Американың физикалық-географиялық объектілер атаулары.

Аляска тү бегі Солтү стік Американың солтү стік-батысында орналасқ ан. Тү бек атауы алеут тіліндегі алах'сах', яғ ни «киті кө п орын» деген мағ ына береді. Бұ рынырақ та бұ л атауды осы тілдегі а'ла'ас'ка («ү лкен жер») сө зімен байланысты тү сіндіретін.

Аппалач таулары Солтү стік Американың шығ ысында орналасқ ан. Бұ л тауларды 1540 жылы испандық жаулап алушы Эрнандо де Сото ашқ ан болатын. Таудың оң тү стік шетіне шық қ ан испандық оғ ан апалачи тайпасының атауын берген.

Атабаска кө лі мен ө зені Канада аумағ ында орналасқ ан. Ү ндістердің кри тайпасының тілінде Атабаска атауы «кө п сулар кездесетін орын» деген мағ ына беретін.

Баффин Жері аралы Канада Арктикалық топаралының шығ ыс бө лігінде орналасқ ан. Аралды 1616 жылы «Дискавери» зерттеу кемесінде болғ ан ағ ылшын экспедициясы ашқ ан. Ағ ылшындар ө здері ашқ ан аралды экспедиция штурманы Уильям Баффиннің қ ұ рметіне осылай атағ ан.

Бермуд аралдары Солтү стік Америкадан оң тү стік-шығ ысқ а қ арай Атлант мұ хитында орналасқ ан Ұ лыбритания иелігіндегі аумақ болып табыалды. XVI ғ асырда бұ л аралдарды испан тең ізшісі Хуан Бермудес ашып, ө те қ иын навигациялық жағ дайғ а қ арап Шайтан аралдары деп атағ ан. 1519 жылы аралдарғ а оны ашқ ан тең ізші есімі берілді.

Виннипег кө лі Канаданың оң тү стігінде орналасқ ан. Гидроним ү ндістердің сиу тобына енетін виннебаго тайпасына байланысты қ ойылғ ан.

Гренландия аралы Солтү стік Американың солтү стік-шығ ыс жағ алауларында орналасқ ан, дү ние жү зіндегі ең ү лкен арал. Ол Дания иелігіндегі аумақ болып табылады. Аралды 981 жылы викингтер осы кезге дейін айтып жү рген батыстағ ы ү лкен жерді іздеуге аттанғ ан Исландия тұ рғ ыны Эйрик Турвальдсон (лақ ап аты Рауди) ашқ ан болатын. Аралдың оң тү стігіндегі жасыл шалғ ынды алаң қ айлары бар жерлерді кө рген Эйрик бұ л аумақ ты Gronland («жасыл ел») деп атады. ғ асырдан бастап бұ л атау бү кіл аралғ а қ атысты қ олданыла бастады.

Гудзон ө зені Атлант мұ хитына қ ұ яды, АҚ Ш жері арқ ылы ағ ып ө теді. 1609 жылы еуропалық тар арасынан тұ ң ғ ыш рет бұ л ө зеннің бойымен Голландияда қ ызмет ететін ағ ылшын тең ізшісі Генри Гудзон жү зіп ө ткен болатын. Ол ө зенге Ү лкен Солтү стік ө зені деген атау берген. Кейіннен ө зенге оны алғ аш ашқ ан Гудзонның аты-жө ні берілді.

Гурон кө лі Солтү стік Американың Ұ лы кө лдер жү йесіне енеді, Канада жә не АҚ Ш аумағ ында орналасқ ан. Гидроним ү ндістердің ирокез тобына жататын гурон тайпасының атауымен байланысты қ ойылғ ан.

Мак-кинли тауы Солтү стік Американың ең биік (6193 м) шың ы болып табылады, Аляска жотасында орналасқ ан. Тауды 1896 жылы алтын іздеуші экспедицияның мү шелері АҚ Ш-тың 25-ші президенті Уильям Мак-Кинлидің (1843-1901) қ ұ рметіне атағ ан.

Миссисипи ө зені Атлант мұ хитының Мексика шығ анағ ына қ ұ ятын, Солтү стік Американың ең ірі ө зені болып табылады. XVІ ғ асырдың басында бұ л ө зеннің атырауында испан кемелері еніп жү ргенімен, ө зенді ұ зына бойымен алғ аш рет 1681-1682 жылдары француз зерттеушісі Робер Кавалье Ла Саль жү зіп ө ткен болатын. Ол ө з сапары барысында жергілікті ү ндістерден ө зеннің Миссисипи аталатыны жө нінде білді. Сол кезден бастап еуропалық тар ө зеннің осы атауын ресми тү рде қ олдана бастады.

