Елдер мен қалалардың атаулары.

Елдер мен қ алалардың атаулары.

Еуропа мемлекеттері.

Австрия – ел атауы кө не неміс тіліндегі Ostarrichi («шығ ыстағ ы ел») атауының неміс тіліндегі бұ рмалағ ан Ö sterreich нұ сқ асынан қ алыптасқ ан. Аталғ ан топоним ресми қ ұ жаттарда 996 ж тіркелген. Қ азіргі кезде Австрия атауы бастапқ ы нұ сқ асынан аздап ө згертіліп, ә лем бойынша ағ ылшын тіліндегі Austria тү рінде қ олданысқ а енген. Дегенмен ә ртү рлі елдерде Австрия мемлекетінің ө зіндік атаулары сақ талып қ алғ ан. Мысалы, араб елдерінде бұ л мемлекетті Nimsa (славян халық тарының «Niemcy» - немые деген сө зінен шық қ ан) деп атайды. Нидерландта бұ л елдің атауы Oostenrijk деп айтылады. Чехияда Австрияның Rakousko деген атауы бар, бұ л екі елдің кө ршілес ауданында орналасқ ан бекініс атауынан келіп шық қ ан. Финндер Австрияны Itä valta деп атайды.

Албания. Албан тілінде бұ л елдің атауы Shqipë ria («shqip» - қ ыран бү ркіт) деп аталады, яғ ни «қ ырандар елі» деген мағ ына береді. Бұ л атауды қ азіргі мемлекеттік тудағ ы қ ыран бү ркіт бейнесі де дә лелдеп тұ р. Еуропалық тілдерге еніп, қ азіргі кезде дү ние жү зі бойынша қ олданысқ а енген Албания атауы «тау, тө бе» мағ ынасын беретін кө не иллириялық «аlb-» тү бір сө зінен шық қ ан. Дә л осы термин Еуропаның ең ірі тау жү йесі болып табылатын Алпі атауына да негіз болғ ан.

Андорра атауы еш ө згеріссіз дү ние жү зінің барлық тү кпірінде қ олданылады. Andorre географиялық атау ретінде бастапқ ыда баск тіліндегі «andurrial» (қ азақ ша «тақ ыр жер» деген мағ ына) сө зінен шық қ ан деген пікір бар.

Беларусь атауына «Белая Русь» сө з тіркесі негіз болғ ан, ел атауы 2001 ж дейін «Белоруссия» деп аталғ ан. «Белая Русь» атауы ө те кө не деп есептеледі, ол алғ аш рет ортағ асырлық латын жазбаларында «Ruthenia Alba» нұ сқ асында кө рініс тапқ ан. Кейіннен барлық тілдерде оның аударма нұ сқ алары (White Ruthenia, Russie Blanche, Weissrusland, Wit-Russland) қ олданысқ а енген. Белая Русь немесе Ақ Русь топонимі қ азіргі Беларусь аумағ ындағ ы жерлердің тарихи атауы болып табылады. Осы атау қ ұ рамындағ ы «белая» сө зінің нақ ты мағ ынасы тү спен байланысты емес, «таза» дегенді білдіреді. Ал Русь атауы «Повести временных лет» атты жылнамасында кө рсетілгеніндей, 862 ж новгород славяндары ә скер дружиналарына шақ ырғ ан варягтардың русь тайпасының атымен байланысты шық қ ан. Қ азіргі Ресей (Россия) атауын да осы тайпаның атымен байланыстырады.

Бельгия Корольдігі 1830 жылы жарияланғ ан. Оның атауы дү ние жү зі бойынша сә л ө згерген нұ сқ асында (Belgique, België, Belgien, Belgium) барлық жерде бірдей қ олданылады. Топонимнің шығ у тегі осы аумақ ты мекендеген бельги деп аталатын кельт тайпасының атауымен (belgae) байланыстырылады. Бұ л этноним біздің заманымызғ а дейінгі 27 жылы Ежелгі Рим империясының Бельгика провинциясына (Gallia Belgica) берілген. Ал тайпа атауы кө не кельт тіліндегі «belo» - «ашық, жарқ ырағ ан» сө зімен байланысты шық қ ан.

