Аустралия және мұхиттық аралдар

Аустралия. Ежелгі дү ниенің географтары оң тү стікте ү лкен қ ұ рлық бар деген болжам айтқ ан болатын. Мысалы, ежелгі грек географы Клавдий Птоломей ІІ ғ асырда оң тү стік жарты шарда болуы мү мкін дү ние бө лігін Терра аустралис инкогнита («белгісіз оң тү стік жерлер») деп атағ ан болатын. Аустралияның солтү стік шеттеріне дейін жеткен алғ ашқ ы еуропалық саяхатшылар бұ л атаумен осы аумақ ты атап, карталарда белгілей бастады. Оң тү стік Американың ашылуына байланысты белгісіз оң тү стік материк саяхатшылар мен зерттеушілерді қ айта қ ызық тыра бастады. 1522 жылы Польшада шық қ ан Ян Стобницкийдің географиялық картасында Азиядан оң тү стік-шығ ысқ а қ арай ү лкен материк бейнеленіп, оның жанына «Белгісіз жер» деген атау жазылды. Еуропалық елдерде жаң а қ ұ рлық ты табу ү шін кө птеген экспедициялар жасақ талып, мұ хит кең істігін шарлай бастады.

1605 жылы қ арашада Тынық жә не Ү нді мұ хитында бірнеше жаң а аралдарды ашқ ан голландиялық тар Виллем Янсзонның жетекшілігмен Ява аралынан Оң тү стік Жерді іздеуге аттанғ ан болатын. Кө п ұ замай-ақ 1606 жылы олар Аустралияның солтү стік-батыс тү бегіне келіп жетті, бірақ оны Жаң а Гвинеяның жағ алауы деп ойлады. Жаң а жерлерді голландиялық тар Жаң а Голландия деп атады. Бұ дан соң ғ ы болғ ан экспедициялар Янсзонның жаң а қ ұ рлық ты ашқ анын дә лелдеп берді. Бесінші қ ұ рлық тың зерттелуі ол ашылғ аннан кейін екі ғ асырғ а созылды. Бірақ оның нақ ты атауы орнық пағ ан болатын. Кейіннен Аустралияны айналып шық қ ан Мэтью Флайндерс 1814 жылы тұ ң ғ ыш рет бұ л жаң а қ ұ рлық қ а қ атысты Терра Аустралис атауын қ олданды, бұ л атау бірден бекіп қ алды.

Орта ғ асырларда материктің солтү стік жағ алауларына малай жә не явалық тең ізшілер келіп жү рді. 1606 жылы оң тү стік материкті ашқ ан В. Янсзон оны Жаң а Голландия деп атады. Кейінгі экспедициялар барысында Аустралия жағ алауларында голландиялық атаулар қ алыптаса бастады. 1623 жылы голландиялық тар Ян Карстенс пен Вилль ван Колстер экспедициясы «Пера» жә не «Арнем» аталатын кемелермен Жаң а Гвинеядан оң тү стікке қ арай жү зіп, ү лкен шығ анақ қ а келіп кірді. Шығ анақ қ а сол кезең дегі Жаң а Голландия Ү нідстанының генерал-губернаторы Питер де Карпентье (1588-1659) есімі беріліп (Карпентария), тү бек «Арнем» кемесіның атымен Арнемленд деп аталды. Экспедиция жетекшісі Ян Карстенс ө з жазбаларында бұ л аумақ ты «Жер шарындағ ы ең қ ұ нарсыз жер» деп сипаттап, мұ нда ең қ айыршы, ең бейшара адамдар тұ ратындығ ын жазғ ан. Аустралия жағ алауларында Нидерландтағ ы Лувен қ аласының қ ұ рметіне қ ойылғ ан Лувен мү йісі, Карпентария шығ анағ ындағ ы Грут-Айленд («ү лкен арал») аралы атауларын голландиялық тар қ ойғ ан. Жалпы алғ анда, голландиялық тардың географиялық ашулары кездейсоқ, бытыраң қ ы сипат алды, сондық тан топонимдер де аз қ ойылды.