Мичиган кө лі Солтү стік Америкадағ ы Ұ лы кө лдер жү йесіне енеді, АҚ Ш аумағ ында орналасқ ан. Кө л атауы оның жағ алауында ө мір сү рген алгонкин тайпасының тілінде «ұ лы су» немесе «ү лкен кө л дегенді білдіреді.

Миссури ө зені Миссисипи ө зенінің оң жақ саласы, АҚ Ш жерімен ағ ып ө теді. Осы ө зеннің бойында ө мір сү рген ү ндістердің тілінде Миссури «ү лкен лайлы ө зен» деген мағ ына береді. Бұ л атаудың мағ ынасы ө зеннің сипатына толығ ымен сә йкес келеді: ө зен Миссисипиге лайлы жыныстарды кө п ағ ызып ә келеді.

Ниагара ө зені Эри жә не Онтарио кө лдерін жалғ астырып жатыр, АҚ Ш пен Канада шекарасында орналасқ ан. Эри мен Онтарио кө лдері аралығ ында ө мір сү рген ирокездердің тілінде ө зен Онгиара, яғ ни «екіге айрылғ ан жер» деп аталғ ан. Шындығ ында да, дең гейлері ә ртү рлі биіктікте орналасқ ан екі кө лдің арсын қ осып жатқ ан ө зен жерді екіге айырып жатқ ан бө гет тә різді болып кө рінген.

Рио-Гранде ө зені АҚ Ш пен Мексика аумақ тары арқ ылы ағ ып ө тіп, осы екі мемлекеттің арасында ұ зындығ ы 2000 км-ден аттам табиғ и шекара қ ызметін атқ арады. АҚ Ш-та ө зенді Рио-Гранде (испанша «ү лкен ө зен») деп атайды, ал Мексикада бұ л ө зен Рио-Браво-дель-Норте (испанша «буырқ анғ ан солтү стік ө зені») деген атаумен белгілі.

Юкатан тү бегі Орталық Америкада Мексика шығ анағ ы мен Кариб тең ізі аралығ ында орналасқ ан, Мексика, Гватемала, Белиз мемлекеттерінің аумақ тарын қ амтиды. 1517 жылы осы маң ғ а келіп жеткен испан конкистадоры Э. Кордоба жергілікті ү ндістерден бұ л жердің атауын сұ рағ ан. Олар yukatan («біз сендерді тү сінбейміз») деп жауап берген. Юкатан атауының этимологиясы туралы басқ а деректер жоқ.

Юкон ө зені Беринг тең ізінің Нортон шығ анағ ына қ ұ яды, Канада жә не АҚ Ш аумағ ы арқ ылы ағ ып ө теді. Ө зеннің зерттелуі XVIII ғ асырда жү ргізіле бастады. Осы кездегі орыс карталарында оның атауы Квикпак (эскимос тілінде «ү лкен ө зен») деп кө рсетілетін. 1840-1850 жылдары ө зеннің жоғ арғ ы ағ ысын зерттеген канадалық ағ ылшындар оғ ан Юкон атауын берді. Бұ л атау ү ндістердің атапаск тайпасының тілінде «ү лкен ө зен» деген мағ ына береді.

Аконкагуа шың ы Анд тауының ең биік нү ктесі (6960 м) болып табылады, Аргентина аумағ ында орналасқ ан. Тау шың ы осы маң нан бастауын алатын Аконкагуа ө зенінің атауына байланысты аталғ ан деуге болады. Ал гидронимнің мағ ынасы кечуа тіліндегі кагуа («су, ө зен») жә не ако («қ ұ м») сө здері негізінде «қ ұ мды ө зен» дегенді білдіреді.

Амазонка ө зені Оң тү стік Америкадағ ы Перу, Бразилия аумақ тары арқ ылы ағ ып ө тіп, Атлант мұ хитына қ ұ яды. Ә лемдегі ең мол сулы ө зен болып табылады. Ө зен атауына оның сағ асындағ ы қ уатты толысу толқ ындарының ү ндісше амасуну атауы негіз болғ ан. Бұ л толқ ынды кейде поророка деп те атайды. Алғ ашқ ы кезде толысу толқ ындары байқ алатын ө зеннің тө менгі бө лігінің ғ ана Амазонка деп аталуы бұ л пікірдің шындық қ а жанасымды екендігін дә лелдейді. Ө зеннің орта ағ ысы бұ рын ү ндістердің сулима тайпасының атауымен Солимойнс деп аталғ ан. Қ азіргі кезде Бразиялияда ө зенді тұ тасымен Амазонас деп атайды. Ал ағ ылшындарда бұ л гидроним Amazon, француздарда Amazone нұ сқ асында қ олданылады.