Бельгияның астанасы Брюссельдің атауы алғ аш рет 794 жылғ ы қ ұ жаттарда Brocela нұ сқ асында келтірілген. Мұ нда бұ л елді мекеннің батпақ тар арасындағ ы орны туралы да айтылады. Қ ала атауына фламандтық brock («батпақ ») жә не sela («мекен») сө здері негіз болғ ан, яғ ни Brocela атауы «батпақ жанындағ ы мекен» деген мағ ына берген. Осылайша, бұ л атау қ ала орнында болғ ан елді мекеннің батпақ тар маң ындағ ы орнын дә л бейнелейді. Жергілікті атауы Brussel нұ сқ асында қ олданылады.

Бельгияның ірі қ алаларының бірі жә не ірілігі жө нінен Еуропадағ ы порттар арасында Роттердамнан кейін екінші орын алатын Антверпеннің атауы тұ ң ғ ыш рет қ ұ жаттарда 726 жылы Antiverpo деген латынша нұ сқ ада белгілі болды. Қ ала атауы фламанд тілінде andwerp «бө геу, дамба» дегенді білдіреді. Шындығ ында да, Шельда ө зенінің екі жағ алауын алып орналасқ ан бұ л қ алада судан қ орғ ану ү шін дамбалар ерте кездерден бастап салынатын болғ ан.

Болгария (жергілікті аталуы България) атауы дү ние жү зі бойынша Bulgaria нұ сқ асында қ олданылады. Булгар (бұ лғ ар) этнонимінің шығ у тегі туралы бірнеше болжамдар бар. Бірінші пікір бойынша, бұ лғ ар сө зі тү ркі тілінен аударғ анда «кө теріліске шық қ андар» деген мағ ына береді, екінші кө зқ арас бойынша этноним славяндық бал («бас»), гар («ру, халық »), яғ ни «басты халық » дегенді білдіреді. Бұ лғ ар тайпасы туралы алғ ашқ ы жазба деректер IV ғ асырғ а жатады. Кейбір зерттеушілер ел атауын германдық burg («бекініс, қ амал») сө зі мен тү рікше bulgha («қ ұ м») деген сө здің тіркесімен байланыстырады.

Босния (Bosna) атауы дү ние жү зінің барлық елдерінде қ олданысқ а тү скен. Босния атауы жергілікті Босна ө зенінің атауымен байланыстырылады. Ерте замандарда ө зен «Bosona» деп аталғ ан, бұ л гидронимнің шығ у тегі иллириялық деп болжауғ а мү мкіндік береді.

Ватикан (Vaticanе) атауы Ватикан деген тө бе атауынан (Mons Vaticanus) шық қ ан.

Венгрия венгер тілінде «Magyar Kö ztá rsasá g», мадиярлар елі дегенді білдіреді. Венгрия сө зі «Hungary» немесе «Hongrie» атауының бұ рмаланғ ан тү рі болып табылады. Ал бұ л атауды тү ріктің «Onogur» атауымен байланыстырады. Мұ ның шындық қ а жанасатынын тарихи деректер дә лелдейді: VI ғ асырда қ азіргі Венгрия аумағ ы оногур империясының қ ұ рамында болды. Кө не тү рік тілінен аударғ анда, «on ogur» - он тайпа дегенді білдіреді. «Мадьяр» осы он тайпаның бірінің атауы болып табылады. Қ азақ халқ ында осы халық тың атауы «мажар» ү лгісінде сақ талып қ алғ ан, сондық тан ел атауы кейде Мажарстан деп аталып жү р.

Венгрия астанасы Будапешт 1872 жылы Дунай ө зенінің екі жағ алауында орналасқ ан Буда жә не Пешт қ алаларының қ осылуынан пайда болғ ан. Славяндық негіздегі буда («ү й, қ ұ рылыс, мекен») жә не пешт («ошақ ») деген сө здерден қ алыптасқ ан. Бастапқ ы кезде Пешт-Буда деген нұ сқ асы кө п қ олданылғ ан, қ азіргі кезде Будапешт (Budapest) атауы орнық қ ан.