XVIII ғ асырдың соң ына қ арай Джеймс Кук бастағ ан зерттеу жұ мыстарының қ арқ ынды сипат алуы нә тижесінде ағ ылшын атаулары кө птеп пайда бола бастады. Бұ л топонимдер арасында белгілі қ айраткерлер, зерттеушілердың аты-жө німен байланысты географиялық атаулар басым болды. Сол кездегі Ұ лыбритания билігіндегі саясаткерлер мен қ айраткерлер есімдерімен байланысты бірқ атар топонимдер пайда болды:

- Виктория (британ тағ ының кролевасы);

- Йорк (саясаткер Чарльз Филип Йорк);

- Сидней (Ұ лыбританиядағ ы отарлар ісі жө ніндегі хатшы лорд Сидней);

- Мельбурн (Ұ лыбритания премьер-министрі, Мельбурн виконты Уильям Лэм);

- Аделаида (IV Вильгельм корольдің жұ байы, королева Аделаида);

- Брисбен (генерал Томас Брисбен);

- Дарлинг (Жаң а Оң тү стік Уэльс губернаторы Ралф Дарлинг);

- Муррей (Британдық отарлар министрі Джордж Муррей).

Бұ л ә сіресе ө зен атауларында айқ ын байқ алды, Аустралияда британдық азаматтардың қ ұ рметіне қ ойылғ ан ө зен атаулары қ осымшаларда арнайы келтірілді

Зерттеушілер мен зерттеу экспедицияларын ұ йымдастырушылардың есімдері де номинация ү рдісінен тыс қ алғ ан жоқ: Аустралияда олардың қ ұ рметіне қ ойылғ ан Эйр, Кук, Флиндерс, Митчелл, Гарднер, Грегори, Огастес атаулары пайда болды. Осы кезең де дә л осындай француздық атаулар (Жозеф-Бонапарт жә не Географ шығ анақ тары, Перонс аралдары, Перон тү бегі) қ алыптасты.

Қ оныс аударушылардың топонимиясына тә н тағ ы бір қ ұ былыс – қ оныс аударғ ан топонимдердің пайда болуы. Мысалы, Ұ лыбританиядағ ы қ ала атаулары (Глостер, Гейтсхейд, Ньюкасл, Страуд, Кардифф, Суонси жә не т. б. ) Аустралия жерінде қ оныс тепті.

ХХ ғ асырда материктегі объектілерге мә дениет пен ғ ылымның танымал қ айраткерлері есімдері берілетін болды. Сонымен қ атар, аборигендік атаулар жинақ талып, жаң ғ ыртыла бастады. Мысалы, 1913 жылы Аустралияның жаң а астанасының қ ұ рылысы басталғ анда бұ л қ алағ а аборигендік Канберра («кездесу орны») атауын беру ұ йғ арылды.

Мұ хиттық Аралдар Тынық мұ хиттың орталық, оң тү стік-батыс бө лігіндегі аралдардың (жалпы саны 10 мың шамасында) жиынтығ ын атайды. Бұ л атау дү ние жү зі бойынша калька, яғ ни аударма атау болып табылады. Алғ аш рет бұ л атауды ғ ылыми қ олданысқ а 1810 жылы М. Браун енгізген болатын. 1832 жылы француз тең ізшісі Ж. Дюмон д’Юрвиль Мұ хиттық аралдарды ерекшеліктеріне қ арай бірнеше топқ а ажыратып, оларды былайша атауды ұ сынғ ан болатын: Микронезия (грекше «ұ сақ аралдар»), Полинезия (грекше «кө п аралдар») жә не Меланезия (грекше «қ ара аралдар»). Кейінірек Мұ хиттық Аралдар қ атарына Жаң а Зеландияны да қ осатын болды. Бірақ біз ө з талдауымызда бұ л аралдың топонимиясын жеке қ арастырамыз.