Анд тау жү йесі Оң тү стік Американың солтү стік-батыс жә не батыс бө лігін Кариб тең ізі мен Отты Жерге дейінгі аралық та созылып, кө мкеріп жатыр. Бұ л тау жү йесінің испанша толық атауы Кордильера-де- лос-Андес («Анд Кордильерасы») болып табылады. Испан тілінен аударғ анда кордильера термині «тау жотасы, тау тізбегі, тау жү йесі» деген мағ ына береді. Шындығ ында да, Анд тау жү йесі орографиялық тұ рғ ыдан жекелеген Кордильералардан тұ рады. Ал Анд атауын кө бінесе инк тіліндегі ante («мыс») сө зімен байланыстырады. Бұ л атаудың этимологиясы негізсіз емес, ө йткені орасан ү лкен Анд тау жү йесінің бойымен «мысты белдеу» ө теді. Мыс бұ л ауданда ежелгі инк ө ркениеті кезең інде де ө ндірілген.

Антиль аралдары Кариб тең ізі алабында орналасқ ан. Оларды Ү лкен жә не Кіші Антиль аралдары деп екі топқ а бө леді. Атлант мұ хитының отағ асырлық карталарында Антилия деп аталғ ан беймә лім арал белгіленетін. Арал атауы латыншадан аударғ анда «алдың ғ ы арал» деген мағ ына беретін. 1513 жылы тұ ң ғ ыш рет Антилия атауы Америка қ ұ рлығ ының алдында орналасқ ан нақ ты аралдарғ а қ атысты қ олданылды. Мұ ның ө зі атаудың мазмұ нына сә йкес келетін еді. Кейінірек аралдар Антиль (испанша Antillas) деп атала бастады.

Анхель сарқ ырамасы Гвиана таулы ү стіртіндегі Чурун ө зенінде орналасқ ан, Венесуэла аумағ ына енеді. Дү ние жү зіндегі ең биік сарқ ырама (судың қ ұ лау биіктігі 1 054 м) болғ анымен бұ л сарқ ырама тек 1935 жылы ашылғ ан. Венесуэла ұ шқ ышы Д. Анхель кездейсоқ ашқ ан бұ л табиғ ат ғ ажайыбы кейіннен осы ұ шқ ыштың есімімен аталғ ан болатын. Сарқ ыраманың жергілікті жерде Чурун-Меру деп аталады, ол сарқ ырама орналасқ ан Чурун ө зені атауы мен кариб тіліндегі меру («сарқ ырама») сө зінің қ осылуынан пайда болғ ан.

Аруба аралы Кариб тең ізінде, Венесуэла жағ алауына жақ ын маң да орналасқ ан. Ә кімшілік жағ ынан Нидерландтық Антиль аралдарының қ ұ рамына енеді. Зерттеушілер Аруба атауын ү ндістердің аравак тайпасының атымен байланыстырады.

Асунсьон қ аласы Парагвай мемлекетінің астанасы болып табылады. Қ аланың іргетасын 1537 жылдың 15 тамызында испан конкистадорлары қ алағ ан болатын. Бұ л кү ні христиандық Ә улие Ана қ ұ дайдың Успение мерекесі тойланып жатқ ан болатын. Қ ала атауында осы оқ иғ а ұ зақ сө йлем кү йінде берілген болатын. Бірақ уақ ыт ө те келе, осы атаудың тек бір ғ ана сө зі Асунсьон («Успение») сақ талып қ алды.

Атакама шө лі Чилидің Тынық мұ хит жағ алауында орналасқ ан. XVI ғ асырдың алғ ашқ ы жартысынан бастап ә ртү рлі қ ұ жаттарда тіркелген. Жергілікті ү ндіс тайпаларының бірінің тілінде атакама «шө лді жер» деген мағ ына береді.