Германия мемлекетінің жергілікті атауы «Deutschland». Бұ л атаудың шығ у тегі ерте замандардан басталады. Алғ ашында кө не гот тілінде " thiuda" (адамдар) сө зі болғ ан, кейіннен бұ л сө з ө згерген кү йде кө не неміс тіліндегі «Deutsch» сө зіне айналғ ан. Сонымен, мемлекеттің жергілікті атауы «адамдардың елі» дегенді білдіреді. Дү ние жү зі бойынша бұ л елдің толып жатқ ан атаулары бар. Француздар Германияны Allemagne деп атайды. Бұ л атаудың негізіндегі аllemand сө зі латынша «alama» (all – «барлық », mann – «адамдар») дегеннен шық қ ан. Соң ғ ы жылдары Қ азақ станда осы нұ сқ а бойынша Германияны Алмания деп атаушылар кө бейіп келеді. Ал ежелгі Русь мемлекетінде (Ресей) орысша білмейтін адамдардың барлығ ын немцы (орысша «не мы» деген, яғ ни бө тен мағ ынасында) деп атағ ан. Орыс жазушысы Н. В. Гоголь ө з елінде орысша тіл білмейтін кез келген ұ лт ө кілін осылай атайтыны туралы жазғ ан болатын. Уақ ыт ө те келе, «немец» деген атау тек Германия тұ рғ ындарына ғ ана қ атысты қ олданылатын болды. Ресейде ұ лтты осылай атағ анымен, мемлекеттің атауын Германияд дейді. Ағ ылшындар Германияны ө з тілдеріне лайық тап, Джермани деп атайды. Бұ л атау римдіктер германи деп атағ ан, кезінде осы аумақ ты мекендеген ежелгі тайпалар одағ ына байланысты қ ойылғ ан. Этноним латынша gar («найза») жә не man («адам») деген сө здерден қ ұ ралғ ан болатын, яғ ни германи тайпасының атауы «найзалы адамдар» деген мағ ына берген. Шығ ыс Еуропа елдерінде де Германияны ә ртү рлі атпен атайды: мұ нда Niemcy (Польша), Nemti (Румыния), Nemecko (Чехия), Saksamaa (Эстония), Vā cija (Латвия), Vokietija (Литва) деген атаулар бар.

Герцеговина - Балқ ан тү бегінде орналасқ ан Босния жә не Герцеговина мемлекетіндегі тарихи облыс. Герцеговина атауы дү ние жү зінің барлық елдерінде қ олданысқ а тү скен. Герцеговина атауы венгерше herceg («воевода, қ олбасшы») сө зімен байланыстырылады. Қ азіргі кө птеген тілдерде осы сө з герцог нұ сқ асында сақ талып қ алғ ан. Осы аумақ ты XVI ғ асырда герцог Степан Вукшич басқ арғ ан, сондық тан бұ л жерлерді халық Герцеговина («герцог жері») деп атап кеткен. Халық аралық қ арым-қ атынаста бұ л атау Hercegovina деп аталады.

Грекия Балқ ан тү бегіндегі кө не мемлекет, батыстық ө ркениеттің отаны. Ресми атауы Грекия Республикасы, оның жергілікті атауы Hellas (Ε λ λ ά δ α ), Эллада. Кө птеген тілдерде Greece деп аталатын бұ л мемлекетті Ресейде Греция дейді. Бастапқ ыда Эллада оң тү стік Фессалиядағ ы (Грекияның солтү стік-шығ ысындағ ы Эгей тең ізінің жағ алауындағ ы тарихи аймақ ) қ ала атауы болатын, кейіннен бү кіл аумақ қ а берілген. Бұ л атауғ а грек аң ыздарындағ ы кейіпкер Эллин патша есімі негіз болғ ан. Ал Грекия атауына грек этнонимі себепші болғ ан.