Еуропалық тар отарлаудың алдында Мұ хиттық Аралдардың жеке топтарындағ ы даму дең гейі, антропологиялық жә не тілдік қ ұ рамы ө те ә ркелкі болды. осы кезең де бү кіл Аустралия мен Мұ хиттық Аралдардың байырғ ы тұ рғ ындары арасында дамудың жоғ ары сатысында тұ рғ андары полинезиялық тар болатын. Қ азіргі заманғ ы зерттеулер полинезиялық тардың аң ыздары негізінде олардың нақ ты тарихын жаң ғ ыртуғ а болатынын дә лелдеп отыр. Мысалы, ә р аралдардағ ы тұ рғ ындар ө здерінің ата-тегі туралы, олардың жорық тары жө нінде ә ң гімелерді ұ рпақ тан ұ рпақ қ а беріп отырады. Полинезиялық ғ алым Те-Ранги-Хироаның соң ғ ы деректері бойынша, Раротонга аралындағ ы ең ұ зын ата-бабалар тізімі 92 ұ рпақ ты қ амтығ ан. Мұ ның ө зі жергілікті атаулардың кү рделі жү йесінің де сан ғ асырлар бойы ө згермей сақ талу мү мкіндігі болғ анын кө рсетеді.

Отарлау алдында меланезиялық тарда алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс басым болды. Ә сіресе Жаң а Гвинея мен Меланезияның солтү стік-батысындағ ы тайпалар дамудың тө мен дең гейінде қ алып қ ойғ ан еді.

Мұ хиттық Аралдардағ ы еуропалық атауларды испан, португал, голланд, ағ ылшын, француз, орыс зерттеушілері қ ойғ ан. Алғ ашқ ы кезең де бір елдің тең ізшілері қ ойғ ан атауды білмеген екінші біреулері дә л сол объектіге басқ аша атау беруі жиі кездеседі. Бұ л тұ рғ ыдан Таити аралы кө зге тү сті. XVII ғ асырдың басында испандық тең ізші де Кирос бұ л аралды Саггитариа («Мерген шоқ жұ лдызы») деп атады, ал XVIIІ ғ асырдың орта шенінде осында келген ағ ылшын Уоллис аралғ а Ұ лыбритания королі ІІІ Георг атын берді. Сә л кейініректе Л. А. Бугенвилль басқ арғ ан француз экспедициясы аралды Жаң а Цитера деп атады. Осығ ан қ арамастан аралдың жергілікті Таити («шағ ын арал») деген атауы сақ талып қ алды.

1642 жылы Жаң а Зеландия аралдарына келіп жеткен алғ ашқ ы еуропалық саяхатшы, голландиялық тең ізші Абель Тасман ө зінің Отанына ұ қ сас осы аумақ ты Жаң а Зеландия деп атады. Ө йткені Голландия провинцияларының бірі Зиланд («тең іздік жер») деп аталатын. Голланд картографтары Жаң а Зеландия атауын бірден қ абылдап, карталарында белгілей бастады.

Жаң а Зеландияның еуропалық тарғ а дейінгі халқ ы маори болып есептеледі, қ азіргі кезде олар мемлекет халқ ының 15%-ғ а жуығ ын қ ұ райды. Жаң а Зеландияның осы кү нге дейін сақ талып қ алғ ан жергілікті маори тіліндегі атауы Аотеароа («ұ зын ақ бұ лт») болатын. Маори атауларының кө пшілігі аң ыздармен «дә йектелген». Мысалы, Солтү стік арал маори тілінде Икаа-Мауи («Мауи балығ ы») немесе Агино-Иауи («Мауи туғ ан») деп аталады. Маори халқ ының танымал аң ызы бойынша, Мауи қ ұ дай пішіні балық тә різді бұ л аралды балық аулау кезінде мұ хиттан алып шық қ ан. Оң тү стік аралда маори халқ ы ежелден бері нефрит ө ндірген, сондық тан бұ л аралды Те-ваги-Пунаму («жасыл тас орны») деп атағ ан.

