хъуьруьнарна, Бералидин къуьнел гьил эцигна.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