Дания (ресми атауы Дания Корольдігі) аумағ ы Еуропаның солтү стігіндегі Ютландия тү бегі мен Дат топаралының 400-ден астам аралдарын қ амтып жатыр. Жергілікті атауы Danmark болып табылады. Бұ л атау жергілікті дан этнонимінен шық қ ан. Бұ л халық тың ата-тегін Упсала королі Юппердің ұ лы болғ ан ә йгілі Дан корольмен байланыстырады. Дегенмен ел атауының шығ у тегіне байланысты тағ ы бір пікір бар: кө не еуропалық dhen сө зі қ азақ шағ а аударғ анда «аласа» дегенді білдіреді. Дания Корольдігінің аумағ ы тү гелімен дерлік биіктігі тең із дең гейінен 100 метрге дейінгі ойпаттарда орналасқ андық тан жә не ең биік нү ктесі бар болғ аны 173 метрді қ ұ рағ андық тан, елдің «аласа» деп аталуына толық негіз бар.

Ирландия (ресми атауы Ирландия Республикасы) Батыс Еуропада ө зі аттас аралда орналасқ ан. Арал мен мемлекет атауын жергілікті жерде Эйре (Eire) деп атайды. Атаудың этимологиясын кө не ирланд тіліндегі eirinn («батыс», «батыс жер») сө зімен байланыстырады. Географиялық тұ рғ ыдан алғ анда, атау аумақ қ а сә йкес келеді: Ирландия Еуропаның басқ а елдері мен Ұ лыбританияғ а қ арағ анда батыста жатыр.

Исландия (ресми атауы Исландия Республикасы) мемлекеті Атлант мұ хитының солтү стік бө лігінде, Ұ лыбританиядан солтү стік-батысқ а қ арай орналасқ ан. Мемлекет аумағ ына Исландия аралы мен кө ршілес шағ ын аралдар енеді. Ел аумағ ының 10%-дан астамын (12 мың км² ) мұ здық тар алып жатыр жә не осындағ ы Ватнайёкюдль мұ здығ ы Еуропадағ ы ең ү лкен мұ здық болып есептеледі. Қ ұ рылымы жағ ынан Исландия атауы ө те қ арапайым: ол іce («мұ з») жә не land («жер, ел») деген екі сө зден қ ұ ралғ ан. Жалпы мағ ынасы «мұ з елі» болғ анымен, Исландияда ә рекетін тоқ татпағ ан жанартаулар, жер қ ойнауынан шығ ып жатқ ан ыстық гейзерлер де бар. Ел астанасы 877 жылы негізі қ аланғ ан Рейкьявик қ аласының атауы «тү тіндеген қ ойнау» дегенді білдіреді.

Италия мемлекеті (ресми атауы Италия Республикасы) оның аумағ ын ерте замандарда мекендеген италик тайпаларының атымен байланысты аталғ ан. Италия астанасы Рим ә лемдегі кө не қ алалардың бірі саналады. Бұ л қ ала Тибр ө зені бойында орналасқ ан, бұ рынғ ы ө ткен замандарда ө зенді Румо деп атағ ан. Қ ала атауына осы гидроним негіз болғ ан: Римнің бастапқ ы тү пнұ сқ а атауы Roma болғ ан. Италиялық тар қ аланы ә лі осылай атайды. Ал ө зен атауын осы маң да ө мір сү рген этруск тайпаларының бірінің атауымен байланыстырады.

Латвия Балтық бойында орналасқ ан мемлекет, ресми атауы – Латвия Республикасы. Бұ л атаудың Летия нұ сқ асы тұ ң ғ ыш рет 1209 жылы неміс жылнамашысы Генрихтың «Жылнамасында» берілген. Немістер бастапқ ыда латгалдар тұ рғ ан аумақ ты осылай атағ ан. Латвия атауы литва тілінен енген деп есептеледі: олар латыштарды латвяй (Latvija) деп атайды. Бұ лай атау ө здерін латвиештер деп атайтын ұ лысқ а байланысты пайда болғ ан. Этнонимді кө не балтық халық тарындағ ы су мен қ ұ нарлылық қ ұ дайы Латағ а сыйыну дә стү рімен байланыстыру да бар.