Еуропалық қ оныс аударушылар Жаң а Зеландияғ а ө здерінің тарихи отандарындағ ы атауларды (Данидин, Темза, Нью-Плимут, Стратфорд, Оксфорд, Крайстчерч), Ұ лыбританиядағ ы қ айраткерлердің есімдерін (Веллингтон, Тасман, Кэмпбелл) алып келді.

Сонымен Аустралия мен Мұ хиттық Аралдарда топонимиялық жү йенің қ алыптасуына байырғ ы халық тың қ оршағ ан орта туралы тү сініктері, сенім-нанымдары, ә леуметтік жә не шаруашылық ө мірі ә сер еткен жә не еуропалық зерттеушілер мен қ оныс аударушылардың да ық палы зор болғ ан.

Аделаида қ аласы Оң тү стік Аустралия штатының ә кімшілік орталығ ы болып табылады. Қ аланың негізі 1836 жылы салынып, оғ ан 1830-1836 жылдары Ұ лыбритания королі болғ ан IV Уильямның жұ байы, королева Аделаида есімі берілген.

Вануату мемлекеті Тынық мұ хиттың оң тү стік-батысындағ ы Жаң а Гебрид аралдарында орналасқ ан, ел аумағ ы 83 аралды қ амтиды. Жергілікті бислам диалектісінде «біздің жер» деген мағ ына береді, жалпы полинезиялық вануа («жер, қ ұ рлық ») деген сө зінен шық қ ан. Аумақ 1980 жылы ө зінің тә уелсіздігін жариялағ ан кезде Вануату атауын алғ ан.

Кирибати мемлекеті Тынық мұ хиттағ ы Микронезия жә не Полинезия аумағ ына енетін 33 атоллды қ амтиды. Бұ л атаудың шығ у тегі ө згеше болып келеді. 1788 жылы осы аралдарғ а ө зінің «Шарлотта» аталатын кемесімен келіп жеткен алғ ашқ ы еуропалық Томас Джилберт болатын. 1820 жылы бұ л аралдарда болғ ан орыс тең ізшісі И. Ф. Крузенштерн аралдарғ а Гилберт (ағ ылшынша білмейтін тең ізші Джилберт дегенді осылай жазғ ан) есімін беріп, бұ л атау Ресей Географиялық қ оғ амында тіркеуден ө тті. Жергілікті халық пен осында тұ рып жатқ ан аздағ ан ағ ылшын қ оныс аударушылары бұ л атауды бірден қ абылдады. Бірақ жергілікті тілде айтуғ а оң ай болу ү шін халық оны бұ рмалап, Кирибати деп атап кетті. 1979 жылы тә уелсіздігін алғ ан аралдар мемлекетке Кирибати атауын таң дап алды.

Мариан аралдары Тынық мұ хиттың батыс бө лігінде орналасқ ан аралдар тобы, Микронезия қ ұ рамына енеді. Бұ л аралдарды 1521 жылы Ф. Магеллан ашқ ан. 1665 жылы Испания королевасы Мария Анна Австрийская осы аралдардың тұ рғ ындарын христиан дініне кіргізуге рұ қ сат беру кезінде аралдарғ а ө з есімін берген.

Маршалл Аралдары Тынық мұ хиттағ ы Микронезия аралдары тобына жатады, мемлекет аумағ ына 29 атолл мен 5 арал енеді. Бұ л аумақ қ а 1788 жылы «Скарборо» кемесімен келіп жеткен алғ ашқ ы еуропалық Джон Маршалл болатын. 1820 жылы бұ л аралдарғ а келген орыс тең ізшісі И. Ф. Крузенштерн аралдарғ а ресми тү рде оны алғ аш ашқ ан Маршаллдың есімін берді. 1990 жылы елдің тә уелсіздігін БҰ Ұ ресми тү рде танығ ан.