Гаити аралы Кариб тең ізінде орналасқ ан Ү лкен Антиль аралдарының тобына енеді. Ұ лы географиялық ашылуларғ а дейін осы аралдың байырғ ы тұ рғ ындары болғ ан ү ндістердің кариб тайпасы оны Гаити («таулы») немесе Киске я («ү лкен жер») деп атағ ан. 1492 жылы аралды ашқ ан Х. Колумб оғ ан Эспаньола («испандық ») деген ат берген. Колумб бұ л атауды Испанияның таулы облысы болып табылатын Кастилияғ а ұ қ сату негізінде берген деп есептеледі. Бірақ аралдың карибтер қ ойғ ан байырғ ы атауы қ олданыста қ алып қ ойды.

Галапагос аралдары Тынық мұ хитта орналасқ ан, Эквадор аумағ ына енеді. 13 жанартаулық аралдардан тұ рады. Бұ л аралдарды 1635 жылы Томас де Берланг бастағ ан испан тең ізшілері ашқ ан. Олар мұ нда алып тасбақ аларды (суретте) кө ріп, бұ л аралдарды Galá pagos («су тасбақ алары») деп атағ ан.

Барбадос аралы Кариб тең ізіндегі Кіші Антиль аралдары тобында орналасқ ан. Арал XVI ғ асырдың басында ашылғ ан. Тең ізшілер мұ ндағ ы сақ ал тә різді салбырағ ан аспалы тамырлары бар ө сімдіктерге қ арап, бұ л жерді Барбадос, «яғ ни сақ алдылар» деп атағ ан.

Гран-Чако табиғ и облысы Оң тү стік Американың орталық бө лігінде орналасқ ан, Боливия, Парагвай, Аргентина аумақ тарын қ амтиды. Атау жергілікті гуарани тайпасының жазық тарда топтасып аң аулау дә стү ріне («чако») байланысты қ алыптасқ ан. Атау қ ұ рамындағ ы гран сө зі испан тілінде «ү лкен» деген мағ ына береді.

Игуасу ө зені Парана ө зенінің сол жақ саласы болып табылады. Негізгі бө лігі Бразилия аумағ ында орналасқ ан жә не ішінара Аргентиның шекаралаық аудандары арқ ылы ағ ып ө теді. Игуасу атауы жергілікті тупи-гуарани тайпаларының тілінде «ү лкен ө зен» деген мағ ына береді.

Ла-Плата шығ анағ ы Оң тү стік Американың оң тү стік-шығ ыс жағ алауындағ ы Атлант мұ хитының шығ анағ ы, осында Парана жә не Уругвай ө зендерінің эстуарийлері орналасқ ан. Ә кімшілік жағ ынан Аргентина, Уругвай мемлекеттерінің аумағ ына енеді. Бұ л шығ анақ қ а еуропалық тардан алғ аш болып 1516 жылы испан тең ізшісі Хуан Диас Солис келіп жеткен болатын. Кө п ұ замай ол жергілікті ү ндістер қ олынан қ аза тапқ ан. 1520 жылы шығ анақ ты Фернан Магеллан зерттеп, оны алғ аш ашқ ан ә ріптесінің қ ұ рметіне шығ анақ ты Рио-де-Солис («Солис ө зені») деп атағ ан болатын. 1527-1528 жылдары шығ анақ пен оғ ан қ ұ йып жатқ ан Парана ө зенін зерттеген Себастьян Кабот бұ л аумақ қ а жалпы Рио-де-ла-Плата («кү міс ө зен») деген атау берген. Жергілікті жерде шығ анақ ә лі де осы нұ сқ ада аталады, бірақ кө птеген елдерде, соның ішінде Қ азақ станда оның қ ысқ арғ ан Ла-Плата («кү міс») атауы қ олданысқ а енген.

Маракайбо лагуналық кө лі Венесуэланың солтү стік-батысындағ ы тауалды ойысында орналасқ ан. Маракайбо атауы ү ндістердің «Мара жері» деген сө зінен шық қ ан, ал Мара XVI ғ асырда осы аумақ та болғ ан жергілікті кө семнің есімі.

Мараньон ө зені Амазонканың сол жақ саласы болып табылады, Перу аумағ ы арқ ылы ағ ып жатыр. Бұ л гидронимнің шығ у тегі испан тіліндегі марафла («бұ та шоқ тары, қ ау») сө зімен байланыстырылады. Сонымен қ атар, ө зен атауына тупи-гуарана тіліндегі парана («ү лкен ө зен») термині де негіз болғ ан деген пікір бар.