Лихтенштейн Орталық Еуропада орналасқ ан шағ ын мемлекет болып табылады. Оның атауы жө нінде нақ ты тарихи деректер сақ талғ ан. Қ азіргі Лихтенштейн аумағ ы бір кездері Қ асиетті Рим империясы қ ұ рамында болғ ан Шелленберг жә не Вадуц деп аталғ ан феодалдық иеліктерге сә йкес келеді. 1507 жылы император Максимилиан бұ л шағ ын иеліктерге айрық ша мә ртебе берген. Австриялық ежелгі ақ сү йектер болып есептелетін Лихтенштейндер ә улеті 1699 жылы Шелленбергті, ал 1712 жылы Вадуцты сатып алды. Осылайша, ә улеттің қ арамағ ына кө шкен жерлерді князь Лихтенштейннің есімімен атай бастады. Лихтенштейн астанасы Вадуц беткейінде қ ала аттас ежелгі қ амал (суретте) тұ рғ ан аң ғ арда бой кө терген. Бұ л аң ғ ар Валлис-Дульцис (латынша «тә тті аң ғ ар») деп аталады. Бастапқ ыда қ ала аң ғ ар атына байланысты Вальдульц деп аталып, біртіндеп қ азіргі Вадуц атауын алғ ан.

Люксембург – Батыс Еуропада орналасқ ан шағ ын мемлекет. Люксембург атауы кө не неміс тіліндегі Люсилинбург («кіші бекініс») деген атаудың бұ рмалануынан пайда болғ ан. Люксембург қ аласы ежелгі римдік бекініс орнында салынғ андық тан, бұ л атау шындық қ а жанасымды деп есептеледі. Бұ л шағ ын аумақ 963 жылы тә уелсіздігін алғ ан болатын.

Монако – Еуропаның оң тү стігінде, Жерорта тең ізі жағ алауында орналасқ ан шағ ын мемлекет. Мемлекет атауы ежелгі грек тіліндегі Monoikos («жалғ ыз ү й») деген сө зден шық қ ан деп есептеледі. Ө йткені ерте замандарда қ азіргі қ ала орналасқ ан жерде жалғ ыз қ амал болғ ан. Осы қ амал маң ында негізі қ аланғ ан қ ала, кейіннен мемлекет Монако атауын алғ ан. Бұ л мемлекетті 700 жылдан астам Гримальди ә улеті басқ арып келеді.

Нидерланд Корольдігі жергілікті жерде Nederland деп аталады. Бұ л атау нидерланд тіліндегі neder («тө менгі, аласа») жә не land («жер») сө здерінен қ ұ ралғ ан. Шындығ ында да мемлекет аумағ ының жартысынан астамы тең із дең геінен тө мен жатыр. Нидерланд мемлекетін Голландия деп атау да жиі кездеседі. Бірақ Голландия мемлекеттің бір бө лігінің ғ ана атауы болып табылады. Голландия (Holland) атауы тұ ң ғ ыш рет 866 жылы қ олданысқ а енген. Бұ л атау жергілікті тілдегі holtland («орманды жер») деген сө зінен пайда болғ ан. Елдің басқ а тілдердегі атаулары тү рліше болып келеді: француздар оны Pays-Bas, италиялық тар Paesi Bassi, финндер Alankomaat, ирландық тар Na hÍ siltí re деп атайды. Бұ л атаулардың барлығ ының да имағ ынасы «ойпатты ел» дегенді білдіреді.

Нидерланд астанасы Амстердам атауы алғ аш рет 1282 жылы Амстелредамме деп аталатын балық шылар деревнясы ретінде дереккө здерде келтірілген. Атаудың тү пнұ сқ асы жалпы алғ анда «Амстел ө зеніндегі бө гет» деген мағ ына береді. Елде осы тә різді Роттердам («Ротте ө зеніндегі бө гет») деген атау бар.