Меланезия – Тынық мұ хиттың оң тү стік-батыс бө лігіндегі Жаң а Гвинея, Бисмарк, Сү леймен, Жаң а Гебрид, Жаң а Каледония, Фиджи аралдары тобының жалпы атауы. 1832 жылы француз тең ізшісі Ж. Дюмон д’Юрвиль енгізген бұ л атау ежелгі грек тілінен аударғ анда «қ ара аралдар» дегенді білдіреді. Бұ л атаудың шығ у тегін осы аралдардың жергілікті халық тарының терісі қ ара тү сті болуымен тү сіндіруге болады.

Микронезия деген жалпы атаумен Тынық мұ хиттың батыс бө лігінде орналасқ ан ұ сақ аралдар тобын атайды. Микронезия аумағ ына Мариан, Каролина, Маршалл, Гилберт жә не т. б аралдарды қ амтиды, олардың жалпы саны 1500 шамасында деп есептеледі. 1832 жылы француз тең ізшісі Ж. Дюмон д’Юрвиль енгізген бұ л атау ежелгі грек тілінен аударғ анда «ұ сақ аралдар» дегенді білдіреді. Бұ лай аталуы осы топқ а енетін аралдардың ұ сақ болуына байланысты тү сіндіріледі.

Науру шағ ын мемлекеті Тынық мұ хиттың батыс бө лігіндегі ө зі аттас маржан аралында орналасқ ан. Жер шарындағ ы ең кішкентай мемлекеттердің бірі саналатын бұ л елдің тағ ы бір ерекшелігі – ресми астанасының болмауы. 1968 жылы тә уелсіздігін жариялағ аннан соң Науру Республикасы атауын алғ ан.

Папуа-Жаң а Гвинея мемлекеті Тынық мұ хиттың оң тү стік-батыс бө лігінде орналасқ ан. Бұ л атаудағ ы папуас сө зі малай тіліндегі папува («бұ йра шаштар») деген сө зден шық қ ан; 1526 жылы португал тең ізшісі Менезеш аралғ а Папуа атауын берді. . Бұ л аумақ қ а алғ аш келгендердің бірі осының алдында ғ ана Гвинеяғ а барып келген испан зерттеушісі Иньиго Ортиз де Ретез болатын. Зерттеуші Папуа тұ рғ ындарын алғ аш кө рген кезде оларды ө зі болып келген Гвинеядағ ы африкалық тарғ а ұ қ сатқ ан. Сол себепті бұ л аумақ ты Жаң а Гвинея деп атағ ан. 1975 жылы бұ рынғ ы отарлық провинциялар бірігіп, Папуа-Жаң а Гвинея Республикасы деп аталатын тә уелсіз мемлекет пайда болды.

Самоа аралдары Тынық мұ хиттың оң тү стік бө лігінде орналасқ ан, бұ л топаралдың батысын осы аттас тә уелсіз мемлекет алып жатыр. Жергілікті тілде «моа мекендейтін жер» деген мағ ына береді. Бойының биіктігі 3, 6 м, салмағ ы 250 кг-ғ а дейін жететін алып моа қ ұ сы аралдардың байырғ ы тұ рғ ындары ү шін тотемдік қ ұ с болып есептеледі. Қ азіргі кезде тү гелімен жойылып кеткен. Соң ғ ы рет моа қ ұ сын бұ л аралдардан XVIII ғ асырдың соң ында кө рген.

Сү леймен аралдары Тынық мұ хитындағ ы Меланезия аралдары қ ұ рамына енеді, жалпы саны 992 аралды қ амтиды. Бұ л аралдарғ а 1567-1568 жылдары алғ аш жеткен испан тең ізшісі Альваро де Менданья и Нейра болды. Тең ізші бұ л аралдардан алтын табылады деп ү міттенді. Сол себепті аралдарғ а Інжілдегі байлығ ы асып-тасқ ан, ақ ылгө й Сү леймен патшаның есімін берді.

Тувалу жергілікті тілде «сегіз арал» дегенді білдіреді. Шындығ ында Тувалу 9 аралдан тұ рады, бірақ олардың бірі Ниулакита 1949 жылғ а дейін елсіз, қ оныстанбағ ан арал болатын.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 10 111213 14 15 Следующая ⇒