Отты Жер топаралы Оң тү стік Американың оң тү стік қ иыр шетінде орналасқ ан. Аргентина жә не Чили аумағ ына енеді. 1520 жылы дү ние жү зін айналып ө ткен саяхаты барысында Оң тү стік Америка материгінің оң тү стік шетінен ө тіп бара жатқ ан Фернан Магеллан оң тү стік жақ тан сансыз кө п оттар кө рген. Бұ л жағ дай осы аралдардың Отты Жер (испанша нұ сқ асы Тьерра-дель-Фуэго) атануына негіз болғ ан.

Охос-дель-Саладо Анд тауындағ ы Аконкагуадан кейінгі екінші биік шың, жанартау болып табылады. Оның атауы испан тіліндегі «тұ зды бұ лақ » деген сө збен байланысты.

Пампа табиғ и облысы Аргентинаның орталық бө лігінде орналасқ ан. Пампа атауы ә детте 29-39° о. е. аралығ ында орналасқ ан, батысын Сьеррас-де-Кордова таулары кө мкеріп жатқ ан жазық қ а қ атысты қ олданылады. Кечуа тілінде пампа – шө птесін ө сімдіктермен жабылғ ан ү лкен жазық, дала» деген мағ ына береді. Бұ л терминді ландшафтылық термин деуге болады.

Патагония табиғ и облысы Аргентинаның оң тү стігінде орналасқ ан. Бұ л атау солтү стіктегі Рио-Колорадо ө зені мен оң тү стіктегі Отты Жерге дейінгі аралық та жатқ ан аумақ қ а қ атысты қ олданылады. Ә детте бұ л топонимді патагондар (испанша «ү лкен аяқ тылар») деп аталып кеткен тайпа атымен байланыстарды. 1520 жылы Ф. Магеллан экспедициясының мү шелері аяқ тарын ылғ и қ алың терілермен орап алып жү ретін ү ндістердің туэльча тайпасына «ү лкен аяқ тылар» деген ат берген болатын. Дегенмен, қ азіргі зерттеулер кечуа тілінде патакуна тө белі жазық тарғ а қ атысты қ олданылатын термин екендігін кө рсетіп отыр. Олай болса, аң ызғ а ұ қ сайтын «ү лкен аяқ тылардан» гө рі, ландшафт сипатын кө рсететін терминнің топонимге айналу мү мкіндігі жоғ ары деуге болады.

Попокатепетль жанартауы Мексикада орналасқ ан. Ацтек тілінде жанартау атауы «тү тіндеген тау» деген мағ ына береді. Шындығ ында да, ә рекетін тоқ татпағ ан бұ л жанартау ұ дайы тү тін шығ арып тұ рады.

Пуэрто-Рико аралы Ү лкен Антиль аралдары тобына енеді, АҚ Ш иелігі болып табылады. Байырғ ы тұ рғ ындары бұ л аралды Боринкен деп атайтын. 1493 жылы Х. Колумб бұ л аралды ашқ ан соң, оның солтү стік жағ алауындағ ы қ ойнауды Пуэрто-Рико («бай қ ойнау») деп атағ ан. Біраз уақ ыттан соң осы маң да бой кө терген қ ала да осылай атала бастағ ан. XVI ғ асырда қ ала атауы бү кіл аралғ а беріліп, арал Пуэрто-Рико деп атала бастады.

Чимборасо тауы Анд тау жү йесіндегі биік таулардың бірі, Эквадор аумағ ына енеді. Тау атауы жергілікті ү ндіс тілінде «Чимбо ө зенінің қ арлы тауы» деген мағ ына береді. бұ л атау географиялық тұ рғ ыдан ө зін-ө зі ақ тайды: осында Чимба ө зені бастау алады жә не таудың 4700 метрден жоғ ары бө лігін мә ң гі қ арлар алып жатыр.

Рио-Колорадо ө зені Аргентина аумағ ы арқ ылы ағ ып ө тіп, Атлант мұ хитының Байя-бланка шығ анағ ына қ ұ яды. Испан тілінде бұ л атау «тү сті (қ ызыл) ө зен дегенді білдіреді. Ө зен ө зі ағ ызып ә келетін жыныстардың тү сіне байланысты осылай аталғ ан. Бұ л ө зеннен 50-100 км оң тү стікке қ арай Рио-Негро («қ ара ө зен») ағ ып жатыр, ол ө зімен бірге ө сімдіктердің қ ара шірінділерін ағ ызатындық тан осындай атау алғ ан.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