Польша (жергілікті атауы Polska) мемлекетінің негізі 966 жылы қ аланғ ан. Мемлекет атауы осы аумақ та ерте кездерден ө мір сү рген батыс славяндық полян тайпасының атымен байланысты деп есептеледі. Ал этноним славяндық поле (егістік алқ ап) сө зінің негізінде қ алыптасқ ан, ө йткені бұ л тайпа басым тү рде егіншілікпен айналысқ ан.

Португалия (жергілікті атауы Portugal) мемлекетінің атауы кө птеген тілдерде онша ө згеріссіз айтылып, жазылады. Бұ л атауғ а римдіктердің Portus Cale («кельт порты») деген қ аласының атауы негіз болғ ан. Бұ л қ ала қ азіргі кезде Порту деп аталады. Порту қ аласы елдің Лиссабоннан кейінгі екінші қ аласы болып табылады.

Румыния атауы romanus («римдік») деген сө здің негізінде қ алыптасқ ан. Кезінде Рим империясының қ арамағ ында болғ ан Валахия жерін ресми қ ұ жаттарда «Romanian Land» деп жазатын болғ ан. Осылайша бұ л атау қ олданысқ а еніп, оның тек «римдік» деген бө лігі ғ ана сақ талып қ алғ ан. Румын тілі роман тілдері тобына жатады.

Сан-Марино (жергілікті атауы San Marino) мемлекетінің атауы 301 жылы осы мемлекеттің негізін қ алағ ан далматиндік Марино есімімен байланысты. Марино император мен папа ү стемдігінен азат діни қ ауымдастық қ ұ ру мақ сатын кө здеген. Кейіннен бұ л аумақ та республика пайда болды. Республиканы кө зі тірісінде ә улиелер қ атарына қ осылғ ан Ә улие Мариноның қ ұ рметіне Сан-Марино деп аталды.

Ұ лыбритания атауы калька-атаулар қ атарына жатады, сондық тан ә р тілде тү рліше жазылады. Ағ ылшындар ө з мемлекетін Great Britain («Ү лкен Британия») деп атайды, сонымен қ атар ағ ылшынша United Kingdom («Біріккен Корольдік») деген атауы да бар. Екінші атау мемлекет қ ұ рамында Англия, Шотландия, Уэльс пен Солтү стік Ирландияның болуына байланысты пайда болғ ан. Ұ лыбританияның ә кімшілік-саяси бө лігі болып саналатын Англия атауына V ғ асырда осы аумақ ты жаулап алып, VI ғ асырда алғ ашқ ы корольдік қ ұ рғ ан германдық англ тайпасының атауы негіз болғ ан. Бейресми тұ рғ ыда бү кіл елді Англия деп атау да қ олданыста бар.

Франция (жергілікті атауы France) атауы ежелгі германдық франктер тайпасының атауымен байланысты қ алыптасқ ан. Этнонимнің мағ ынасы герман тілдерінде «еркін адам» деген сө з, қ азіргі ағ ылшын тіліндегі free сө зі де «еркін» деген мағ ынаны білдіреді. Франция астанасы Париж қ аласының орнында біздің заманымызғ а дейінгі І ғ асырда Лютеция (Lutetia) деп аталғ ан елді мекен болғ ан. Галл тілінде lut «батпақ » дегенді білдірген, яғ ни бұ л елді мекен атауы «батпақ тағ ы мекен» болғ ан. Уақ ыт ө те келе, бұ л атауғ а Сена жағ алауында ө мір сү рген галлдық паризий тайпасының атауы қ осылып, елді мекен Lutetia Parisiorum деген атқ а ие болғ ан. Біртіндеп бұ л атаудың қ ысқ аруы нә тижесінде Parisium, Parisius, Parius, ең соң ында қ азіргі Paris (Пари) атауы ғ ана қ алды. Орыстар бұ л қ аланы поляктар тә різді, Париж деп атады. Қ азақ тілінде де қ ала атауының осы нұ сқ асы қ олданылады.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